جاقىپ مىرزاحان، جازۋشى، تاريحشى-عالىم: 

– جاقىپ اعا، قازاق تاريحىن زەرتتەۋمەن قاي كەزدەن باستاپ اينالىستىڭىز؟  

-مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم تاريح. 1959 جىلى شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ تاريح-گەگەروفيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەنەن كەيىن شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح زەرتتەۋ بولىمىنە كەلدىم. سول كەزدىڭ وزىندە تاريحتى زەرتتەپ جازۋ مۇمكىندىگىم بار ەدى. بىراق سولاقاي ساياسات داۋرەندەپ قۇشاعىن كەڭ جايا باستاعان كەز بولاتىن. اتاپ ايتار بولساق، «ستيل دۇرىستاۋ» دەگەن قوزعالىس بولدى، «ۇلتشىلدىققا» جانە  «وڭشىلدىققا» قارسى كۇرەس دەگەندەر بولدى. مۇنداي اۋمالى-توكپەلى زاماندا قازاق تاريحىن زەرتتەۋ تۇرماق، جالپى قىتايداعى از ۇلتتاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس-تۇعىن. الايدا، بىزگە مۇنىڭ دا ءبىر جاقسى جاعى بولدى. ول نە دەسەڭىز، ەل ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەندە ءبىز قوعامدىق تەكسەرۋرگە ءجيى شىعىپ تۇردىق. وسى قوعامدىق تەكسەرۋدەن باستاپ، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى جيناي باستادىم 

1962-1963 جىلدارى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ مۇڭعىلكۇرە وڭىرىندەگى ءۇيسىن قابىرلارىنا جۇرگىزگەن ارحەلوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا قاتىستىم. ودان كەيىن مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ لاڭى باستالىپ كەتتى. سوندا دا قوعامدىق تەكسەرۋ تولاستاعان جوق، ءوزىنىڭ جالعاسىن تاۋىپ وتىردى. 1972 جىلى التاي وڭىرىنە قوعامدىق تەكسەرۋدە بولدىم. كەيىن ويلاسام ون نەشە جىلدىق قوعامدىق تەكسەرۋ مەنىڭ قازاقتىڭ ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا قاتىستى ماتەريال جيناۋىمنىڭ، قالام تەربەۋىمنىڭ نەگىزگى كەزەڭى بولعان ەكەن. ال مەنىڭ ادەبيەتكە قالاي كەلگەنىم تۋرالى ەكى جىل بۇرىن وزىڭە بەرگەن «ادەبيەت پەن تاريح – مەنىڭ قوس قاناتىم» اتتى سۇحباتىمدا كەڭ كولەمدە توقتاقعاندىقتان بۇل جولى ول تۋرالى قايتالاپ جاتپايىن.

مەنىڭ تاريحقا بەت بۇرۋىم 1979 جىلى «ارمان اسۋىندا» رومانىم باسىلىپ شىعۋىمەن قاتار بولدى. ويتكەنى، 1978 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 11-كەزەكتى 3-جالپى جينالىسى سولاقاي ساياساتتى تەرىستەدى. وسىدان كەيىن قىتايعا ادەبيەت كوكتەمى، عىلىم كوكتەمى قايتا ورالدى. از ۇلتتاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە كەڭ مۇمكىندىك بەرىلدى. 1979 جىلدىڭ قاراشا ايىندا شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، «شىڭجاڭ گازەتى» جانە شىڭجاڭ راديو-تەلەۆيزيا مەكەمەلەرى بىرلەسىپ قازاقتىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى جانە تاريحىنا قاتىستى ۇلاسپالى عىلىمي بايانداما جاساۋ قوميتەتى قۇرىلادى. وسى كوميتەتتىڭ مۇشەسى مورقان كەمەلقانۇلى (قازىر شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارى) دەگەن جىگىت مەنى ىزدەپ كەلىپ:  «ءسىز قازاق تاريحىنا قاتىستى بايانداما جاساپ بەرسەڭىز. ءبىز الدىمەن «قازاق» دەگەن قانداي حالىق؟ ول قالاي ۇلت بولىپ قالىپتاسقان؟ ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز كىم؟ ول قايدا؟ ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتى، سال-ساناسى، عۇرىپ-ادەتى قانداي؟ دەگەن كەلەلى ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرۋىمىز ءتيىس. ودان كەيىن بارىپ، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جونىندە اڭگىمە ايتپاساق، مۇنىڭ باس-اياعى جوق ءبىر نارسە بولىپ قالاتىن كورىنەدى. قىسقاسى، عىلىمي باياندامانى ۇيىمداستىرۋ القاسى سىزگە «بايانداما جاساپ بەرسىن» دەپ وتىر»، – دەدى.

سوندا مەن وعان: «ءسىزدىڭ مەنى ىزدەپ كەلگەنىڭىز ورىندى، ويتكەنى مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم تاريح. ونىڭ ۇستىنە قازاق تاريحىنا قاتىستى دايىندىعىم دا جوق ەمەس، قۇدايعا شۇكىر بار. بىراق مەنىڭ الدىمدا نىعىمەت مىڭجانۇلى دەگەن اعا بۋىن تاريحشىمىز بار. بۇل كىسى رەسپبۋليكامىز قۇرىلۋدان بۇرىن، سوناۋ 1947-1948 جىلدارى قازاق تاريحىنا قاتىستى زەرتەۋلەر جاساپ، عىلىمي لەكتسيالار وقىعان ادام. ول كىسىنى مەن ۇستاز تۇتامىن. بىراق شىنىمدى ايتسام، نىعىمەت  دەگەن اداممەن بەت كورىسكەن جان ەمەسپىن، ەڭبەكتەرىمەن ىشكى ماتەريالدان تانىسقام. بۇل كىسى اۋدارىسپاق زاماندا كوپ قاقتى-سوقتى كورگەن ەكەن، قازىر كۇيتۇڭدە ىستەپ ءجۇر دەپ ەستىدىم. ەڭ جاقسىسى وسى كىسىگە ۇسىنىس جاساساڭدار دۇرىس بولار ەدى»، – دەپ ەدىم، مورقان: «شىنى كەرەك، ءدال قازىر كۇيتۇڭگە نىقاڭدى ىزدەپ بارۋعا ءبىزدىڭ جاعدايىمىز كەلمەيدى. وعان ۋاقىت تا جار بەرەتىن ەمەس. ءسىز بۇلاي كىشىپەيىلدىك تانىتپاي-اق، ودان دا دايىندىعىڭىزدى جاساپ، عىلىمي باياندامانىڭ بەت اشارىن ءسىز اشىڭىز!» – دەدى. سودان بارىپ مەن بۇل ۇسىنىستى قابىلدادىم. ونىڭ ۇستىنە سول جىلى «قازاقتىڭ تەگى جانە ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى» اتتى ماقالام جازىلىپ بولىپ، تەك باسپاسوزدە جاريالانۋدى كۇتىپ تۇرعان ەدى. سونىمەن نە كەرەك، وسى عىلىمي ەڭبەگىمدى كوتەرىپ بارىپ، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە جاسالاتىن جەلىلەس باياندامانىڭ بەت اشارى رەتىندە وقىدىم. 

بۇل عىلىمي ماقالامدا اتا تەگىمىزدىڭ وتە ارىدا جاتقاندىعى جونىندە باتىلدىقپەن ىزدەنىس جاسادىم. قازاقتىڭ تاريحى تۋرالى ءوزىمىز تۇرماق وزگە ۇلت وقىمىستىلارى دا اۋىز اشا الماي، قالام سىلتەي الماي وتىرعان وڭىرگە ات ءىزىن سالدىم. بۇل جانە ءبىر جاعىنان حالقىمىزدىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋدىڭ باستاماسى سىندى ءرول اتقارعانداي بولدى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان 30 جىلدان بەرى قازاق تاريحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى جونىندە مۇنداي عىلىمي لەكتسيانى تىڭداماي، شولىركەپ تۇرعان زال تولى وقىمىستىلار مەن ستۋدەنتتەر ەرەكشە قىزۋ قارسى الدى. كەيىن بۇل ماقالا «شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۋرنالىنىڭ» تۇڭعىش سانىندا جاريالاندى. سونىمەن بىرگە 1985 جىلى شىڭجاڭنىڭ تۇڭعىش رەتكى فيلوسوفيا، قوعامدىق عىلىم سالاسىنداعى شىعارمالاردى باعالاۋىندا 2-دارەجەلى «تاڭداۋلى ماقالا» جۇلدەسىن جەڭىپ الدى.   

– دەمەك، ءسىزدىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە بەل شەشە كىرىسكەن كەزىڭىز وسى ماقالاڭىزدان باستاۋ العان بولدى عوي؟  

– ءسىزدىڭ بۇل سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرۋدەن بۇرىن مەن مىنا ءبىر نارسەنى ايتا 

كەتكىم كەلىپ وتىر. سول كەزدە مەنىڭ تاريح زەرتتەۋشىلىگىمنەن گورى جازۋشىلىعىمنىڭ ابرويى ارتىپ كەتتى دە، 1981 جىلى بەيجىڭدەگى لۋ شۇن ادەبيەت ينيستيتۋتىنا ءبىر جىلدىق وقۋعا باراتىن بولدىم. شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تاريحشى-ەتنوگروف عالىم گۋ باۋ مەنىڭ لۋ شۇن ادەبيەت ينستيتۋتىنا ءبىلىم اسىرىپ كەلۋىمە قوسىلدى. بىراق ول: «ەگەر سەن لۋ شۇن ادەبيەت ينستيتۋتىنا ءبىلىم اسىرىپ كەلگەننەن كەيىن اكادەميادان كەتەم دەسەڭ، شىنى كەرەك وندا بۇل ينستيتۋتقا سەنى جىبەرمەيمىن. ويتكەنى، سەنىڭ ماماندىعىڭ – تاريح. ءبىز سەنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ ءجۇرمىز»، – دەدى. اتاپ ايتقاندا ول – «سەن اتا كاسىبىڭدى تابۋىڭ كەرەك، بۇل جەردەن كەتۋىڭە بولمايدى» دەگەن قورتىندى شىعاردى. مەن ادەبيەت جاسامپازدىعىندا تابىسقا جەتسەم دە، قىتاي قازاق روماندارىنىڭ تۇڭعىش اۆتورى بولسام دا، ادەبيەت تەورياسىن وقۋ مەنىڭ ارمانىم ەدى. سول سەبەپتەن ول كىسىنىڭ بۇل شارتىنا ماقۇل بولىپ بەيجىڭگە اتتانىپ كەتتىم. 1982 جىلدىڭ كوكتەمىندە قايتىپ كەلسەم، ول كىسى ماعان قازاق تاريحىنىڭ ەتنوگرافياسىنا قاتىستى زەرتتەۋ تاقىرىبىن دايىنداپ قويىپتى. بۇل جۇمىسقا ءبىر جىلعا جۋىق دايىندىق جاساپ، ەندى جازۋعا كىرىسە باستاعانىمدا پارتيا ۇيىمى مەنى بەيجىڭدەگى ورتالىق پارتيا مەكتەبىنە وقىپ كەلۋىمدى بۇيىردى. ەندى قايتتىم دەپ  پرەزيدەنتىم گۋ باۋعا بارىپ: «مىنانى نە ىستەيمىن»، – دەسەم، ول: «پارتيا بۇيىردى، ەندى باراسىڭ. ءبىزدىڭ مىندەتتى ءبىر-ەكى جىل كەشىكتىرىپ جازساڭ دا بولادى»، – دەپ كۇلدى. وسىلايشا ورتالىق پارتيا مەكتەبىن ەكى جىل وقىپ 1985 جىلى اكادەمياعا قايتىپ ورالدىم. 

وسىدان كەيىن قازاقتىڭ تاريحىنا، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتىنە ۇلكەن شولۋ جاسادىم. كەيىن بۇلاردىڭ ءبارىن «قازاق ۇلتى» دەگەن ەتنوگرافيالىق كىتابىنا توپتاستىردىم. بۇل كىتاپتى سول كەزدەگى ءبىزدىڭ جاس تاريحشىمىز ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى مەن  قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن حى ءشىڭليڭ دەگەن حانزۋ جىگىتى بىرلەسىپ حانزۋ تىلىنە اۋداردى. 1989 جىلى بۇل كىتاپ ۇلتتار باسپاسىنان جارىق كورىپ، 1990 جىلى شىڭجاڭ بويىنشا «ۇزدىك شىعارما» سىيلىعىن الدى. جانە سول جىلى ىلە حالىق باسپاسى جاعىنان «تاريحي ەننوگرافيالىق زەرتتەۋلەر» اتتى جيناعىم شىعىپ، وقىرمانداردىڭ ءسۇيىپ وقيتىن كىتابىنا اينالدى.  سودان جالعاستى قازاق تاريحىندا وتكەن ۇلى تاريحي تۇلعالار تۋرالى ىزدەنىستەر جاسادىم. «قابانباي باتىر تۋرالى»، «سابالاق» داستانىنىڭ تاريحي استارى تۋرالى» دەگەن ماقالام 1980-جىلداردىڭ باسىندا، تاريحىمىزداعى ۇلى تاريحي تۇلعالار جونىندە، باسقا زەرتتەۋشىلەر ءالى دە قالام تەربەپ ۇلگىرمەگەن كەزدە جازىلعان ماقالالار ەدى. مەن ۇلت رۋحىنا وكىلدىك ەتەتىن بۇل ۇلى تۇلعالاردىڭ ءوز كەزىندەگى تاريحي ورنى جانە رولىنە، سول كەزگە دەيىن قولىما تۇسكەن جازبا جانە اڭىز دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ عىلىمي باعالار بەردىم.  

ەندى قازاق شەجىرەسى تۋرالى جۇيەلى ىزدەنىس جاساپ، وسى قۇندى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ «قازاق شەجىرەسىنىڭ جينالۋى جانە قازاق تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى جونىندە»، «ەلىمىز قازاقتارىنىڭ شەجىرەلىك اڭىزدار جانە شەجىرەلىك تارالۋى»، «قازاق شەجىرەسىنىڭ جازبا تاريحي دەرەكتەرىمەن بايلانىسى جونىندە» دەگەن ءۇش ماقالا جازىپ «مۇرا» جۋرنالىنا جاريالادىم. بۇل جەلىلەس ماقالالارىمدا دا بۇرىن وزگە زەرتتەۋشىلەر دەن قويىپ ۇلگىرمەگەن ماسەلەلەر جونىندە ىزدەنىس جاساپ، قازاق شەجىرەسىنىڭ جازبا تاريحي دەرەكتەرمەن بايلانىسى، اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىنىڭ شەجىرەلىك اڭىزدارىنىڭ عىلىمي قۇنى تۋرالى ءوز كوزقاراسىمدى ورتاعا سالدىم. جوعارىدا جازىلعان ەڭبەكتەرىمنىڭ زاڭدى جالعاسى «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى» اتتى كەسەك عىلىمي ەڭبەگىمدى جازىپ بولىپ 1991 جىلدىڭ باسىندا شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنا ۇسىندىم. 1992 جىلى جارىق كورگەنەن كەيىن، بۇل كىتاپ بارشا وقىرمان قاۋىم اراسىنا تەز تاراپ، قولدان-قولعا ءوتىپ قىزۋ القاۋعا يە بولادى. كىتاپ تۋرالى ەلىمىزدە ءبىرسىپىرا باسپاسوزدەر مەن راديو-تەلەۆيزوردا جاقسى باعالار، جىلى لەبىزدەر تولاسسىز جاريالاندى. بۇل كىتاپتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى ورازبەك قاناپيىن: «بۇل كىتاپ باسپامىزدان بۇرىن شىققان نىعىمەت مىڭجانۇلىنىڭ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى كىتاپپەن تىنىستاس، وي قورىتىۋ، تاريحي تالداۋ، ەرتە كەزدەردەگى تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىنۋ جاعىنان ءبىرىن-ءبىرى تولىقتايدى، بىرىندە كەمى ەكىنشىسىنەن تابىلادى. سونىمەن بىرگە ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ايقىن وزگەشەلىكتەرى دە بار» دەپ جازسا، ال عۇلاما عالىم ن. مىڭجانۇلى: «جاقىپ مىرزاقانوۆتىڭ بۇل كىتاپتى جازۋداعى وزىنە ءتان سلوبى جانە ەرەكشەلىگى، ونىڭ تاريحتى سۋرەتتەپ جازۋى بارىسىندا انىق كورنەكتىلەنگەن. اۆتور ءبىر سىدىرعى ىزبەن جۇرمەگەن. قايتا ول الۋان جولمەن، ءار قىرىنان زەرتتەۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، قولىنا تۇسكەن سان-الۋان ماتەريالدان جيناقتاپ، لوگيكالىق تۇجىرىمدار جاساپ، تاريحي اڭگىمە شەرتۋ جولىمەن جازدى. بۇل كىتاپتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، اۆتور جازبا تاريحي دەرەكتەرمەن شەجىرەلىك اڭىزداردى ۇشتاستىرا زەرتتەۋ ءتاسىلىن قولدانعان. مۇنداي زەرتتەۋ ءتاسىلى قازاق سيقتى كوشپەندى ۇلت تاريحىن زەرتتەۋدە قابىلداۋعا تاتيتىن ءادىس. بۇدان بۇرىن قازاق حالقىنىڭ اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ كەلگەن اڭىزدار مەن شەجىرەلەرىنە انشا كوڭىل بولمەگەن ەدىك. ال مىنا كىتاپتىڭ اۆتورى بولسا، بۇعان ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، شەجىرەلىك اڭىزدار مەن تاريحي جازبا دەرەكتەردى ۇشتاستىرا زەرتتەۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، شەجىرەلىك اڭىزدار جونىندە ءوزىنىڭ كوپتەگەن كوزقاراستارىن جازادى»، – دەپ جوعارى باعا بەردى. 

دەمەك، ارقانداي ءبىر تىڭ عىلىمي شىعارما وزىنەن بۇرىنعى اعا بۋىنداردىڭ ەڭبەگىنەن وزگەشەلىگى بولۋمەن ءوز قۇنىن ساقتاماق. مەنىڭ قازاق تاريحى جانە ەتنوگرافياسى تۋرالى جازىلعان بۇل كولەمدى ەڭبەگىم 1992 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كورگەن سوڭ، ەلىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىندا جاقسى باعالار العانى وسىدان بولسا كەرەك. ىلە-شالا جەر جۇزىنىنە تارايتىن «ازاتتىق» راديوسى سۇيىنشىلەپ «قوماقتى دا، قۇندى ەڭبەك» دەگەن ماقالا وقىپ، اسا جوعارى باعا بەردى. سونىمەن بىرگە كىتاپتى تۇگەل راديودا وقىدى. سونداي-اق بۇل ەڭبەكتى قازاقستان، تۇركيا، گەرمانيا جانە موڭعوليا قاتارلى ەلدەردىڭ دە جوعارى باعاسىنا يە بولدى. قازاق ەلىندە شىعاتىن «ازيا» اتتى اپتالىق گازەتتە دۋكەن ماسىمقانۇلىنىڭ «اتا تاريحىمىزدى تىرىلتكەن» اتتى ماقالاسىنىڭ جوعارى باعا بەرىلگەن رەداكتسيا اڭداتپاسى بەرىلىپ جاريالانۋى، سودان كەيىن جازىلعان ساعىنتاي سۇڭعاتايۇلىنىڭ ماقالاسى ەلىمىزدەگى «ۇلتتار ىنتىماعى» جۋرنالىندا جاريالانىپ قانا قالماستان، قازاقستانداعى ەلارلىق «قازاق ەلى» گازەتىندە «ۇلت تانۋشىنىڭ ۇلاعاتتى ەڭبەگى» دەگەن اتپەن باسىلىپ، قازاق راديوسىندا وقىلۋى مۇنىڭ ايقىن دالەلى. 

– ال ەندى بۇل كىتابىڭىزدى وزگە ۇلت زەرتتەۋشىلەرى قالاي باعالادى؟ 

– بۇل كىتاپ 1994 جىلى شىڭجاڭداعى فيلوسوفيالىق قوعامدىق عىلىمدار سالاسىنداعى تاڭداۋلى عىلىمي ەڭبەكتەردى باعالاپ-سىيلاۋدا 1-دارەجەلى جۇلدەنى السا، 1996 جىلى شىڭجاڭ بويىنشا تاڭداۋلى كىتاپتاردى باعالاۋدا جانە دە 1-دارەجەلى كىتاپ سىيلىعىن ەنشىلەدى. 1999 جىلى اكادەميانىڭ جاس زەرتتەۋشىسى شارىپقان ءابداليۇلى حانزۋ تىلىنە اۋدارادى. بۇل كىتاپتىڭ حانزۋشاسى 2000 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كورەدى. حانزۋ جانە باسقا ۇلت زەرتتەۋشىلەرى ارت-ارتىنان سۇبەلى ماقالالار جازىپ، ورەلى كوزقاراستارىن ءبىلدىرىستى. زەرتتەۋشى جۇڭ گاۋ «قازاق تانۋداعى تىڭ تالپىنىس» دەگەن ماقالاسىندا: «جاقاڭ ءوز ۇلتىنىڭ اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان مول شەجىرەلىك ماتەريالدارىن ءىرى ارحەلوگيالىق بايقاۋلارمەن، حانزۋشا تاريحي ماتەريالدارمەن ءوز ارا سالىستىرىپ دالەلدەۋ ارقىلى، تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋدا وزىندىك دارىن تانىتىپ، قىرى مەن سىرى مول كوپتەگەن ەلەۋلى ماسەلەلەردى تالماي زەرتتەدى، سونداي-اق، وسى ماسەلەلەر جونىندە وزىندىك دارا كوزقاراستارىن ورتاعا قويادى» دەپ جازادى. 

–  «ازاتتىق» راديوسى سۇيىنشىلەگەن، حانزۋ تاريحشىلارىن ەلەڭ ەتكىزگەن ەڭبەگىڭىز قانشا تاراۋدان تۇرادى؟ ءار تاراۋدىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىن تارقاتا كەتسەڭىز... 

– قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى جانە ەتنوگرافياسى تۋرالى كوپ جىلدىق ىزدەنىستەرىم نەگىزىندە جازىلعان كولەمدى ەڭبەگىم – «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى» 18 تاراۋعا بولىنەدى. مۇندا قازاق تاريحىنداعى، جۇيەدەن قىتاي قازاقتارى تاريحىنداعى باستى تاقىرىپتار مەن كۇردەلى تاقىرىپتاردى كورنەكتىلەندىرىپ جازۋ ءادىسىن قولداندىم. ايتالىق، ءبىرىنشى تاراۋدا – قازاق حالقىنىڭ كورىكتى اتامەكەندەرىمەن قونىستانۋ ءمان جايى، جان سانى، جاراتىلىستىق ورتاسى، تابيعي بايلىقتارى جانە قازاق تاريحىنا قاتىستى تاريحي مۇرالار مەن ەسكەرتكىشتەر تۋرالى حانزۋدىڭ كونە جازبالارىنا، سونداي-اق، باسقا دا تانىمال تاريحشىلاردىڭ كوزقاراستارىنا نەگىزدەلە وتىرىپ تانىستىۋلار جاسادىم.

ەكىنشى تاراۋدا – «قازاق» اتاۋى جونىندەگى اڭىزدار مەن تاريحي دەرەكتەر جانە ماڭىزدى زەرتتەۋلەرگە جان-جاقتىلى ايالداپ كەلىپ، «قازاق» ءسوزى حV عاسىردا قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدە ءبىر تۇتاس قازاق حالقىنىڭ اتى بولىپ تانىلسا دا، ونىڭ شىعۋ تەگى تىم ارىدا جاتقانىن، ول حV عاسىردان بۇرىن-اق، كەيبىر رۋلار قامتىعان تايپالاردىڭ، ۇلىستاردىڭ اتى بولعانىن، ۇزاق تاريحي بارىستى باستان كەشىرە كەلىپ، سوڭىندا «قازاق» حالقىنىڭ ەسىمىنە اينالعانىن قۇندى ماتەريالدارمەن دالەلدەۋگە تىرىستىم.

ال ءۇشىنشى تاراۋدا – قازاقتىڭ تەگىنە قاتىستى ەرتە زامانعى ەلدەردەن ساقتار، ھۇندار، ۇيسىندەر، يۇزىلەر، قاڭلىلاردىڭ تاريحىنا جانە ولار قۇرعان مەملەكەتتەر (حاندىقتار) تۋرالى كەڭىرەك توقتالىپ، ولاردىڭ سالت-ساناسى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، رۋحاني كوڭىل كۇيى، جارتىلىستىق ورتاسى ءبارى-ءبارى كەيىنگى قازاق سالتىمەن ۇقساس ەكەنىن، ولاردىڭ كەزىندەگى ءتىلى، قازىرى قازاق تىلىندە كوپ ساقتالعانىن، ۇيسىندەردىڭ ءوزى ساقتاردان تاراعانىن، كەزىندەگى «ءۇيسىن» ەلىنىڭ قازاقتىڭ ىرگەلى ۇلىسى بولعاندىعى دا ەش كۇمان جوق ەكەنىن بۇلتارتپاس اقيقاتپەن ايشىقتادىم.

ءتورتىنشى تاراۋدا – ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بەرگى (جاڭا ەرادان) قازاقتىڭ تەگىنە بولعان ۇلىستىق ەلدەردەن تۇرىك، تۇركەشتەر تۋرالى اڭىزدار مەن جازبا دەرەكتەرگە جۇگىنىپ ءارى قازاقتىڭ ارعى ساقتارمەن دە، ھۇندارمەن دە قويۋ بايلانىستى دەگەن كوزقاراستى قۇپتاۋعا بولاتىنىن ايقىنداي كەلىپ، «ءبىزدىڭ زامانىمزدان بەرگى تۇركەشتەرمەن جانە قارلىقتارمەن قازاقتاردىڭ تىكەلەي قاتىستى ەكەندىگىنە داۋ بولماسا كەرەك، ويتكەنى، ولاردىڭ ءوسىپ-وربىگەن، ەڭسە كوتەرگەن، قۇدىرەتتى ۇلىستىق ەل قۇرعان جەرلەرى ءدال قازىر قازاق حالقى قونىستانىپ وتىرعان التاي، تارباعاتاي ءوڭىرى، تيانشاننىڭ سولتۇستىگى» دەپ كەلىپ، «وعىز قاعان ريمگە جورىق جاساعاندا ونى باستاعان «كوك تۇكتى، كوك جالدى، ۇلكەن ءبىر ارلان ءبورى» بولۋى ەجەلگى «ءۇيسىن ەلى» كۇنبيى ەلجاۋ ءبيدى اسىراۋى ويىمىزدى قابىتىرادى. دەمەك، وعىزدار توتەمدىك سەنىم جاعىنان دا ۇيسىندەرمەن، ھۇندارمەن بايلانىستى بولىپ شىعادى. ەكىنشى جاعىنان قاراعاندا، اڭىز بەن جازبا دەرەكتەردە وعىزدار مەن قازاق تايپالارىن وسىلايشا تىعىز بايلانىستىرادى» دەگەن تۇجىرىم جاسادىم. «مايقى بي» تۋرالى كەيبىر كوقاراستارىمدى ەل ءىشى-سىرتىنداعى كوپتەگەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، سالىستىرا زەرتتەي كەلىپ، قازىرگى قازاق ۇلتى جوعارىدا اتالعان ءبىر تەكتى تۇركى تىلدەس بايىرعى كوشپەلى ۇلىستاردىڭ تىكە ۇرپاعى جانە ولار جاراتقان كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ  زاڭدى مۇراگەرى دەگەن عىلىمي تۇجىرىمىم جاسادىم.

بەسىنشى تاراۋدا – قىتاي قازاقتارىنىڭ باستى تايپالارى كەرەيلەر مەن نايمانداردىڭ ءحىى عاسىردىڭ سوڭى ءحىىى عاسىردىڭ باسىنداعى حاندىقتارى جانە ولاردىڭ موڭعولدارمەن (شىڭعىسحانمەن) جۇرگىزگەن  سوعىستارىنا قاتىستى «كەرەي، نايمان ۇلىستارى جانە ولاردىڭ موڭعولدارمەن سوعىسى» دەگەن ارناۋلى تاراۋ جازدىم.

ال التىنشى تاراۋدا – تىڭ دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ، ءحىىى- ءحVىىى عاسىردىڭ ورتالارىنا دەيىنگى ارالىقتا قازاق تاريحىندا وتكەن ءىرى وقيعالارعا اڭساردى اۋدارىپ جىبەرىپ، جەتىنشى تاراۋعا كەلگەندە حانزۋدىڭ جازبا دەرەكتەرىنەن وي قورىتىپ، ءحVىىى عاسىردىڭ ورتالارىنان حح عاسىردىڭ ورتالارىنا دەيىنگى ارالىقتاعى قازاق تاريحىندا وتكەن ءىرى وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالار ومىرىنەن قۇندى مالىمەتتەر ۇسىندىم.

سەگىزىنشى تاراۋعا كەلگەندە «قازاقتىڭ بايىرعى قوعامدىق قۇرىلىمى جانە ساياسي ءتۇزىمى» جونىندە ىزدەنىس جاساپ، ءۇيسىن ەلى زامانىنان قازاق حاندىعىنا دەيىنگى ۇكىمەت قۇرىلىمى جانە ساياسي ءتۇزىمى تۋرالى، سونىمەن بىرگە قازاق شەجىرەسى جونىندەگى كوزقاراسىمدى ورتاعا سالدىم.

توعىزىنشى، ونىنشى تاراۋلاردا قازاقتىڭ سان-سانالى شارۋاشىلىعى، زاتتىق مادەنيەتى سالماقتى ورىن الا وتىرىپ باياندالسا، بۇدان بىلايعى تاراۋلارى قازاق حالقىنىڭ نەكە، وتباسى، توي-تومالاق، ءولىم جونەلتۋ، ءدىني نانىم، حالىقتىق ءبىلىم (اسپان الەمى تۋرالى بىلىمدەر، كۇنتىزبە، دارىگەرلىگى), وقۋ-اعارتۋى، ءتىل-جازۋى، ءباسپاسوز-مادەنيەتى، ادەبيەت-كوركەمونەرى، ويىن-ساۋىق قيمىلدارى، سپورتى، مەرەكە-ميرامى تۋرالى جانە ولاردىڭ تەگى جونىندە كوپ-كوپ كومەسكى جاتقان بىلىمدەردى اشىپ الدىعا جايدىم. 

– ءسىزدىڭ بۇل كىتابىڭىز الماتىداعى «جالىن» باسپاسىنان شىققان جوق پا؟ 

– دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ، بۇل كىتاپتى الماتىداعى «جالىن» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى ءوز جوسپارىنا كىرگىزىپ، قارجى تاپشىلىعىنان شىعارا الماي وتىر ەكەن. 2001 جىلى ماۋسىم ايىندا «قىتاي تاريحنامالارىنداعى دەرەكتەردى» اۋدارۋ عىلىمي تاپسىرمالىق توپتىڭ مۇشەلەرىن قازاقستانعا باستاپ بارعان ساپارىمدا  مينيسترلىكتە جۇمىس جاسايتىن الىبەك اسقاراروۆ مىرزاعا بۇل جاعدايدى ايتىپ ەدىم. ول كىسى: «جارايدى، كىتابىڭىزدى شىعارۋعا قول ۇشىن بەرەيىن»، – دەدى. قىسقاسى، ءا.اسقاروۆ بۇل كىتاپتى مەملەكەت جوسپارىنا كىرگىزىپ بەردى. مەن بۇل جاعىمدى جاڭالىقتى ب.نۇرجەكەۇلىنا ايتىپ، ەلىمە قايتىپ كەتتىم. كەيىن «تاريح قويناۋىنان» دەگەن اتپەن «جالىن» باسپاسىنان كىتابىم شىعاتىن بولدى دەگەندى ەستىپ بارسام، بۇل كىتاپ ءشوجىپ قالعان. مۇمكىن كيريللتتسياعا اۋدارىلعاننان كەيىن جۇقارىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلادىم. بەكسۇلتانعا العىسىمدى ايتىپ، ونىڭ ماعان تارتۋ ەتكەن كىتاپتارىن الىپ كەتتىم. كەيىن جاتقان ۇيىمە بارىپ كىتاپتى اشىپ قاراسام، تايعا تاڭبا باسقانداي ەكى ۇلكەن قاتەلىكتى كوردىم. 

ءبىرىنشى قاتەلىك, كىتاپتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى بولعان «ءداستۇر» (ەتنوگرافيا) ءبولىمىن تۇگەل الىپ تاستاعان. ول ءۇشىن باسپاگەر اۆتوردىڭ كەلىسىمىن الۋ كەرەك قوي. ەگەر باسپاگەر «مىنا كىتاپتىڭ «ءداستۇر» ءبولىمىن الىپ تاستايمىن» دەپ ءبىر اۋىز سۇراعان بولسا، وندا مەن «نە بولادى، نە بولمايدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىم. نە بولماسا، قالاي ىقشامدادىڭىز دەپ كىتاپ باسىلماي جاتىپ ءبىر كورىپ شىعار ەدىم. وكىنىشكە وراي، نۇرەكەڭ ماعان  ەشقانداي سۇراق قويعان جوق. بۇل كىسى «ءداستۇر» ءبولىمىن ادەتتەگى تانىستىرۋ دەپ ويلاسا كەرەك. بۇل كىتاپتىڭ قالاي زەرتتەلگەنى، ونىڭ ماڭىزى تۋرالى جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم.  ەندى بۇل جەردە ونى قايتالاپ ايتىپ اقتالعىم كەلمەيدى. ال، ەكىنشى ۇلكەن قاتەلىك, كىتاپتىڭ قالعان ۇشتەن ەكى بولىگى باسىلدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ءاربىر تاراۋدىڭ سوڭىنا جازىلعان پايدالاعان ادەبيەتتەر مەن ەسكەرتۋلەر تۇگەل الىپ تاستالعان. سونى كورگەندە ءىشىم ۋداي اشىپ كەتتى. پايدالانعان ادەبيەت پەن ەسكەرتۋلەردى كورسەتىپ جازۋ عىلىمي ەڭبەكتىڭ نەگىزگى شارتى ەمەس پە؟! ول ءسوزسىز بولۋى كەرەك. ول بولماسا سەنىڭ عىلىمي ەڭبەگىڭنىڭ كوكتيىندىق قۇنى قالمايدى. اقيقاتىن ايتقاندا عىلىمي ەڭبەك ءوز قۇنىن جويادى. ەگەر باسپاگەر ب. نۇرجەكەۇلى قىتايدا بولسا الدە قاشان سوتقا بەرەر ەدىم. بىراق امال قانشا؟! مەن ءبىر شەتەلدىك اۆتورمىن. قازاقستانعا بەس كۇندىك قوناقپىن. بەت جىرتىسۋدى ار سانامادىم. سودان ءتىلىمدى تىستەپ ەلىمە قايتتىم. بۇل ءۇشىن بەكەڭنىڭ ءوزى قورلانۋى كەرەك.  

– دەمەك، بۇل اعاتتىق «مەملەكەتتىك تاپسىرىس ورىندالسا بولدى» دەگەن نەمقۇرايلىقتان بولعان جوق پا ەكەن؟ 

– گاپ وسىندا بولىپ تۇر عوي. ەگەر ءسىز ايتقانداي بولسا، بۇل اۆتورعا جاساعان 

ۇلكەن قيانات ەسەپتەلەدى. بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى قاراپايىم باسپاگەر ەمەس، بەلگىلى جازۋشى جانە زەرتتەۋشى-تاريحشى دا. ەگەر ول كىسىنىڭ ءبىر كىتابىن قىتايدا شىعارىپ، وسىلاي ىستەسە قايتار ەدى؟ بۇل كىتاپ شىققالى بيىل ون جىلداي بولدى. شىققانىن قايتەيىن، بۇل مەنىڭ دەرتىمە اينالدى. ءبىر قىزىعى «تاريح قويناۋىنان» دەگەن بۇل كىتابىم وسىنداي ادام نانعىسىز اعاتتىقپەن جارىق كورىپ وتىرسا دا، قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وقۋلىعىنا ەنگىزىلىپتى دەپ ەستىدىم. بەلگىلى تاريحشىلار دا پايدالانىپ ءجۇر ەكەن.  حالىقارالىق «الاش» قورى «نايماندار» دەگەن ءۇش كىتاپ شىعارىپتى. بۇل كىتابىمنان ءۇزىندى الىپتى. سوندا نەدەپ جازدى دەسەڭىز، «تاريحشى جاقىپ مىرزاقانوۆتىڭ ەسكەرتپە بەرىلمەگەن كىتابى «تاريح قويناۋىنان» الىندى» دەپ جازىپ قويىپتى. مەنىڭ ەسكەرتپەمنىڭ ادەيى الىنىپ تاستالعانىن ولار قايدان ءبىلسىن. ون جىلدان بەرى دەرتىمدى ىشىمە ساقتاپ كەلدىم. مىنە، بۇگىن سەنىمەن بولعان سۇحباتتا ايتىپ وتىرمىن. وسى ارقىلى بۇكىل قازاقستاندىق وقىرماندارعا، عىلىم زەرتتەۋ سالاسىنداعى ادامدارعا ءمالىم بولسىن. بۇل كىتاپ «جالىن» باسپاسىنان قايتا باسىلىپ شىعۋى كەرەك. مەنى ۇياتقا قالدىرعانى ءۇشىن، ماسقارالاعىنى ءۇشىن ب. نۇرجەكەۇلى مەنەن كەشىرىم سۇراسىن! الدىنعى اعاتتىق ون جىلدان كەيىن بولسا دا تۇزەتىلۋ ءتيىس. مەن ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، كىتاپ باسىلۋدىڭ ءسال الدىندا الماتىعا بارعان ساپارىمدا ب. نۇرجەكەۇلى ماعان: «كىتاپتىڭ اتى ۇزىن ەكەن، قىسقارتىپ بەرسەڭىز!» – دەگەن سوڭ «اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ» اسىعىس «تاريح قويناۋىنان» دەگەن ات قويىپ بەرىپ كەتكەن ەدىم. سونداعى مەنەن كەتكەن كەمشىلىك، بۇل كىتاپتىڭ ۇشتەن ەكىسى – تاريح، ۇشتەن ءبىرى – ءداستۇر بولعاندىقتان «تاريح جانە ءداستۇر» دەپ ات قويعان بولسام مۇمكىن، «ءداستۇر» ءبولىمى الىپ تاستالمايتىن با ەدى؟  بۇل كىسى مەنىڭ كىتاپقا قويعان وسى اتىما ورايلاستىردى ما، كىتاپتىڭ «ءداستۇر» ءبولىمىن تۇگەل الىپ تاستاعان. بۇل باسپا زاڭىنا، اۆتور قۇقىعىنا قايشى ارەكەت قوي؟!   

سول سەبەپتى، بەكسۇلتان «ءسىز كىتاپتىڭ اتىن «تاريح قويناۋىنان» دەپ قويىپ بەردىڭىز، سوندىقتان «ءداستۇر» ءبولىمىن الىپ تاستادىم» دەپ اقتالۋى مۇمكىن. بىراق تاريح بولىمىندەگى پايدالانعان ادەبيەت پەن ەسكەرتۋلەردى الىپ تاستاعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ونى قالاي كەشىرۋگە بولادى؟! وسى اعاتتىعى ءۇشىن دە ب.نۇرجەكەۇلى مەنەن كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىستى! سونداي-اق كىتابىمدى قايتا باسسىن. نە بولماسا باسقا باسپادان شىعۋىنا باسپا قۇقىعىن بەرسىن. مەن ەرتەنگى ۇرپاق الدىندا ماسقارا بولعىم كەلمەيدى؟!

– مۇمكىن توتە جازۋدان كيريللتتسيا اۋدارىپ جازعاندا پايدالانعان ادەبيەتتەر مەن ەسكەرتۋلەر اۋدارىلماي قالعان شىعار. ولاي بوۋى دا مۇمكىن عوي؟  

– ولاي بولۋ مۇمكىن ەمەس. قالىپ قالعان كۇننىڭ وزىندە ب.نۇرجەكەۇلى بۇل كەمشىلىكتى تولىقتاۋعا مىندەتتى. بولماسا بىلدەي ءبىر باسپانىڭ ديرەكتورى بولىپ نەگە وتىر. الدە ەلدى ماسقارالاۋ ءۇشىن وتىر ما؟! 

– ءسىز قازاق تاريحىن زەرتەۋمەن اينالىسۋمەن بىرگە شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىندا باسشىلىق قىزمەت تە اتقارىپسىز. ەندى اكادەمياداعى باسشىلىق مىندەت اتقارعاننان بەرى تىندىرعان جۇمىستارىڭىز جونىندە قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟ 

– ۇزاق جىلعى قاجىرلى ەڭبەگىمنىڭ جەمىسى بولسا كەرەك، 1984 جىلى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ ورىنباسار باسشىسى بولدىم. 1986 جىلعا كەلگەندە شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەميانىڭ ورىنباسار ديرەكتورلىعىنا كوتەرىلدىم. وسىدان كەيىن قىزمەتتىڭ تالابى بويىنشا اكادەميادا ءبىر نەشە كەسەك عىلىمي زەتتەۋ ەڭبەكتەرىنە جەتەكشىلىك ەتۋىمە تۋرا كەلدى. مۇندا ەڭ الدىمەن مەنىڭ جەتەكشىلىك ىستەگەنىم مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرما «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن 4 تومدىق كەسەك ەڭبەك بولدى. ەندى بۇدان باسقا «قازاق مادەنيەتىنىڭ ارناسى» (ايدىنى دەسەك تە بولادى) دەگەن جانە ءبىر ۇلكەن عىلىمي زەرتتەۋ تاقىرىبى بولدى. بۇل دا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن حانزۋ تىلىندە جانە قازاق تىلىندە جازىلىپ جارىق كوردى. «قازاقتىڭ ءداستۇرلى جول-جوسىنداعى وزگەرىستەردى زەرتتەۋ»، «ۇلتىمىزدىڭ دامۋ ماسەلەسى تۋرالى تولعانىستار» جانە «شىڭجاڭداعى ۇلتتاردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋى تۋرالى زەرتتەۋلەر» قاتارلى كىتاپتاردىڭ شىعۋىنا دا جەتەكشىلىك ەتۋمەن بىرگە، العى ءسوز جازىپ، باس رەداكتورلىق مىندەت اتقاردىم. ۇلتتار باسپاسى قازاق رەداكتسياسىنىڭ ديرەكتورى، بەلگىلى باسپاگەر امانتاي ساعاتۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 2000 جىلدان باستاپ ءۇش جىل ىشىندە «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» دەگەن ورتاق اتپەن تاريحي تۇلعالار تۋرالى 40-قا جۋىق كىتاپتى شىعارۋدى جوسپارعا الادى. مەن وسى تاريحي ەسسەلەرگە باس رەداكتورلىق مىندەتتى ۇستىمە الدىم. بۇل كىتاپتاردىڭ العاشقى 1-كىتابىنا (12-كىتاپقا) ورتاق «العى ءسوز» جازدىم. «العى ءسوز» مەن عانا ەمەس، تۇتاس رەداكتسيالىق القا مۇشەلەرىنىڭ جانە ۇلتتار باسپاسىنىڭ جۇرەك سوزىنە وكىلدىك ەتەدى دەپ سەنەمىن. مۇنىڭ 1-كىتابىنا مەنىڭ جازعانىم «ابىلاي حان» بولدى. قازىر بۇل كىتاپتىڭ قىرىق نەشەسى جارىق كورىپ قوعامدا جاقسى اسەر قوزعاپ، ۇرپاق تاربيەسىندە ماڭىزى زور تاماشا وقۋلىققا اينالدى. 

مەنىڭ جانە ءبىر جەتەكشىلىك ەتكەنىم كوپ تومدى عىلىمي اۋدارما – «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» دەگەن ەڭبەك. قازىرگە دەيىن مۇنىڭ ءۇش تومىن جارىققا شىعاردىق. ەندى جالعاستى شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. مۇنىڭ قالعان بولىگى تاعى ءۇش تومعا جۇك بولايىن دەپ وتىر. 

مەن جازعان عىلىمي ماقالالار 120-دان استى. ونىڭ 20 پايىزدايى ءۇش جيناق بولىپ باسپادان شىقتى. قالعان 80 پايىزدايى ءالى جينالعان جوق. قازىرگە دەيىن مەنىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋ ەڭبەگىمنىڭ 8 كىتابى ەل قولىنا ءتيدى.  

– بۇل ۇلكەن ەڭبەكتىڭ «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» دەپ اتالۋىنىڭ سەبەبى نە؟ ونى قىتايدىڭ قانداي تاريحىي كىتاپتارىنان الدىڭىزدار؟    

– قىتاي تاريحىنا قاتىستى «26 تاريح» دەگەن كىتاپ بار. بۇل قىتاي تاريحىندا وتكەن 26 اۋلەتتتىڭ تاريحىنىڭ اسا قۇندى، ەڭ مول جازبا دەرەكتەرىنىڭ جيىنتىعى. سونىمەن بىرگە قىتاي تاريحىندا وتكەن 26 اۋلەتپەن ءوز كەزىندە كورشىلەس بولعان، قىتايدىڭ قازىرگى تەريتوريالىق اۋماعىنىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىندا جانە قازاق دالاسى مەن ورتا ازيادا داۋرەندەگەن كوپتەگەن كوشپەندى ۇلتتار مەن جارتىلاي وتىرىقتانعان ەرتەدەگى ەلدەر تۋرالى وتە قۇندى اڭىزدار، جازبا دەرەكتەر ساقتالعان. انىعىراق ايتساق، قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگىنە تىعىز قاتىستى بولعان ەرتەدەگى ەتنوستاردان ساق، عۇن، نۇكىس، ءۇيسىن، قاڭلى، الان، تۇرىك، تۇركەش ت.ب. قۇرعان ەرتەدەگى يمپەريالار، ۇلتتار تۋرالى دەرەكتەر قازاق تاريحىن، مادەنيەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارعالى ۇزاق بولعان. اسىرەسە، قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرعان، قازاق ءۇش ءجۇزىنىڭ ءىرى تايپالارىنىڭ تۇگەل دەرلىك ەرتە زامان جانە ورتا عاسىرلىق ەتنوستار، ۇلىستار رەتىندە «26 تاريح» بەتتەرىندە جازىلعاندىعىن دۇنيەجۇزىندەگى جانە قىتايداعى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ورتاق مويىنداعان شىندىق...

– ءسىز «قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرعان، قازاق ءۇش ءجۇزىنىڭ ءىرى تايپالارىنىڭ تۇگەل دەرلىك ەرتە زامان جانە ورتا عاسىرلىق ەتنوستار، ۇلىستار رەتىندە «26 تاريح» بەتتەرىندە جازىلعاندىعىن دۇنيەجۇزىندەگى جانە قىتايداعى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ورتاق مويىنداعان شىندىق» دەپ قالدىڭىز. كۇنى كەشەگەدەيىن قازاقستان تاريحشىلارى ورىس تاريحشىلارى مەن باتىس تاريحشىلارىنىڭ جازعان دەرەگىنە يمانداي سەنىپ قازاق تاريحىن جازىپ كەلگەن جوق پا؟! بۇل ءىرى جۇمىستى قولعا الۋلارىڭزعا كىم تۇرتكى بولدى؟  

– دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ، ءبىزدىڭ ەلدەگى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى حانزۋ، قازاق عالىمدارىنان باسقا، قازاقستان، رەسەي جانە باتىس ەلدەرىندەگى زەرتتەۋشىلەر «26 تاريحتىڭ» تەك ورىس ميسسيونەرى بيچۋرين مەن فرانتسۋىز عالىمى ەديارد شاۋاننىڭ جانە باسقالاردىڭ سۇرىپتاپ اۋدارعان بولىكتەرىنەن پايدالانىپ كەلگەن. ال قىتايداعى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەر «26 تاريحتىڭ» حانزۋ تىلىندەگى بەدەلدى باسىلىمدارىنان تىكە پايدالانعانىمەن، ۇشان-تەڭىز جازبالاردان كەرەكتىسىن ىزدەۋ، بەينە ينەمەن قۇدىق قازعانداي قيىن جۇمىس بولاتىن. سوندىقتان ەلىمىزدەگى قازاق حالقىنان شىققان تاريحشىلار (نىعىمەت مىڭجانۇلى، جاقىپ ءجۇنىسۇلى، جاقىپ مىرزاقان) عانا ەمەس، قازاق تاريحىمەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ جۇمىسىنا كوڭىل بولەتىن ەل اعالارى مەن بىلىكتى زيالىلار تەگىس قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى سۇرىپتاپ اۋدارۋدى ارمانداپ كەلگەن. شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ باسشىلىق جۇمىسىنا ارالاسۋىمنان بۇرىن-اق، 1970 جىلدىڭ سوڭى 1980 جىلداردىڭ باسىندا ەل اعالارىنان ءجانابىل سىماعۇلۇلى مەن ەرعالي ابىلقايىرۇلى وسى ءىرى عىلىمي جۇمىس جونىندە ماعان ارناۋلى ايتقان. ول كەزدە بۇل جۇمىس ويىمدا بولسا دا، شارت-جاعدايدىڭ ءپىسىپ-جەتىلمەگەنىن جاسىرماي ايتقانمىن. 1992 جىلى قاھارمان مۇقانۇلى اكادەميامىزعا اۋىسىپ كەلگەننەن كەيىن، ونىڭ ۇلتتار باسپاسىنداعى كەزىندە وىنىڭ دا وسىنداي ويى بارلىعىن بىلگەن مەن، وسى جۇمىسقا جەتەكشىلىك ىستەۋىمە، اكادەميامىزدان ونىڭ ماعان مىقتى كومەكشى بولاتىنىن بايقاپ، ونىمەن قاتىستى دايىندىق جۇمىستارىن تالاي رەت اقىلداستىم. اكادەميامىزداعى تاريح عالىمدارىنان گو پىڭليڭ، شيۋە زۇڭجىڭ، ءيىن چيڭ، ءچىن گوگۋاڭدار بىزگە پايدالى ۇسىنىستار ايتتى. اكادەميامىزدىڭ كىتاپحاناسى ماتەريالدىق دايىندىعىمىزعا سەلبەستى. سونىمەن ءبىز 1995 جىلى العاشىندا اكادەميامىزدىڭ ءدىن ينستيتۋتىنداعى كۇلشات تويكەنقىزىنا دايىنداتقان جوبانى قايتا تولىقتاتىپ، بۇرىنڭى 2 توم جوسپاردى، ەندى 4 توم بولاتىن ەتىپ قايتا تۇراقتاندىردىق. قاھارمان مۇقانۇلى ەكەۋىمىزدىڭ قايتالاي اقىلداسۋ نەگىزىندە «قىتاي تارحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» دەگەن اتپەن مەنىڭ جەتەكشىلىگىمدە اكادەميالىق عىلىمي تاپسىرما بولىپ اۋدارىلاتىن بۇل كۇردەلى اۋدارمانىڭ 1-كىتابى اكادەميامىز جۋرنالدار باسپاسىنىڭ قاراۋىندا بولاتىن بولدى. وسى جوبا-جوسپارىمىزدى سول تۇستاعى شۇار پارتكومىنىڭ ورىنباسار حاتشىسى ءجانابىل سۇماعۇلۇلىنا اپارعانىمىزدا، بۇل يگى جۇمىستى قۋانا قۇپتاعان ول كىسى قولما-قول بەكىتتى جانە قارجى قيىنشىلىعىن شەشتى. 

– بۇل ىلىمي تاپسىرمالىق جۇمىستى جۇرگىزۋ توبى قالاي قۇرىلدى جانە العاشقى جۇمىستى نەدەن باستادىڭىزدار؟  

– بۇل «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» اكادەميالىق عىلىمي تاپسىرما بولىپ 1-كىتابىنىڭ اۋدارىلۋى تۇراقتانعان تۇستاعى اتى «26 تاريحتاعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» بولاتىن. اكادەميا باسشىلارىنان مەن جاۋاپتى بولىپ عىلىمي تاپسىرمالىق جۇمىس ۇيىمداستىردىم. قاھارمان مۇقانۇلى ەكەۋىمىز اقىلداسا كەلىپ، شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان اعا رەداكتور ابدىلدابەك اقىشتايۇلىن، شىڭجاڭ تەلەۆيزياسىنان اعا اۋدارماشى كاكەش قايىرجانۇلىن، شىڭجاڭ پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن اعا رەداكتور سامۋدين العازىۇلىن تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ مۇشەسى بولۋعا ۇسىنىس ەتتىك. ەلىمىزدەگى قازاق حالقىنان جەتىلىپ شىققان جوعارىدا اتالعان كورىنەكتى ءتىل جانە اۋدارما عالىمدارى ءبىزدى بۇكىل ىنتا-پەيىلدەرىمەن قولدايتىندىقتارىن ءبىلدىردى. وسى ءبىر كەلەلى عىلىمي جۇمىستىڭ ءساتتى جۇرگىزىلۋى ءۇشىن، 1-كىتاپتى قارجىلاندىرعان ەل اعاسى ءجانابىل سىماعۇلۇلىن باس اقىلشىلىققا، شيۋە ءزۇڭجىڭ، سۋ بيحاي، سۇلتان جانبولاتوۆ، گو پيڭليڭ، ءيىن ءچىن، ءچىن گوگۋاڭداردى اقىلشىلىققا ۇسىنىس ەتتىك. اكادەميامىزدىڭ جۋرنالدار باسپاسى قازاق رەداكتسياسىنان شادىمان احمەتۇلى، جانار جاقانقىزى، قايرات اپسەيتۇلى، باقىتنۇر قاپاسقىزى 1-كىتاپتىڭ كوررەكتورلىعىنا قاتىناستى. عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ مۇشەلەرى قانداي جۇمىستار تىندىرعانى 1-كىتاپقا بەرىلگەن «العى سوزدە» جان-جاقتىلى جازىلدى. 1-كىتاپتىڭ باسپادان شىعۋى بايلانىسىمەن 1999 جىلى 19-قازاندا اشىلعان اڭگىمە ماجىلىسىندە عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ مۇشەلەرى ءار قىرىنان ايتىلعان سوزدەر دە ««شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى» (№4, 1999 جىل) جۋرنالىندا تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ 1-كىتاپتى اۋدارۋ بارىسىنداعى قىزمەتتەرى جان-جاقتىلى قورتىندىلاعان. اسىرەسە، قاھارمان مۇقانۇلى ماعان جاقسى قولقانات بولدى، اۋدارما جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ، اتاۋلاردى تالقىعا دايىنداۋ، رەداكتسياسىن قاراۋ سياقتى اۋىر جۇمىستاردى وتە جاقسى تىندىردى. شادىمان احمەتۇلى 1-كىتاپتا جىلنامانى اۋدارۋ مىندەتىن ورىنداپ، تاپسىرمالىق توبىمىزعا جاس كۇش بولىپ جەگىلدى. 

«قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ» 1-كىتابى 1998 جىلدىڭ سوڭىندا بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان شىققاننان كەيىن ەل ءىشى-سىرتىندا جىلى قابىلداندى. سول جىلى اكادەميامىز بەن شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم جوسپار كەڭسەسى اۋدارىلۋى جوسپارلانعان 2-كىتاپتى مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرما بولۋعا جولدادى. تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ مۇشەلەرىنە ءىشىنارا رەتتەۋ ءجۇرىلدى. مەملەكەتتىك قوعامدىق عىلىم تاپسىرمالارىن جوسپارلاۋ جونىندەگى ماماندار القاسىنىڭ مۇشەسى  بولشعان مەن، مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرما بولىپ بەكىتىلگەن 2-كىتاپتى اۋدارۋعا قايتالاي ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي تاپسىرمالىق تورپقا تاعى دا جەتەكشىلىك مىندەتىن وتەيتىن بولدىم. ءا.اقىشتايۇلى، ك.قايىرجانۇلى، ق.مۇقانۇلى، ش.احمەتۇلى قاتارلىلار مۇشە بولدى. س.العازىۇلى دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى تاپسىرمالىق توبىمىزعا مۇشە بولا المادى. 2-كىتاپتىڭ اۋدارىلۋى تامامداعان تۇستا، 2001 جىلى مامىردا، عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ مۇشەسى قاھارمان مۇقانۇلى جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى. ونىڭ قازاسى عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى شىڭجاڭداعى قوعامدىق عىلىم سالاسى، ءباسپاسوز سالاسى جونىنەن اۋىر قازا بولدى. اكادەميامىزدان وسى عىلىمي تاپسىرمانى ورىنداۋ جولىنداعى ناقتى جۇمىستارعا ماعان ەندىگى كومەكشى شادىمان احمەتۇلى بولىپ قالعان ەدى. ابدىلدابەك اقىشتايۇلى مەن كاكەش قايىرجانۇلى تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ بەلدى مۇشەلەرى بولىپ اۋىر جۇك ارقالادى. حانزۋ عالىمدارىنان شيۋە زۇڭجىڭ بۇرىنعىسىنداي كومەك كورسەتىپ تىعىز سەلبەستى. 

«قىتاي تاريحناميالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ» 3-كىتابى 2003 جىلى قوعامدىق عىلىم سالاسى بويىنشا مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرما بولىپ بەكىتىلدى. بۇل جولعى عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ جەتەكشىسى جانە مۇشەلەرى نەگىزىنەن تۇراقتى بولدى. 3-كىتاپقا ەنگەن مازمۇنداردى سۇرىپتاۋعا دا 1-, 2-كىتاپ سەكىلدى تاپسىرمالىق توبىمىز ءوزى يە بولىپ سۇرىپتاپ بەكىتتى. حانزۋ عالىمدارىنان اكادەميامىزدىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى تيان ۋيجياڭ ريزاسىز كومەكتەستى. 15 جىلدان بەرگى عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ جەتەكشىسى بولۋ سالاۋاتىممەن ىلگەرىندى-كەيىن باسپادان شىققان 3-كىتاپتىڭ دا جەكەكشى باس رەداكتورلىق مىندەتىن وتەدىم. ال 1-كىتاپتىڭ باس رەداكتورلىق مىندەتىن قاھارمان مۇقانۇلىنا جۇكتەگەن ەدىم. 2-, 3-كىتاپتىڭ باس رەداكتورلىق مىندەتىن كاكەش قايىرجانۇلىنا جۇكتەدىم. 

– بۇل ەڭبەكتى قازاقشا سويلەتۋ ءۇشىن جەڭىل تۇسپەگەنى بەلگى بولىپ تۇر. ەندى كۇردەلى دە، قۇندى ەڭبەكتى اۋدارۋ باراسىنداعى كەلەلى جۇمىستارعا توقتالا كەتسەڭىز؟ 

– «قىتاي تاريحناميالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ» 3-كىتابىنىڭ اۋدارىلۋ بارىسىنداعى كەلەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى اۋدارىلاتىن مازمۇنداردى سۇرىپتاۋ بولاتىن. بۇل ماسەلە جونىندە جوعارىدا ايتىلدى جانە 3-كىتاپقا جازىلعان «العى سوزدەردە» ءبىرشاما تولىق باياندالعان. ءار تومعا العى ءسوز جازۋدى ارقالاعان مىندەتى، كوتەرگەن جۇگىنىڭ اۋىرلىعىنا وراي باس رەداكتورلىق مىندەت وتەگەن ارىپتەستەرىمە تاپسىردىم، سوڭىنان تاپسىرمالىق توپتىڭ مۇشەلەرىنىڭ ورتاق قاراۋىنان وتكىزىپ تۇراقتاندىردىق. 

ەكىنشى كەلەلى ماسەلە, اۋدارىلاتىن مازمۇندارعا ساي قاجەتتى ماتەريالدارمەن قامداۋ بولدى. مەن تاپسىرمالىق توپتىڭ مۇشەلەرىن بارلىق قاجەتتى ماتەريالدارمەن قامداۋعا نەگىزىنەن كەپىلدىك ەتتىم. ەل ءىشى-سىرتىنان قاجەتتى ماتەريالدار مەن سوزدىكتەر دەر كەزىندە ساتىپ الىندى. 

ءۇشىنشى كەلەلى ماسەلە, ءاربىر كىتاپتىڭ اۋدارىلۋى بارىسىندا، سۇرىپتالعان دەرەكتەردەگى اتاۋلاردى الدىن الا تالقىلاپ تۇراقتاندىرۋ بولاتىن. بۇل وسى كۇردەلى دە قۇندى عىلىمي اۋدارما ەڭبەكتىڭ ساپاسىنا كەپىلدىك ەتۋدى، اتاۋ-تەرميندەردى بىرلىككە كەلترۋدى ماقسات ەتتى. ءاربىر كىتاپقا سۇرىپتالىپ ەنگەن دەرەكتەر، تاپسىرمالىق توبىمىزداعا كىمدەر جاعىنان سۇرىپتالعانى سول تومنىڭ وزىندە جازىلعاندىقتان بۇل ارادا قايتالامايمىن. تەك اشالاپ ايتۋعا ءتيىستى ماسەلە ءاربىر كىتاپتاعى اتاۋلاردىڭ تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ قاتاڭ عىلىمي ۇستانىمىمەن  ۇجىمدىق تالقىلاۋىنان ءوتىپ تۇراقتاندىرىلعانى. مىنە، وسىنداي ورتاق ماقساتپەن 1-, 2-كىتاپتاعى اتاۋ-تەرميندەر ياعني جىلنامالارداعى ەرتە جانە ەرتە ورتا عاسىرلىق ەتنوستار مەن مەملەكەتتەرگە  قاتىستى ونوماستيكالىق اتاۋلار الدىمەن قاھارمان مۇقانۇلى جاعىنان تالقىلاۋعا ازىرلەنگەننەن كەيىن عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىز ۇجىمدىق تالقىلادىق. مىسالى، 1-كىتاپتىڭ اتاۋلارى مەن اۋدارماداعى كەيبىر قيىن ماسەلەلەر تۋرالى 7 رەت، جيىنى 18 كۇن تالقى وتكىزدىك. اتاۋلار جونىندەگى العاشقى جوبا مىنە وسىنداي قاتاڭ تالقى مەن ساراپتاۋدان ءوتىپ تۇراقتانعان سوڭ عانا ءاربىر اۋدارماشىنىڭ پايدالانۋىنا بەرىلدى. 2-, 3-كىتاپتاردا وسى عىلىمي ستيل جالعاسىن تاپتى. سوندىقتان ءبىز بۇل كىتاپتاردى شىن مانىندەگى ۇجىمنىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ تۋىندىسى، ورتاق ەڭبەك دەپ قارايمىز. 

ءتورتىنشى كەلەلى ماسەلە, ءاربىر كىتاپتىڭ اۋدارماسىنىڭ قاتاڭ عىلىمي ۇستانىممەن رەداكتسيالانۋى جانە قىرۋار تۇسىنىك جازىلۋى، جىلنامالىق كورسەتكىش پەن اتاۋلار سوزدىگىنىڭ بەرىلۋى. وسى تۇرعىدان ايتقاندا، بۇل كىتاپ كوپ تومدىق كۇردەلى، ۇجىمدىق ەڭبەك، اسا قيىن اۋدارما ەڭبەك بولۋمەن بىرگە، زەرتتەۋ ءتۇسى باسىم عىلىمي شىعارما. ءار كىتاپقا بەرىلگەن «العى سوزدەردە» بۇل جۇمىستاردى كىمدەر تىندىرعانى انىق جازىلدى. 

بەسىنشى كەلەلى ماسەلە, «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ» قارجىلاندىرىلۋىنا قاتىستى جۇمىستار. ەگەر قارجى ماسەلەسى شەشىلمەسە، اكادەميامىزدىڭ مەنىڭ جەتەكشىلىندەگى عىلىمي تاپسىرمالىق توپتى ۇيىمداستىرۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان مەن ەڭ الدىمەن «قىتاي تاريحناميالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ» 1-كىتابىنىڭ اۋدارىلۋى مەن باسپادان شىعۋىن قارجىلاندىرعان ەل اعاسى ءجانابىل سىماعۇلۇلى مەن 3-كىتاپتىڭ باسپادان شىعۋىن قارجىلاندىرعان شۇار پارتكومنىڭ تۇراقتى مۇشەسى نۇرلان ءابىلماجىنۇلىنا ەرەكشە قۇرمەت بىلدىرەمىن. ال 2-كىتاپتىڭ اۋدارىلۋ بارىسىنداعى قارجى قيىنشىلىقتارىمىزدى شەشۋگە كومەكتەسكەن دالەلقان ماميقانۇلى، قابىل وسپانۇلى، قىزايجان سەيىلقوجاۇلى، مۇقاتبەك ادىلبەكۇلى، كۇلاش قىدىربايقىزى سەكىلدى باسشىلارعا ەرەكشە راقمەت ايتامىن. 2-, 3-كىتاپتاردىڭ مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرما بولىپ بەكىتىلۋىنە جانە تابىستى اۋدارىلۋىنا كوڭىل بولگەن قاتىستى ورىندار مەن ماماندارعا بورىشتىلىق بىلدىرەمىن. 

– اتالعان كىتاپتىڭ 1-كىتابى جارىق كورگەنەن باستاپ ەل-ءىشى سىرتىنداعى ىقپالى جاقسى بولعانىن ايتىپ قالدىڭىز. بۇل ەڭبەكتىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلى عالىمدارى قالاي باعالاعانى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟ 

«قىتاي تاريحناميالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ» 1-كىتابى 1998 جىلى باسپادان شىعۋىنا وراي وتكىزىلگەن اڭگىمە ماجىلىسىندەگى باسشىلار مەن عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزداعى عالىمداردىڭ سوزدەرى گازەت-جۋرنالدار مەن راديو-تەلەۆيزيادا تاراتىلۋىنىڭ قوعامدىق ىقپالى كۇشتى بولدى. 2-كىتاپتىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرما بولىپ ىستەتىلۋىنە جول اشتى. ويتكەنى ول قىتايدىڭ «26 تاريح» سىندى الەمگە ايگىلى، تەڭدەسسىز ءبىلىم بەرەتىن تاريحىنىڭ قازاققا قاتىستى دەرەكتەرىنىڭ سۇرىپتالۋى نەگىزىندە، تۇڭعىش رەت جۇيەلى اۋدارىلۋى جانە رەسىمي باسپادان شىعۋى ەدى. قىتايداعى قازاق حالقىنان شىققان تاريح، ءتىل جانە اۋدارما عالىمدارىنان ۇيىمداسقان عىلىمي تاپسىرمالىق توپتىڭ كوپ تومدى بولىپ اۋدارىلۋى جوبالانعان بۇل ۇجىمدىق ەڭبەكتىڭ 1-كىتابىنىڭ باسپادان شىعۋىنىڭ شەتەلگە، اسىرەسە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم سالاسىنا ىقپالى ايىرىقشا كۇشتى بولدى. سوندىقتان قر-نىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ عىلىم اكادەمياسى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ ماعان تەلەفون بەرىپ قۇتتىقتادى جانە وسى كۇردەلى عىلىمي اۋدارما ەڭبەكتىڭ قازاقستاندا باسىلۋىنا قاتىستى ىستەردى كەڭەسۋ ءۇشىن ءبىزدى قازاقستاندا عىلىمي ساپاردا بولۋعا ۇسىنىس ەتتى. مەن مۇنى قۋانا قۇپتادىم جانە الدا بولاتىن ەكى ەل عالىمدارىنىڭ كەزدەسۋىنىڭ دايىندىق جۇمىستارىن اقىلداسۋعا قاھارمان مۇقانۇلىن جىبەرەتىنىمدى ايتتىم. ول كىسى قولما-قول قوسىلدى.  

وسىلايشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ماناش قوزىباەۆ باستاعان تاريح   عىلىمدارى «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى» ەسكى حانزۋ تىلىنەن قازاق تىلىنە تىكە اۋدارۋ جۇمىسىن بىلەك سىبانىپ الدىمەن باستاعان ءبىزدىڭ ەڭبەكتەرىمىزدى وتە جوعارى باعالادى. جوعارىداعى ايتىلعان الدىن الا اقىلداسۋ بويىنشا، 2001 جىلى مامىردا عىلىمي تاپسىرمالىق توبىمىزدىڭ مۇشەلەرى قازاقستانعا عىلىمي ساپارعا اتتانۋعا دايىندالعان تۇسىمىزدا، قاھارمان مۇقانۇلى تۇتقيىل جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولعاندىقتان ساپارىمىز كەشىگىپ، ماۋسىم ايىندا باردىق. ەكى ەلدەگى قازاق عالىمدارىنىڭ ورتاق ماقسات جولىنداعى وسى رەتكى كەزدەسۋىندە، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ باستاعان قازاقستان  عىلىمدارى ءبىزدىڭ قىتاي تاريحنامالارىنان كوپ تومدى اۋدارمامىزدىڭ جوبا-جوسپارىمەن تانىستى. 1-, 2-كىتاپتىڭ اۋدارمالارىنداعى اتاۋلاردى كونە زامان حانزۋ ءتىلى فونەتيكاسىنداعى دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرگە يكەمدەپ وقۋ ارقىلى تالقىلاپ تۇراقتاندىرعاندا، ءبىزدىڭ ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ تىلىنە جاقىن بولاتىنىن دالەلدەگەنىمىزدە، مۇنىڭ ءوزىن عىلىمي اۋدارماداعى «ءبىر توڭكەرىس» دەپ قاراستى. اسىرەسە، «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى» تۇڭعىش رەت جۇيەلى، كوپ تومدى ەتىپ حانزۋ تىلىنەن تىكە قازاق تىلىنە اۋدارۋدىڭ، حانزۋ تىلىنە جەتتىك قىتايداعى قازاق عالىمدارىنىڭ قولىنان شىعۋىن «ءبىر ۇلكەن ينجەنەريا رەتىندە» باعالادى.

ونىڭ قازاقستاندا كيريللتتسيا جازۋىمەن شىعۋىنا قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى يە بولىپ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى سەلبەسەتىن بولدى. اكادەميك ماناش قوزىباەۆ پەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانباەۆ قايتىس بولىپ كەتكەنەن كەيىن، ولاردىڭ ورنىن باسقان مامبەت قويگەلديەۆ جانە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ مىرزالار ولاردىڭ جۇمىسىن جالعاستىردى. ەكى ەل عالىمدارىنىڭ تىعىز سەلبەسۋىمەن، اشىربەك كوبىشەۆ باس ديرەكتورلىعىنداعى «ونەر» باسپاسىنان «قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى» دەگەن اتپەن 2006 جىلى شىققان باسىلمنىڭ 1-تومىنا بەرىلگەن «كىرىسپەسىندە» تالعات ماماشەۆ پەن مامبەت قويگەلديەۆ: «جالپى العاندا، كوپ تومدىق تۇرىندە جاريالانباق قىتايلىق دەرەكتىك ماتەريالداردىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىن كەڭ ءارى تەرەڭىرەك مازمۇندا تۇسىنۋگە ىقپالى زور بولماق. كوپ تومدى باسىلىمنىڭ قازاق تىلىندە جارىق كورۋىنە سەبەپشى بولىپ، كوپ ۇلەس قوسقان جاقىپ مىرزاقانۇلى باستاعان عالىمدار توبىنا ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز» دەپ جازدى. 2006 جىلى قازاقستاندا تەك جارىق كورگەن بۇل ەكى تومنىڭ بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان 1998 جىلى جانە 2003 جىلى شىققاندىعى، ال قازاقستان عالىمدارىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قىتاي جىلنامالارىنداعى دەرەكتەردى اۋدارتۋى بۇدان كەيىن باستالعانى كوپكە ءمالىم. ال قازىر اۋدارىلىپ بولعان 3-تومى مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرمالار ساراپتاۋىنان «تاڭداۋلى» باعالانىپ بارىپ باسپاعا ازىرلەنگەندىكتەن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. 

مىنا 3-كىتاپقا كاكەش قايىرجانۇلى اتىنان جازىلعان «العى سوزدە» ايتىلعانداي، قازىرگە دەيىن اۋدارىلعان ءۇش كىتاپتا قازاق اتاۋى ەتنوس رەتىندە كەزىكپەيدى. بىراق بۇل قازاق اتاۋىنىڭ ەتنوس اتى رەتىندە تاريحتا سوناۋ ەرتەدەن ءمالىم ەكەندىگىن تەرىستەمەيدى. الدىڭعى ەكى كىتاپتا قازاق اتاۋىنا وتە جاقىن ساق ەلى، قازار، ساق سەكىلدى تايپا جانە ەلدەردىڭ اتتارى بولۋى، سونداي-اق ەرتەدەگى ءۇيسىن ەلىمەن داۋىرلەس، قازاقتىڭ شىعۋ تەگىنە تىعىز قاتىستى الان ەلىنىڭ كەيبىر تاريحي كىتاپتاردا «اسا»، «كىسا»، «حاسا» دەگەن اتتارمەن اتالۋى دا تەگىس قازاق اتاۋىنىڭ تەگى ارىدا جاتقاندىعىن مەڭزەيدى. «قازاق» اتاۋى جونىندە، شەتەل تاريحشىلارىن ايتپاعاندا، قىتايداعى قازاق تاريحشىلارىنان نىعىمەت مىڭجانۇلى، جاقىپ ءجۇنىسۇلى، جاقىپ مىرزاقانوۆتار وسىدان 15-20 جىل بۇرىن جاريالاعان شىعارمالارىندا جان-جاقتى ىزدەنىپ، عىلىمي تۇجىرىمدار جاساعان. سوندىقتان ءبىز قازاق ءۇشىن ءجۇزىن قالىپتاستىرعان كەيبىر ءىرى تايپالاردىڭ (مىسالى، ءۇيسىن، قاڭلى، الان) جانە ولارمەن زامانداس نەمەسە ولاردىڭ ارعى تەگى بولاتىن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ساق، عۇن ەلدەرىنىڭ اتتارى قىتاي جىلنامالارىنا تۇسكەن ءداۋىردىڭ جازبالارىن سۇرىپتاپ اۋدارۋدى ءوزىمىزدىڭ بورىشىمىز دەپ بىلدىك. دەمەك، قازاقتىڭ تەگىنە تىعىز قاتىستى جوعارىدا اتالعان ەتنوستاردىڭ اتا-بابالارىمىز ەكەندىگى ارحەلوگيالىق دەرەكتەر ارقىلى دا دالەلدەندى. 

اڭگىمەڭىزگە راحمەت! 

سۇحباتتى جۇرگىزگەن: ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz