ازاپتى كۇندەردەن قالعان ءىز

17-جىلدىڭ كەزى ەدى، پاتشا قۇلاعان. ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ قۇزىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەز. ەلدىڭ سولتۇستىگىندە دە، وڭتۇستىگىندە دە كوتەرىلىستەر بولىپ، ەل الاسپىران كەزدى باسىنان وتكەرىپ جاتقان-دى. قاراتاۋدى جايلاعان قوڭىراتتاردىڭ اراسىنان شىققان قاباقان ەسىمدى كىسى اڭشىلىقپەن ءومىرى وتكەسىن «قاپقان» اتانىپ كەتكەن.

سول قابەكەڭ ەر جەتكەن ۇلى ساداقبايدى، قىزى حاديشانى، سوسىن ون بەس شاقتى جاقىن تۋىسىن ەرتىپ، ەلدەن ءبولىنىپ، قورداي جاقتاعى تەرەڭوزەك دەگەن شاعىن كولدى مەكەن ەتكەنىنە دە ءبىر جىلداي بولىپ قالعان. تەرەڭوزەكتىڭ ماڭى قالىڭ قاراعاي، ادام وتەتىن جەر شامالى، وزەككە كەلەتىن ءبىر عانا جالعىز اياق جول بار. قاپقان اڭشى ادام اياعى باسا بەرمەيتىن قۋىستى مەكەن ەتىپ وتىرعانىمەن، تاۋعا شىققاندا، ءبىر شاما ەلدىڭ اندا-ساندا قورداي اسىپ بارا جاتقانىن بايقاپ ءجۇر. كەزىككەن بىرەۋىنەن سۇراعاندا «ءۇرىمشى جاققا بەت الىپ بارا جاتقانىن» ايتاتىن. بىردە قابەكەڭ مەن ساداقباي تاۋ ەشكىسىن اۋلاپ ءجۇرىپ، قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندە ءبىر اتتى ورىس سولداتىنىڭ ولىگىنە كەزدەستى، ۆينتوۆكاسى مەن ماۋزەرى بار ەكەن. بۇلار سونى ولجا دەپ الدى. سوسىن اكەسى مەن بالاسى قورداي جاققا تاۋ ۇستىنەن بارىپ، شولۋ جاساپ قايتقان. بەسىن كەزى بولاتىن. تاراز جاقتان بولۋى كەرەك، ەلۋ شاقتى تۇيەگە جۇك ارتقان قازاق كوشى قورداي تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولماي، قوردايدىڭ تۇسىنداعى توبەگە ورناتىلعان پۋلەمەتتەن تىزبەك تىزبەگىمەن وق اتىلىپ، الگى كوشتى تۇگەل قىرىپ تاستادى..(ارينە، كوشتى قىرىپ سالعاندار قىزىل جاعى ما، الدە اقتار جاعى ما، ول دا بەلگىسىز بولىپ قالعان).

قاپان اڭشى مەن ساداقبايدىڭ زارەسى ۇشىپ، كەلگەن جاعىنداعى تاۋ-تاستىڭ اراسىمەن تەرەڭوزەككە قاراي عايىپ بولدى.

تەرەڭوزەككە ءبىر كۇنى جالعىز اياق جولمەن ەلۋ شاقتى شينەلدى ورىس سولداتتارى كەلدى. ءبارى اتتى، ءبىر تۇيەگە ارتقان پۋلەمەتى بار. ولار قابەكەڭنىڭ اۋىلىنا قوسىلماي، كولدىڭ ءبىر شەتىندە تۇنەپ شىقتى. سوسىن سولداتتاردىڭ اق ەلتىرى بورىك كيگەن، ءبىر كوزىن قارا بىلعارىمەن جاۋىپ العان باستىعى قاپاندى شاقىرىپ الىپ، «بۇل جەردە نەگە وتىرعاندىعىن جانە قورداي بۇل جەردەن الىس پا، قىتاي جاققا وتۋگە بولا ما؟» دەپ سۇرادى. قاپان ورىسشا بىلمەيتىنىن، وزدەرىنىڭ بۇل جەردە مالى جوق، كەدەي ەكەنىن، تاۋدان اڭ اۋلاپ، كۇن كورەتىنىن ايتىپ ەدى، سولداتتاردىڭ اراسىندا تاتار جىگىتى بار ەكەن، سوداتتاردىڭ باستىعى مەن قاپاننىڭ ءسوزىن سول اۋدارىپ وتىردى. اق بورىك كيگەن، ءبىر كوزىن قارا قايىسپەن تاڭعان باستىق تومەن قاراپ، ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، «ەرتەڭ ەرتەمەن قورداي جاققا جولعا شىعامىز، سەن جولباسشى بولاسىڭ، بۇكىل اۋىلىڭدى ەرتىپ الاسىڭ» دەپ، ءوز قوستارىنا كەتتى.

تاڭ ءسىبىر بەرىپ، جاڭا اتىپ كەلە جاتقان. ساداقباي ون التى جاستاعى قارىنداسى حاديشانى تۇيەنىڭ قومىنداعى ۇلكەن قورجىنعا وتىرعىزدى. قورجىننان حاديشانىڭ باسى دا كورىنبەيدى. قورجىننىڭ تۇبىندە انادا اعاسى تاۋىپ اكەلگەن جيىرما وعىمەن ماۋزەر جاتىر. حاديشا جاستايىنان مىلتىق اتىپ، اڭ اۋلاپ كورگەن. سونىمەن، بىرەر ساعاتتان كەيىن قاباكەڭنىڭ كوشى جۇرۋگە دايىن بولدى. سول كەزدە اق بورىكتى، جالعىز كوزدى اقتاردىڭ باستىعى كەلدى دە «دايىنسىڭدار ما» دەپ سۇرادى. قابەكەڭ باسىن يزەدى. اق بورىكتى، جالعىز كوزدى كوماندير بەلىنەن ماۋزەرىن سۋىرىپ الىپ، قاپان اڭشىنى باسىنان كوزدەپ اتىپ سالدى. ءيىرىلىپ تۇرعان جۇرت جىلاپ، اينالا داڭعازا بولدى. جالعىز كوزدى كوماندير «كەرەك بولسا، قازىر ءبارىڭدى اتىپ تاستايمىن!» دەپ اقىردى. جۇرتتىڭ داۋىسى باسىلعانداي بولعان كەزدە، كوماندير «قوردايعا ءبىزدى سەن باستاپ اپاراسىڭ» دەگەن. سونىمەن اقتىڭ ەلۋ شاقتى وتريادى دا، ساداقبايدىڭ كوشى دە قوردايعا قاراي قوزعالدى. اقتىڭ وتريادى ءجۇز ەلۋ-ەكى ءجۇز مەتردەي الدا كەلە جاتقان. قوردايعا شامامەن بەس شاقىرىمداي قالعان. اق وتريادتىڭ الدىندا كەلە جاتقان جالعىز كوزدى كوماندير ءبىر ساتتە كىلت بۇرىلىپ، قازاق كوشىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان ساداقبايدى كوزدەپ اتىپ جىبەردى. ساداقباي جەرگە سىلق ەتە قالدى. وسىنىڭ ءبارىن قورجىننىڭ تەسىگىنەن كورىپ كەلە جاتقان حاديشا تۇيە جەتەكتەپ كەلە جاتقان ىنىسىنە جەردە جاتقان ساداقبايدىڭ ۆينتوۆكاسىمەن پاتروندارىن اكەپ بەرۋدى سۇرادى. تۇيەشى جىگىت ەڭبەكتەپ بارىپ، ۆينتوۆكامەن پاترونداردى حاديشاعا اكەپ بەردى. حاديشا مەرگەن بولاتىن. ساداقبايدى اتقان جالعىز كوزدى كوماندير ەندى ەشتەڭەگە الاڭداماي، اياڭ جەلىسكە سالىپ قوردايدى بەت الىپ بارا جاتقان. ءىشى ىزاعا تولى حاديشا ۆينتوۆكانى يىعىنا قوندىرىپ، سار جەلىسپەن كەتىپ بارا جاتقان اق بورىكتى، جالعىز كوزدى كومانديردى جۇرەگىنەن كوزدەپ، شۇرىپپەنى باسىپ جىبەردى. كوماندير مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇستى. اق سولداتتار اۋەلى نە بولعانىن تۇسىنبەي قالدى، سويتسە، ارتتان اتىپ جاتىر ەكەن. ەندى قىرىق شاقتى اقتار سولداتى قازاق كوشىنە قاراي قىلىشتارىن جالاڭداتىپ شاپتى. ولار حاديشانىڭ تۇيەسىنە ەكى ءجۇز مەتردەي جاقىنداعاندا، حاديشا ون رەت اتىپ، ون سولداتتى توڭقالاڭ اسىردى...

حاديشا ەندى ماۋزەردى قولىنا الدى، اتۋىن بىلەدى. سولداتتاردىڭ ون بەس شاقتىسى بۇعان ءجۇز ەلۋ مەتردەي جاقىنداپ قالعان. حاديشا ماۋزەرمەن ون رەت اتىپ، ون اتتىنى توڭكەرىپ تاستادى. اقتاردىڭ قالعاندارى ەندى ساستى. كەيىن شەگىنىپ امان قالۋعا تىرىستى. ولار ءبىر كەزدە الىستاپ، كوز ۇشىندا كەتىپ بارا جاتتى.

حاديشا ون التى جاستاعى بالا، قاتتى شارشاعان، ءارى جاۋلارىنان قۇتىلعان سياقتى... كەتىپ بارا جاتقان اقتار وتريادىنىڭ قالدىعىنا ۇزاق قاراپ وتىرىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. ءبىر كەزدە الدەبىرەۋدىڭ  دورەكى (ورىس) داۋىسىنان وياندى، قاراسا قارا بورىك كيگەن مۇرتتى كازاك بۇعان ۆينتوۆكا كەزەپ ءتونىپ تۇر ەكەن. «احا، جيۆايا، كيرگيزكا!» دەدى دە ۆينتوۆكاسىنىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالدى. حاديشانىڭ كوز الدى قارايىپ كەتتى، ول ەندى قايتىپ كوزىن اشىپ، جارىق دۇنيەنى، كوك اسپاندى كورە المادى. اڭشىلاردىڭ كوشىنە شابۋىل جاساعان سولداتتاردىڭ شۋى باسىلعانىنىنا دا ءبىراز ۋاقىت وتكەن.  ءبىر كەزدە حاديشا وتىرعان تۇيەنىڭ ۇستىنەن ۆينتوۆكانىڭ دۇڭك ەتكەن دىبىسى ەستىلدى. تۇيەگە جەگىلگەن اربا بار ەدى، سونىڭ استىندا ساداقبايدىڭ تۋىسى  قولمەرگەن ولگەن ادام قۇساپ جاتقان. سول مىلتىق داۋىسى ويدا جوق جەردە شىققاسىن، باسىن كوتەرىپ قاراسا، تۇيەنىڭ ەكىنشى قورجىنىنىڭ ۇستىندە قارا سەڭسەڭدى سولدات حاديشا وتىرعان قورجىنعا ۆينتوۆكا كەزەنىپ تۇر ەكەن. سول اق ەكەن، ۆينتوۆكانىڭ اتىلعان داۋىسى ەستىلدى. قولمەرگەن دە اڭشى بولاتىن، بىراق، اڭداردى قونىشىنداعى قارا پىشاعىمەن اتىپ جىعۋشى ەدى. اناۋ سولداتتىڭ حاديشانى اتقانىن كورىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى دا، قونىشىنان قارا پىشاعىن سۋىرىپ الىپ، سولداتقا قاراي زۋ ەتكىزدى. قارا پىشاق سولداتتىڭ تۋ ارقاسىنان بارىپ قادالعان ەكەن، سولدات تۇيەنىڭ ۇستىنەن سىلق ەتىپ، جەرگە قۇلادى. ءسويتىپ، قاپقان اڭشىنىڭ كوشى مەن اقتار وتريادىنىڭ شايقاسى وسىنداي تراگەديامەن اياقتالىپ ەدى.

اتىس شابىس كەزىندە ءار جەرگە قاشىپ، تىعىلىپ قالعان قاپقان اڭشىنىڭ ونشاقتى تۋىسى بىرەر كۇندە جينالىپ، قاپقان اڭشىنىڭ، ساداقباي اڭشىنىڭ، اكەسى مەن اعاسى ءۇشىن كەك الا بىلگەن حاديشا بالانىڭ باسىنا بەيىت كوتەرىپ، ۇلكەن بەلگى سوققان. باسىنا «قوڭىرات باتىرلارى قاپقان، ساداقباي اڭشىعا، حاديشا باتىرعا ەسكەرتكىش» دەپ ەسكىشە ءسوز جازدىرعان. سول كەزدەن بۇل بەيىت «حاديشا بەيىتى» دەپ اتالىپ كەتكەن. كەيىن 37-جىلدارى ەل مۇنى «قاتىش ءدوڭى» دەپ اتاپ جۇرگەن.

39-جىلدار شاماسى. وسى «قاتىش ءدوڭى» دەپ اتالاتىن جەرگە ءۇرىمشى جاقتان كەلە جاتقان ەكى جولاۋشى ءدوڭنىڭ كولەڭكەسىنە توقتاپ، ازداپ دەم الىپ الماق بولادى. ەكەۋىنىڭ ۇستىنە كيگەنى تاجىكتىڭ الا شاپانى. بىراق، بۇلار باياعى وسى جەردەگى ۇلكەن شايقاستا امان قالعان جىگىتتەر ەكەن. ەكىنشى جىگىت العاشقىسىنان كىشىلەۋ ەكەن:

- اعا، بۇل بۇرىن «حاديشا بەيىتى» دەپ اتالاتىن ەدى، قازىر جۇرت مۇنى نەگە «قاتىش ءدوڭى» دەپ اتايدى؟، - دەپ سۇرادى.

- قالقام اۋ، كۇن سايىن زامان وزگەرىپ جاتىر. بۇل جەردەن سان مىڭ ادام ءوتىپ جاتىر. ولار بۇل بەيىتتىڭ تاريحىن قايدان ءبىلسىن؟.. بىلسەك، كوزبەن كورگەن ءبىز بىلەمىز. قايران، قاپىدا كەتكەن تۋىستارىم اي!، - دەپ، قاپقان اڭشىنىڭ، ساداقباي اڭشىنىڭ ارۋاعىنا، ونداعان جاۋىنان كەك العان حاديشا باتىردىڭ ارۋاعىنا الگى ەكەۋ قۇران باعىشتادى.

جۇمات انەسۇلى،

اقىن، جازۋشى، تاريحشى، ارداگەر جۋرناليست

Abai.kz