كەزىندە «كۇن كوسەم» اتانعان ۋليانوۆ مارقۇم قالدىرىپ كەتكەن كوپ ءسوزدىڭ ىشىندە «ونەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى - كينو» دەگەنى دە بار ەكەن. قازاققا قىلعانى ءۇشىن وعان ءىشىم اسا جىلىماسا دا جوعارىدا ايتىلعاننىڭ جانى بار ەكەنىن مويىنداپ جۇرگەن جايىم بار. ءشاي، ەت، سابىن سياقتى كۇندەلىكتى تۇتىناتىن نارسەلەردىڭ قاتارىنا ۇزاق-سونار كينو - سەريال مىعىم جايعاسقاننان كەيىن باسقا امالىڭ دا قالمايدى. بۇنى بىزدەن بۇرىن تۇسىنگەن باۋكەسپە ۇرىلار بۇرىنعىداي جورىعىن ءتۇن ورتاسىنا جوسپارلاپ اۋرە بولماستان تانىمال سەريال جۇرەتىن ۋاقىتتا قورا-قوپسىنى، اسا جىلپىستارى «كوگىلدىر جاشىك» جوق بولمەلەردى ەمىن-ەركىن ءسۇزىپ شىعادى. انشايىندە تىپىرلاپ تىنىم تاپپايتىن جانداردى تەلەەكرانعا تاپجىلتپاي تەلمىرتىپ قويعان سەريالدار سىرى نەدە ەكەن؟

كەزىندە «كۇن كوسەم» اتانعان ۋليانوۆ مارقۇم قالدىرىپ كەتكەن كوپ ءسوزدىڭ ىشىندە «ونەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى - كينو» دەگەنى دە بار ەكەن. قازاققا قىلعانى ءۇشىن وعان ءىشىم اسا جىلىماسا دا جوعارىدا ايتىلعاننىڭ جانى بار ەكەنىن مويىنداپ جۇرگەن جايىم بار. ءشاي، ەت، سابىن سياقتى كۇندەلىكتى تۇتىناتىن نارسەلەردىڭ قاتارىنا ۇزاق-سونار كينو - سەريال مىعىم جايعاسقاننان كەيىن باسقا امالىڭ دا قالمايدى. بۇنى بىزدەن بۇرىن تۇسىنگەن باۋكەسپە ۇرىلار بۇرىنعىداي جورىعىن ءتۇن ورتاسىنا جوسپارلاپ اۋرە بولماستان تانىمال سەريال جۇرەتىن ۋاقىتتا قورا-قوپسىنى، اسا جىلپىستارى «كوگىلدىر جاشىك» جوق بولمەلەردى ەمىن-ەركىن ءسۇزىپ شىعادى. انشايىندە تىپىرلاپ تىنىم تاپپايتىن جانداردى تەلەەكرانعا تاپجىلتپاي تەلمىرتىپ قويعان سەريالدار سىرى نەدە ەكەن؟

سونىمەن، سەريالداردى نە ءۇشىن جاسايدى؟ البەتتە، اقشا ءۇشىن. كەيبىر وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار دەمەسەڭ سەريال دا كىرپىش، ماشينا، كامپيت سياقتى تاۋار. دەمەك، كەز كەلگەن اق، جك، جشس-ڭ جارعىسىندا جازىلعانداي سەريال  پايدا تابۋ ءۇشىن تۇسىرىلەدى. سەريال ءتۇسىرۋدىڭ قارجىلىق تيىمدىلىگىنەن حاباردار بولۋ ءۇشىن ونىڭ بيۋدجەتىنە، شىققان شىعىنى مەن كاسسالىق جيناعىنا ت.س.س كورسەتكىشتەرىنە كوز جۇگىرتۋ جەتكىلىكتى. ارينە، شىققان شىعىنىن اقتاي الماي جاتقان سەريالدار دا وقتا-تەكتە بولسا دا كەزدەسىپ قالادى. الايدا كەيبىر زەرتتەۋشىلەر سەريال تۇسىرۋدەگى باستى ماقسات تەڭگە تابۋ ەمەس، - دەپ سانايدى. سەبەبى سەريال - ەڭ اۋەلى يدەولوگيالىق قارۋ، سوندىقتان وعان جەمىسىن ارتىنان بەرەتىن زور مىندەتتەر، مىسالى سەريالدىڭ ترانسلياتسياسى جۇرەتىن ەلدەرگە ءتۇرلى يدەيالاردى، سالت-داستۇرلەردى، ءدىني اعىمداردى، قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردى، ءسان ۇلگىلەرىن، كەرەك دەسەڭ نە ءىشىپ نە جەۋ كەرەكتىگىن جانە قالاي ءىشىپ-جەۋ كەرەكتىگىنە دەيىن تىقپالايتىن زور مىندەتتەر جۇكتەلەدى-مىس.  بۇل «جەمىستەردى» ۇزاق كۇتۋ كەرەكتىگى اۆتورلاردى تۇك قورقىتپايدى، سەبەبى بۇلار - ۇزاق مەرزىمدى جوسپارلار، تىشقانعا ارناپ شاشىلعان ءبىر ۋىس ۋلى ءداننىڭ شىعىنى مەن بەرەرىنە قوجايىن ونداي الاڭدامايدى ەمەس پە - تىشقان بار بولسا، ناتيجەسى - كەپىلدى، ۋلى ءداننىڭ باعاسى ارزان،  تەسىك-جارىقتىڭ ىشىندە ومىرەم تاپقان تىشقاننان قاقپانعا ءتۇسىپ قيرالاڭداعانىن كورگەندەي ءلاززات المايتىنىڭ بولماسا جەم مەن تەردى بوسقا توكپەگەنىڭ بىرتىندەپ بىلىنەتىنى انىق. سەريالدا دا سول سياقتى ونداعى قاپتاعان قارماقتىڭ بىرىنە بولماسا بىرىنە قۇرباندىق مىندەتتى تۇردە ىلىنەدى، بۇل جەردە  دە جوعارىدا ايتىلعان تىشقان سياقتى سەريالدان سورماڭداي بولعان ناقتى جاننىڭ مەتامورفوزالارىنا كۋا بولماعانىمەن جالپى ماشتابتاعى ناتيجەلەر ۋاقىت وتكەن سايىن ايشىقتالا تۇسەدى. ناتيجەنىڭ اۋقىمى مەن مەرزىمى سەريالعا جۇمسالعان رەسۋرستارعا تىكەلەي بايلانىستى، سوندىقتان سەريالدارعا قىرۋار قارجى جۇمسالادى، اتاقتى نە سىمباتتى ارتىستەر تارتىلادى، تاۋلىك بويى جارنامالانادى، ترانسلياتسياسى تانىمال تەلەكانالداردا جۇرەدى، تاعىسىن-تاعى. سەريالداردىڭ تۇتاس ەلدىڭ تاعدىرىنا اسەرىن زەرتتەگەن عالىمدار ءبىر تانىمال سەريالدىڭ ترانسلياتسياسى جۇرەتىن برازيليانىڭ شتاتتارىندا اجىراسۋ وقيعالارى اتالعان سەريالدىڭ باس كەيىپكەرلەرى اجىراسقان كەزدە 10 پايىزعا وسەتىنىن انىقتادى. لۋيدجي بوككونە كوممەرتسيالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميست مامانى ەليانا پا فەررارا سەريالدار ادام ومىرىنە كادىمگىدەي ىقپال كەلتىرەتىنى، سەريالعا تابىنۋشىلاردا بالا سانى كادۋىلگى ادامعارعا قاراعاندا 6-11 پايىزعا تومەن  ەكەندىگىنى تۋرالى تۇجىرىمداما جاسادى.

20 عاسىردىڭ 20 جىلدارى بىرنەشە ەلدىڭ شابىلۋىنا قاتار ۇشىراعانىمىز سياقتى قازىر ەكرانىمىز دا قىرۋار ەلدىڭ قاباتتاساسقان ينتەرۆەنتسياسىنا ۇشىراپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە وڭتۇستىك امەريكا (مەكسيكا، برازيليا، ارگەنتينا),  تۇرىك جانە كورەي سەريالدارى ەرەكشە اتاپ وتۋگە لايىق. سەريالداردىڭ سان-الۋانى بولاتىنىنا قاراماستان ولاردىڭ بارىنە ءتان قاسيەتتەردى، مىسالى كەمشىلىكتەردى تابۋعا بولادى. ەڭ اۋەلى، سەريال كورۋ - تەككە كەتكەن ەسىل ۋاقىت. ورتاشا ستاتيستيكالىق ەسەپكە جۇگىنسەك، ادام كۇنىنە ساعات جارىم ۋاقىتىن سەريال قاراۋعا جۇمساعان جاعدايدا جىلىنا 23-24 كۇن جينالىپ قالادى ەكەن. جانە سەريال قاراۋ ارقىلى ءبىر جاڭا نارسە تابۋ نە پايدالى نارسە ۇيرەنۋ - اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. وسى ساعات جارىم ۋاقىتتى ءتيىمدى  پايدالانعان جاعدايدا شەت ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ الۋعا نە دەنە جاتتىعۋلارىنا ۋاقىت ءبولۋ ارقىلى دەنساۋلىقتى ەداۋىر تۇزەپ الۋعا ابدەن بولار ەدى. شەت ەلدەردە ادامنىڭ پسيحيكالىق جاعدايىن زەرتەۋگە ارنالعان ساۋالناما اراسىندا «تۇراقتى تۇردە سەريال قارايسىز با؟» دەگەن سۇراق بار كورىنەدى. بۇل سۇراققا «ءيا» دەگەن جاۋاپ بەرۋ قارالۋشىنىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتىنە «ءوز ۋاقىتىنا، ياعني ومىرىنە قۇرمەتى از ەكەن»،- دەگەن شتريح قوسادى. ادامنىڭ جان دۇنيەسى قاڭىراي باستاعاندا عانا شىن ومىردەن بەزىپ اراقتان، كارتادان، جۇمىستان ... سونداي-اق ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىز-سەريالداردان پانا ىزدەي باستايدى.  زەرتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، سەريالداردان تۋىندايتىن كەلەسى ءبىر قاۋىپ كەيبىر سەنگىش ءھام اسەرشىل جاندار سەريال ارقىلى ومىرلىك تاجىريبە جيناۋعا بولادى دەپ ساناپ، تەلەەكراننان كورگەن جايتتاردى دايىن رەتسەپتىلەرگە بالايتىندىعى ەكەن. ەشقاننان ءموتيۆى جوق كەيبىر قىلمىستاردى تالداۋ بارىسىندا قىلمىسكەر ءوزى كورگەن كينوداعى باس كەيىپكەرىنە ەلىكتەگەنى ءمالىم بولعان.

سوندا قاتتىعى قاشان دا سەزىلىپ تۇراتىن قوس قۇندىلىقتىڭ (اقشا مەن ۋاقىت) ءبىرى - التىن ۋاقىتتى بولۋگە سەريالدار نەسىمەن باۋرايدى ەكەن؟ "ۆەستي-2" اتتى يزرايل گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۆيكتوريا ءمۋنبليتتىڭ پايىمداۋىنشا، سەريال قاراۋ - بۇل ءبىر جورالعى، مەديتاتسيا دەسە دە بولادى ەكەن. سەريالدىڭ كەيىپكەرلەرى بىرنەشە اي بويىنا، كۇن سايىن، ىلعي ءبىر ۋاقىتتا اقيقات مىندەتتى تۇردە جەڭىسكە جەتەتىن سيقىرلى وزگە الەمگە ساپار شەگۋ ارقىلى كۇيتكىل تىرلىكتىڭ كۇيبەڭى مەن الاڭىنان ءبىر ساعاتقا قۇتىلۋعا جەتەلەيدى. ءسويتىپ، ەرەسەك جان كۇنىنە ءبىر ءسات ءار نارسەگە يلانعىش، باقىتتى بالا قالپىنا ەنە الادى. بۇنداي كۇيدى سەريال قاراۋ كەزىندە سترەسس گارمونى - كاتەحولاميندەردىڭ بولىنۋىمەن تۇسىندىرەتىندەر دە بار. شيرىعۋ يندەكسىنىڭ تومەندەۋى، اسىرەسە، سەريال سوڭىنا سەريال قاراۋشى ايەل ادامداردىڭ جارتىسىنان ارتىعىندا بايقالادى. دەمەك گيپەرتونيامەن، نەيروتسيركۋلياتورلىق ديستونيا جانە باسقا دا نەگىزىندە نەرۆ رەگۋلياتسياسىنىڭ بۇزىلۋى جاتاتىن وزگە دە جۇرەك-تامىر ناۋقاستار ءۇشىن سەريالدىڭ ەمدىك ەفەكتىسى بار دەيدى ولار. ال كورنەكتى فرانتسۋز فيلوسوفى گيستون باشليار «وت پسيحواناليزى» اتتى ەسسەسىندە العاشقى قاۋىمداعى ادامدار ومىرىندە وتتىڭ جىلىنۋ مەن تاماق پىسىرۋدەن وزگە دە رولدەر اتقارعانىن جازادى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، مازداپ جانىپ جاتقان وشاق جانىندا وتىرۋ ادامعا كادىمگىدەي تىنىشتىق سىيلايدى ەكەن. جابايى جىرتقىشتار وتتان سەسكەنىپ وشاق باسىنداعىلاردى مازالاي المايدى، وشاقتا ادەتتە بۇلكىلدەپ كۇندەلىكتى كىشكەنتاي قۋانىش - اس قايناپ جاتادى، نەگىزىنەن شارۋانىڭ ءبارى ءبىتىپ كەشكە جاعىلاتىن وت - دەمالىستىڭ دا سيمۆولى.  ياعني، وشاقتاعى وت قاي زاماندا بولماسىن قادىرلى تىنىشتىقتى، مامىراجايلىقتى سىيلايدى. ءۇيىن گاز، ەلەكترمەن جىلىتۋعا قانشا جەردەن قابىلەتتى بولا تۇرا كامين ورناتۋعا ۇمتىلۋ سول تىنىشتىقتى اڭساۋدان تۋىندايدى. بۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىز، وشاقتىڭ ءبىزدىڭ تاقىرىپ - تەلەديدارداعى سەريالعا قانداي قاتىسى بار؟ گيستوننىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى زامانعى ادامدار ءۇشىن ءبىز مانادان بەرى جىر قىلىپ وتىرعان وشاقتاعى وتتىڭ ورنىن تەلەديدار باسقان ەكەن. قوسىلىپ تۇرعان تەلەۆيزور شىنىندا دا جايىمەن جانىپ تۇرعان وتقا ۇقسايدى، جانۇيا مۇشەلەرىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋعا قابىلەتتى از نارسەنىڭ ءبىرى دە - وسى تەلەديدار، جاڭاعى وت سياقتى تەلەۆيزور دا مەديتاتسيالىق، جەڭىل گيپنوزدىق اسەرى بار.  وشاقتاعى وت - دەمالىستىڭ سيمۆولى، وشاق باسىنداعىداي تىنىشتىقتى سەزىنۋ ءۇشىن تەلەۆيزور الدىندا اسىقپاي جايعاسىپ، ۇيىقتاماي ۇزاق وتىرۋ قاجەت، ال تەلەۆيدەنيە حابارلارىنىڭ ىشىندە كۇندە وسىلاي تاپىلجىتپاي وتىرعىزا الاتىن بىردەن ءبىر دۇنيە - سەريال عانا.  بىر قاراعاندا، ءبارى تاماشا سياقتى، مىنانداي داعدارىس زاماندا بويىمىزدى ءبىراز بوساڭسىتا الاتىن سەريالدان اينالمايسىڭ با؟ الايدا سەريالعا، ءبىزدى قويشى، باتىستىڭ ءبىرتالاي زەرتتەۋشى عالىمدارى نەگە شۇيلىكتى ەكەن؟ اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ امەريكاندىق تەوريتيگى ماري ءۆينننىڭ پىكىرىنشە، ەسىرتكى مەن الكوگول سياقتى سەريالعا بەرىلىپ كەتۋ شىنايى ءومىردى ۇمىتىپ، راحات ءپاسسيۆتى قالىپتى تۇتىنۋعا اكەلەدى. تەلەكەيىپكەرلەردىڭ قيىندىقپەن جەتكەن جەڭىستەرى كورەرمەن ساناسىندا قاناعاتتانۋ سەزىمىن تۋعىزىپ وسىنداي كۇيدى قالاي دا باستان وتكىزۋگە ساناسىز تۇردە ۇمتىلدىرادى. تەلەقۇشتارلىق ەسىرتكىقۇمارلىقتان تەك تەلەۆيزورلىق كايفتىڭ باسەڭدەۋلىگىمەن عانا بىلىنەدى -مىس. سەريالداعى شىتىرمان وقيعالاردىڭ ادام جانىن باۋرايتىنى سونشالىق ادام وسى ساتتەردە كەز كەلگەن نارسەگە يلانعىش بولىپ كەتەدى، قۇدايعا كەرەگى جوق ءتۇرلى تاۋارلاردىڭ جارناماسىن سەريال كەزىندە جىبەرەتىنى دە سوندىقتان، باسقا ۋاقىتتا ساۋ اقىلدىڭ تارازىسىنا سالىناتىن شەشىمدەر بۇنداي جارنامالار كەزىندە اۆتوماتتى تۇردە قابىلدانا بەرەدى. امەريكا جانە اعىلشىن پسيحولوگتارى سەريال مەن جارناما جابىسقان تۇردە جاپپاي كورسەتىلە باستاعان شاقتان بەرى ادامدار اراسىندا ساۋدا مانياسىنىڭ ورشىگەنىن بايقاعان. تاۋاردىڭ قاجەتتىلىگى مەن قارجىلىق جاعدايىنا قاراماستان ساۋدا ۇيلەرىنىڭ سورەلەرىن تىپ-تيپىل ەتىپ كەتۋمەن سيپاتتالاتىن بۇل مانيا يەلەرىنىڭ ىقىلاس-نازارى سەريال كەزىندە جارنامالانعان تاۋارلارعا تۇسكەنىن ساراپتاعان زەرتتەۋشىلەر اقپاراتتىق وڭدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارى - نەيرولينگۆيستيكالىق پروگراممالاۋ (نلپ) ادىستەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىنە تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاپ وتىر. جانە ءماتىن ىشىنە كوزگە كورىنبەيتىن كوماندالاردى، جاسىرىن حابارلاردى كىرگىزىپ جىبەرەتىن نلپ (ەريكسون ءادىسى) تەك جارناما ىشىنە ەمەس، جالپى سەريالدىڭ وزىنە دە ەنگىزىلە بەرەدى ەكەن. سەريالداردىڭ اسەر-ىقپالىن زەرتتەۋ ماقساتىندا تاعى ءبىر توپ عالىمدار ەدەنبۋرگ زووباعىندا12 شيمپانزەگە جانۋارلار الەمى بويىنشا ەڭ اتاقتى كينودوكۋمەنتاليست دەۆيد اتەنبورونىڭ تۋىندىلارىنان 2 اي بويىنا 15 مينۋتتىق ۆيدەوفيلمدەر كورسەتكەن.  ءبىرىنشى اپتانىڭ وزىندە 4 ۇرعاشى مايمىل تەلەديدار الدىنا الدىن الا جايعاساتىن جاعدايعا جەتكەن، ال ءسال كەيىنىرەك مايمىلدار ەكراننان كورگەن وزگە جانۋارلاردىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا ەلىكتەيتىن بولعان.  ءبىر قىزىعى، تەلەناركومان بولىپ كەتكەن ۇرعاشى مايمىلدارعا قاراعاندا ەركەك مايمىلدار تەلەۆيزورعا ونداي كوڭىل اۋدارا قويماعان. سوعان قاراعاندا، ايەل زاتىنىڭ سەريال الدىندا تابيعي وسالدىعى بار-اۋ.  اۋانى لاستاعان ءۇشىن اۆتوموبيلدەن باس تارتپاعانىمىز سياقتى سەريالداردان، وزگە دە تەلەونىمدەردەن تۋىندايتىن جاعىمسىز فاكتورلاردى سيپاتتاعان كەزدە، ءبىز، ارينە، تەلەۆيدەنيەدەن مۇلدە باس تارتۋعا ۇندەمەيمىز. قازاقستان - كورەرمەندەرىنىڭ نە كورىپ نە تىڭدايتىنىن قاداعالاپ-شەشىپ وتىراتىن تالىپتىك اۋعانستان ەمەس. الايدا «ءبىر قارىن مايدى قۇرتقان ءبىر قۇمالاق» سياقتى سانامىزدى ۋلاپ، جان-دۇنيەمىزدى بىلعاۋى مۇمكىن كەز كەلگەن دۇنيەنى، مىسالى سەريالداردى ساۋ اقىلدىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزبەسەك تەلەزومبي بولىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس.

«اباي-اقپارات»