*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.

ءبىز تورعايدى تاستاپ شىقتىق. جوعارىدا ايتقانداي، مەن شابۋىل جاساۋعا كەڭەس بەرمەدىم. قورعانىس شەبىن قۇرىپ، ءوزىمىزدى قورعاۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ءسويتىپ مەنىڭ سوزىمە كوبىرەك قۇلاق استى. ەشقانداي شابۋىل جاساماي، جازالاۋشى وترياد بىزگە شابۋىلدايتىن بولسا، قورعانا الۋىمىز كەرەك دەپ شەشتىك.

تورعاي وبلىسىندا حاندىق قۇردىق. ونىڭ باسىندا - حان. ول - ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ قامىنا جانە اسكەري دايىندىققا جاۋاپكەر. ونىڭ كومەكشىسى بار. مىڭباسىلار كوتەرىلىسشىلەر اسكەرى قولباسشىسىنا ياعني ساردارعا-باس قولباسشىعا باعىنادى. امانكەلدى يمانوۆ ساردار بولىپ تاعايىندالدى. مەنىڭ ەشقانداي لاۋازىمىم بولمادى، بىراق، شىن مانىندە، اسكەردى ۇيىمداستىرۋ جانە سوعىس مىندەتتەرىن ورىنداۋ بويىنشا جۇمىستاردى اتقاردىم. حالىق اراسىندا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىم. باس قولباسشى بىزدەن جارلىقتار الىپ وتىردى.

حالىققا ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ كەرەك ەكەنىن، جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا ولار ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس، ءوز ومىرىنە ءوزى بيلىك ەتەتىنىن تۇسىندىردىك.

*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.

ءبىز تورعايدى تاستاپ شىقتىق. جوعارىدا ايتقانداي، مەن شابۋىل جاساۋعا كەڭەس بەرمەدىم. قورعانىس شەبىن قۇرىپ، ءوزىمىزدى قورعاۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ءسويتىپ مەنىڭ سوزىمە كوبىرەك قۇلاق استى. ەشقانداي شابۋىل جاساماي، جازالاۋشى وترياد بىزگە شابۋىلدايتىن بولسا، قورعانا الۋىمىز كەرەك دەپ شەشتىك.

تورعاي وبلىسىندا حاندىق قۇردىق. ونىڭ باسىندا - حان. ول - ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ قامىنا جانە اسكەري دايىندىققا جاۋاپكەر. ونىڭ كومەكشىسى بار. مىڭباسىلار كوتەرىلىسشىلەر اسكەرى قولباسشىسىنا ياعني ساردارعا-باس قولباسشىعا باعىنادى. امانكەلدى يمانوۆ ساردار بولىپ تاعايىندالدى. مەنىڭ ەشقانداي لاۋازىمىم بولمادى، بىراق، شىن مانىندە، اسكەردى ۇيىمداستىرۋ جانە سوعىس مىندەتتەرىن ورىنداۋ بويىنشا جۇمىستاردى اتقاردىم. حالىق اراسىندا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىم. باس قولباسشى بىزدەن جارلىقتار الىپ وتىردى.

حالىققا ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ كەرەك ەكەنىن، جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا ولار ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس، ءوز ومىرىنە ءوزى بيلىك ەتەتىنىن تۇسىندىردىك.

ءبىز جازالاۋشى ەكسپەديتسيانىڭ ارەكەتتەرىن، سانىن، جاۋدىڭ قانشالىقتى بىزدەن باسىمدىعىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن قالادان حابارسىز كەتپەۋگە تىرىستىق. ءبىزدىڭ ءوز بارلاۋشىلارىمىز جاساقتالدى، ول جازالاۋشى وتريادتتىڭ سانى مەن قارۋى تۋرالى اقپار  جەتكىزىپ وتىردى. سودان كەيىن عانا تورعايدان بىرتە-بىرتە جىلجىپ قاشىقتادىق.

تورعايدان كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ ءۇشىن بىرنەشە دۇركىن جازالاۋشى وتريادتار جىبەرىلدى.

ءبىزدىڭ تاكتيكامىز مىناداي ەدى: جازالاۋشى وترياد نەمەسە پولك، يا پولكتەر شىققاندا، ولاردىڭ جولباسشىلارى ءبىزدىڭ نەگىزگى كۇشتەرىمىز قايدا ورنالاسقانىن، نە ىستەپ جاتقانىمىزدى بىلەتىندىكتەن، مەن  بەس جۇزدەي ادامدى ءبىر بۇيىرىنە، تاعى ءبىر بەس جۇزدەي ادامدى ەكىنشى بۇيىرىنە اتتاندىرامىن. ولار جازالاۋشىلاردىڭ تىلىنا شىعىپ الادى. جازالاۋشىلار وتكەن كەزدە، كەنەت كوتەرىلىسشىلەر ءبىر جاعىنان شىعا كەلەدى. سودان سوڭ ەكىنشى جاعىنان دا پايدا بولادى نەمەسە جەلكەسىنەن كورىنەدى.

ءبىز شابۋىلداي المايتىن ەدىك. قارۋدى جازالاۋشىلاردان تارتىپ العان سوڭ عانا يەلەندىك. وسىلايشا ءبىز ولاردى اپتا بويى الاڭ ەتىپ تيتىقتاتامىز، سودان سوڭ ولار باستارىن كەيىن بۇرىپ قايتىپ كەتەدى. جارتى ايداي تىنىشتالادى. سودان سوڭ جازالاۋشى وترياد قايتا شىعادى.

1917 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن وسىلاي جالعاستى.

جازالاۋشىلار بىزگە مازا بەرمەدى. ورىنبوردان گەنەرال لاۆرەنتەۆ باستاعان جازالاۋشى وترياد جىبەرىلدى. جول بويى جازالاۋشى وترياد حالىقتى دا، كوتەرىلىسشىلەردى دە اياۋسىز جازالادى. ءبىرىنشى شايقاس ارعىن اسكەرىمەن بولدى. ارعىندار اسكەرىنىڭ بىت-شىتى شىقتى. ارعىن حانى بەرىلدى. ونى جانە نوكەرلەرىن تورعايعا ۇستاپ الىپ كەتتى. ارعىن حانى تورعايدىڭ پوشتاسىنان تارتىپ العان اقشانى ۋەزد باستىعىنا قايتاردى. ارعىن رۋى كوتەرىلىسشىلەرى تۇگەلدەي تالقاندالدى. ەندى تەك قىپشاقتار عانا قالدى. قىپشاقتار اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تاباندىلىق تانىتتى.

تورعايعا جاقىن ماڭداعى بولىستىقتارداعى زيالىلار تابانسىزدىق تانىتىپ، كەلىسىمگە باردى. ول اياۋسىز پاتشا جازاسىنان قورىقتى، مويىنسۇنعىشتىق ارقىلى جەندەتتەردەن راقىمشىلىق كورەمىز دەپ ويلادى. وسىنىسىمەن ولار كوتەرىلىسشىلەر قاتارىنا جىك تۋعىزدى. مىسالى، شۇبالاڭ مەن ءتۇسوڭ، سونداي-اق، باسقا بولىستاردا زيالىلار ۋەزد باستىقتارىنا بارىپ، جاستاردى تىل جۇمىستارىنا جىبەرتكىزدى. وسىلايشا ەكى رۋ اراسى ءبولىنىپ كەتتى.

ءبىز شەگىنە وتىرىپ، جازالاۋشىلاردىڭ ءاربىر قادامىن باقىلادىق، ىشتەي ۇيىمداسا تۇستىك، اسكەر ءۇشىن ات جەمىن، كيىم، قونىس مەكەندەر جەتكىزۋدە، قورعانىستى نىعايتۋدا ەڭ قاجەتتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالدىق.

كەنجەقارادا جازالاۋشىلار كوتەرىلىسشىلەردىڭ جىلجۋىن توقتاتتى. ءبىزدى تالقانداۋعا تىرىسقان بىرنەشە دۇركىن ۇمتىلىستارى ناتيجە بەرمەدى. سودان سوڭ ءبىز دوعالعا دەيىن شەگىندىك.

ءبىز بارلىق كەزدە تورعايمەن بايلانىستى ۇزبەدىك. وندا بايلانىسقا بايقادام قارالديندى قالدىردىق. ول ۋەزد باستىعىنىڭ ءتىلماشى ەدى، بىزبەن استىرتىن بايلانىس جاساپ وتىردى. ونىڭ ءوز ادامدارى بولدى.

جازالاۋشى وتريادتار تولىعا بەردى.

تورعاي  قالاسى گارنيزونىنىڭ باستىعىنىڭ تالاپ ەتۋىمەن ورىنبور قالاسى جاقتان اقتوبە، شالقار، ىرعىز ارقىلى بىرتە-بىرتە تولىقتىرۋلار كەلىپ جاتتى.

تورعايدا جازالاۋشى ەكسپەديتسيا ورنالاستى. تولىقتىرۋمەن ول 10 مىڭ ادامعا جەتتى. وندا پۋلەمەت، پۋشكالارمەن قارۋلانعان دراگۋندار، كازاكتار، ارتيلەريستەر، گۋسارلار جينالدى.

جورىق كەزىندە جول-جونەكەي ارتيلەريادان جازىقسىز بەيبىت حالىقتى اتقىلادى، جازالاۋشىلار قورعانسىز ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق كورسەتتى، مۇلىكتى تالادى.

تورعاي جازالاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. جازالاۋشىلار سونداي-اق، ورىنبوردا، اقتوبەدە، شالقاردا، ىرعىزدا ۇستەمدىك ەتتى. بىردە ءبىز ولاردان جەتى ادامدى ۇستاپ الدىق، مىلتىقتارىن تارتىپ الدىق.

جەلتوقساندا جازالاۋشىلار كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى شابۋىل باستادى. جول باسشىلارى رەتىندە ءسۇيىن اتاباەۆ، زەينوللا قۇلجانوۆ سياقتى اقساقالداردى الدى.

ءبىرىنشى ۇرىس كەنجەتاي ماڭايىندا بايمۇرات مەشىتى باعىتىندا بولدى.

ءبىرىنشى قاقتىعىستا كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى كۇشىمەن ەمەس، جەكەلەگەن وتريادتارىمەن كەزدەستى، ويتكەنى نەگىزگى كۇش العا كەتىپ قالعان ەدى.

ءبىز پارتيزاندىق تارتىپپەن جاۋ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ونىڭ تىلىنا 150, 300-دەي، 500-گە دەيىن ادام جىبەرىپ وتىردىق. ءسويتىپ ولاردى تيتىقتاتتىق، سەبەبى ولار نەگىزگى كۇشتىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەدى.

ءبىرىنشى ۇرىستان كەيىن ەكىنشى شايقاس ەندى نەگىزگى كۇش ورنالاسقان جەردە ءوتتى. شايقاس 8 ساعاتقا سوزىلدى. بىزدە قازا بولعاندار كوپ ەمەس بولدى، سوندا دا دالا قوينىنا شەگىنۋگە تۋرا كەلدى.

جازالاۋشى وترياد ودان ارعى قۋالاۋدى مۇمكىن ەمەس دەپ تاۋىپ، تورعايعا ورالدى، وندا اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تۇردى.

بۇل ۇرىستان سوڭ سان جاعىنان جاۋدان كوپ بولعانىمىزبەن، قولداعى قارۋمەن جەڭە المايتىنىمىزعا كوزىمىز جەتتى. ەگەر رەۆوليۋتسيا جۇزەگە اسسا، ءبىز قۇتقارىلامىز، ەگەر رەۆوليۋتسيا بولماسا، ءبىزدى ءبارىبىر تالقاندايدى. سوندىقتان ءوزىمىزدى امان ساقتاۋ ءۇشىن شەتەلگە: نە اۋعانستانعا، نە تۇركياعا ءوتۋ كەرەك.

اسكەري كەڭەستە مەن، امانگەلدى يمانوۆ، ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ، قاراباەۆ ءبارىمىز باسىپ وتەتىن ەلدەر بىزگە كەدەرگى جاساماس ءۇشىن ولارعا ءوز وكىلدەرىمىزدى جىبەرۋ كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادىق.

ول كەزدە شەكارا-اشىق، بىراق  باراتىن ەلدەر ءبىزدى قابىلداي ما دەپ ۋايىمدادىق.

مەن رەۆوليۋتسيانىڭ جاقىن جانە ءسوزسىز بولاتىن ىشتەي سەزەتىنمىن. پەتروگرادتان كومەسكى سىبىستار جەتىپ جاتتى. مەن مۇمكىندىگىمشە جولداستارىمدى جىگەرلەندىرىپ ءجۇردىم.

كورشى ەلدەرگە دەلەگاتتار جىبەرۋگە شەشىم قابىلدادىق، ولار كوتەرىلىسشىلەردىڭ كەتۋىن قامتاماسىز ەتىپ، جاڭا ەلدە ولارعا جەر بەرىلۋىن قاراستىرۋى ءتيىس.

مەنى اۋعانستانعا بارۋعا بەكىتتى. مەن بىرنەشە تىلدە ەركىن مەڭگەرگەنمىن. ول كەزدە اعىلشىنشا ءبىراز بىلەتىنمىن، ال تۇرىك تىلىندە ەركىن سويلەدىم. بۇل ماعان كەلىسىمگە قول جەتكىزۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن بولۋعا ءتيىس.

مەن تەز-اق جينالدىم. جۇرەر الدىندا جولداستارىما: «الدا مەنى نە كۇتىپ تۇرعانىن بولجاۋ قيىن، بىراق كوكتەمگە دەيىن مەنەن ەشقانداي حابار بولماسا، اتتار مەن تۇيەلەردى قامداپ، اۋعانستان شەكاراسىنا كوشىڭدەر. سول جەردە سەندەردى قارسى الامىن» دەدىم، ودان سوڭ: «ەگەر جازالاۋشىلار كەلىپ قالسا، بىزدەردى جەتى اتامىزعا دەيىن سوگىڭدەر، نەگىزگى بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرۋشى قاشىپ كەتتى، ال بىزدەر بەيبىت حالىقپىز دەپ كەكتەنىپ اشۋلانىڭدار» دەپ ايتۋعا  كەلىستىك.

مۇنداي ساقتىق ەتۋگە گازەتتەردەگى ورىنبور گۋبەرناتورلارىنىڭ مەنى تىرىدەي نە ولىدەي ۇستاپ اكەلۋ تۋرالى حابارلاندىرۋىنىڭ بايتاق دالاعا جەتۋى ءماجبۇر ەتتى.

جولباسشىلار الىپ، اتپەن جولعا شىقتىم. مەنىمەن ءبىر ۋاقىتتا باسقا وكىلدەر دە اتتاندى: جانبوسىنوۆ سادمەن مەن زينەيدين يمانوۆتى قىتايعا جىبەردى.

مەن بايتاق دالانى باسىپ ءوتىپ، بۇقاراعا بەت الدىم. جول-جونەكەي مەنەن قانداستارىم كومەگىن ايامادى. مەنىڭ جولىم تۇركىستان، تاشكەنت ارقىلى جاتتى. ەلدە مەنى جاقسى ءبىلىپ، سەرىكتەستەرىمدى بارلىق جەردە ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ، بارلىق قاجەتتەرمەن جابدىقتاپ وتىردى. بىزدەردى وزبەكتەر دە جاقسى قارسى الدى.

مەن ءوزىمنىڭ سىرتقى ۇسقىنىمدى مۇلدە وزگەرتتىم. وزبەك كيىمىن كيدىم، ءوزىمدى وزبەك ەتىپ كورسەتتىم. تۇركىستاندا مەنى مەشىتتىڭ باس شىراقشىسى شەيح قۋانىشپەن قابىلدادى، ونىمەن مەن بۇرىن كەزدەسكەنمىن، بىرنەشە جىل بۇرىن ءوزىمنىڭ كينواپپاراتىممەن ونىڭ ۇيىندە بولعانمىن. ول ماعان بۇحارا امىرىنە حات جازىپ بەردى. امىرگە حات بىلاي دەپ باستالدى: «قۇدىرەتتى اللا اتىمەن. قازاق حالقى كاپىرلەردىڭ قاناۋىندا قايعى شەگۋدە. بىزگە، مۇسىلماندارعا، باۋىرلارىمىزعا قول ۇشىن بەرۋ - قايەتتى پارىز...».

ءبىز بۇحارا امىرىمەن ءوز ىستەرىمىز تۋرالى سويلەسۋگە بولاتىن سياقتى كوردىم. ساقتىق جاساپ، سەرىكتەرىمدى قالا سىرتىنا قالدىردىم دا، ءوزىم تۇيەدەن ءتۇسىپ، ءبىر تانىس وزبەككە كەتتىم. مەن ونىڭ امىرگە جاقىن ەكەنىن بىلەتىنمىن. مەن الىس ساپاردان پايعامبار مەشىتىنە ورالعان دىندارعا ۇقسادىم. ۇستىمدە قالىڭ شاڭ باسقان جىرتىق ەسكى كيىم، قولىمدا ۇلكەن تاياق. كۇن ءجۇزىمدى كۇيدىرىپ بارادى.

ءۇي قوجايىنى مەنى بىردەن تانىمادى. ول مەنەن بولماشى قايىرمەن قۇتىلعىسى كەلدى. امىرگە حاتتى قولىنا ۇستاتقانىمدا، مەنى تانىپ، قايتا سالەمدەستى. ول امىرگە بارۋدى قويا تۇرۋعا كەڭەس بەردى، ۋاقىتشا تۇرۋ ءۇشىن ماعان ءۇي-جاي بەلگىلەدى. سەرىكتەرىم مەنەن بولەك تۇرۋى كەرەك دەدى. ماعان ەش جەردە كورىنبەۋدى قاتتى تاپسىردى، ويتكەنى بارلىق جەردە مەن ىزدەستىرىلۋدە ەكەنمىن.

مەن بەلگىلەنگەن مەكەنجايعا كەتىپ، قاشان ءوزىمدى شاقىراتىنىن تاعاتسىز كۇتتىم. وسىلايشا بىرنەشە كۇن تۇردىم.

بىردە تۇندە بىرەۋ تەرەزەمدى قاقتى. الدەبىرەۋ ماعان حات اكەلدى. ءبىز ەكەۋمىز قالاعا ەنىپ، ءامىردىڭ قوراسىنا جەتتىك. جول بويى ۇندەسپەدىك. ءۇنسىز ءامىر سارايىنا جاقىنداپ، ءۇنسىز سارايعا كىردىك.

بۇل ادام ساراي ءىشىن جاقسى بىلەتىن كورىنەدى، ءوزىن دە مۇندا بىلەتىن سياقتى، ويتكەنى بارلىق جەردە ءۇنسىز وتكىزىپ جاتتى.

ءامىر بۇل سارايدا تۇرمايدى ەكەن، ول قالا سىرتىنداعى جاڭا سارايىندا تۇراقتاعان. مۇندا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، ءامىردىڭ ورىنباسارى ورنالاسىپتى. تانىستىق: مىرزا ناسرۋللا-بەي-كۋل-قۇسبەگى. سول جەردە سەرىگىم ماعان:

- سەنى قابىلدايتىن ءامىر ەمەس، ونىڭ ءبىرىنشى ءۋازىرى. ول امىردەن دە كۇشتى. سەن وعان ءبارىن باستان-اياق ايتۋىڭا بولادى، -  دەدى. مەن اڭ-تاڭ ابدىراپ قالدىم:

- ماعان ءامىر كەرەك.

وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، مەنى قۇسبەگىگە شاقىردى. ءبىر كورگەننەن-اق ول ماعان سەنىم ۇيالاتتى.

- ماعان ءبارىن باستان-اياق ايتۋىڭا بولادى، مەن - سەنىڭ دوسىڭمىن، - دەدى.

مەن وعان سونعى ايلاردا قازاقستاننىڭ باستان كەشكەنىن، جازالاۋشى ەكسپەديتسيانىڭ ارەكەتتەرىن، بەيبىت حالىقتى، ايەلدەر مەن بالالاردى ايۋاندىقپەن زابىرلەگەنىن، قىستاقتار مەن اۋىلداردى تالاعانىن بارلىعىن ءبىر ساعات بويى ايتتىم.

- مەن ءبارىن دە تۇسىنەمىن، - دەدى ول، مەنى تىڭداپ بولىپ،- سەنىڭ ارەكەتتەرىڭ دۇرىس، تاكتيكاڭ دا دۇرىس. مەن سەنىڭ الدىمەن ماعان جولىققانىڭا قۋانىشتىمىن. مەن ساعان بۇل جونىندە كومەكتەسۋگە تىرىسامىن. ال قازىر ءوزىڭ توقتاعان جەرگە بار دا كۇت. مەنى كورىپ اڭگىمەلەسكەنىڭ تۋرالى ەشكىمگە ايتپا، سەن بۇرىنعىداي جاتا بەر، ەش جەردە كورىنبە. بىرنەشە كۇننەن كەيىن جاۋابىن الاسىڭ، ال امىرگە بارما.

مەن باعىنۋعا ءماجبۇر بولدىم. بىرنەشە كۇننەن سوڭ مەنىڭ الگى ۇندەمەس سەرىگىم تەرەزەمدى قاقتى:

- قازىر اۋعانستانعا كەرۋەن دايىندالۋدا. ءبىر اپتادان سوڭ سونىمەن كەتەسىڭ. سەن اۋعانستان امىرىنە حات الاسىڭ، ول حات سەنى ماقساتىڭا جەتكىزەدى، - دەپ جاۋاپ اكەلدى.

بۇل 1917 جىلدىڭ 4 اقپانى ەدى. 13 كۇننەن سوڭ پەتەربۋرگتە اقپان رەۆوليۋتسياسى  جۇزەگە استى.

وسى جەردە بۇحارانىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ءۋازىرى تۋرالى ءبىر-ەكى اۋىز ايتقىم كەلەدى. مىرزا ناسرۋللا-بەي-كۋل-قۇسبەگى وتە اقىلدى ادام بولدى، ءامىر ونىڭ ىقپالىندا ەدى، ءبىر جاعىنان ودان يمەنەتىن، ويتكەنى ءامىر تاعىنا ونى ءوزىنىڭ باسەكەلەسى بولا ما دەپ سانايتىن. ءامىر ارقاشان ونىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ، كەڭەسى بويىنشا ارەكەت جاسايتىن.

اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ونىڭ كەڭەسى بويىنشا ءامىر پارلامەنت قۇرىپ، كونستيتۋتسيالىق مونارح بولىپ قالۋعا شەشىم قابىلدايدى. قۇسبەگى وعان كونستيتۋتسيا جوباسىن بەرەدى. بۇل تۋرالى يماندار مەن مولدالار ءبىلىپ قالىپ، ونى ءولتىرىپ تاستا، ايتپەسە ءبارىمىز دە قۇريمىز دەپ كوندىرەدى. ءسويتىپ بىردە تۇندە قىرعىن جاسايدى: قۇسبەگى، ونىڭ وتباسى جانە تۋىسقاندارى تۇگەل باۋىزدالادى.

بۇحاراعا اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ بولعانى تۋرالى حابار جەتەدى. پەتروگرادتان تۇسكەن ءبىرىنشى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تەلەگراممالاردى جاسىرعانمەن، ءتورتىنشى تەلەگراممانى حالىققا جاريالاۋعا تۋرا كەلەدى.

ءسويتىپ مەن كەيىن قايتتىم.

شالقارعا جەتىپ، ءوزىمنىڭ سەرىكتەستەرىمدى تاۋىپ، ولارعا تورعايعا حات جازىپ، شالقار ارقىلى جەدەل اتتاندىردىم: «پاتشا ۇكىمەتى جويىلدى. ەگەر جازالاۋشى وترياد حالىقتى تالاۋدى جالعاستىرا بەرسە، ولاردى قىرعا الىس تۇكپىرگە الداۋسىراتىپ تارتا بەرىڭدەر. مەن كەلگەنشە، ەشكىمگە سەنبەڭدەر، قارۋدى تاستاماڭدار»، - دەپ جازدىم. سەرىكتەستەرىمە دە وسى امانكەلدى يمانوۆقا، ابدىعاپپار جانبوسىنوۆقا جازعانىمداي اقىل-كەڭەس ەتتىم.

ءسويتىپ ءوزىم پەتروگرادقا كەتتىم. وندا س.قۇرمانوۆ دەگەن تەمىر ەلىنىڭ قازاعىن كوردىم، ونى 1916 جىلى پاتشا ۇكىمەتى تىل جۇمىستارىنا العان ەكەن. ەكەۋمىز سمولنىيعا بارۋعا شەشتىك. وندا پەتروگراد كەڭەسىنىڭ بولشەۆيكتەر فراكتسياسىنىڭ ءبىر وكىلىمەن تانىستىق. مەن وعان قازاقستاندا جازالاۋشى وتريادتتار قورعانسىز حالىققا زورلىق-زومبىلىق جاساپ، توناپ، تالاپ جاتقانىن ايتتىم.

مەنى تىڭداپ بولىپ، بولشەۆيك فراكتسياسىنىڭ وكىلى ءتيىستى ادامدارمەن بۇل تۋرالى سويلەسەتىنىنە ۋادە بەردى، ول بىزگە بىرنەشە كۇننەن كەيىن كەلىڭىزدەر دەدى.

ەكى كۇن ءوتتى، مەن ساعات 10-00 دە سمولنىيعا باردىم. قۇرمانوۆ - جانىمدا. مەنى ءبىر ازاماتپەن تانىستىردى. بۇل - مەنشەۆيك سوكولوۆ ەدى، كەيىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتە يۋستيتسيا ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان. مەنى تىڭداپ الىپ، ول:

- ءبىراز كۇتە تۇرىڭدار، - دەدى.

ون مينوتتەن سوڭ، ول مەنى شاقىرىپ الىپ:

- مەنىمەن ءجۇرىڭىز،- دەدى. مەن وعان ىلەستىم. ءبىز ۇلكەن ءماجىلىس زالىنا كىردىك: شۋىلداعان قولداۋ، قولشاپالاقتاۋ. مەملەكەتتىك دۋما مەن جۇمىسشى جانە سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى ءوتىپ جاتتى. وسى ماجىلىستە توراعالىق ەتىپ تۇرعان چحەيدزە ماعان ءسوز بەردى. مەن الدىمەن ساسىپ قالدىم، سودان سوڭ باتىل سويلەپ كەتتىم.

- جولداس ازاماتتار! ادامدار ازاتتىق الدى. بىزدەر، قازاقتار، ورىس حالقىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ پاتشا قاناۋىنان ازات بولۋى جونىندە ءوز قۋانىشىمىزدى بىلدىرەمىز. مۇندا رەسەيدە سىزدەر ءوز زارۋلىكتەرىڭىزدى تالقىلاپ جاتىرسىزدار، ال قازاق دالاسىندا گەنەرال لوۆرەنتەۆ باستاعان ەكسپەديتسيالىق ارميا، نيكولاي ءىى-ءنىڭ جازالاۋشى وتريادتارى وزدەرىنىڭ قىلمىستىق ىستەرىن جالعاستىرىپ، قازاق حالقىن مىڭداپ قىرىپ-جويۋدا.

مەنىڭ ءسوزىم كەزىندە زالدا شۋ كوتەرىلىپ، «ماسقارا»، بۇل ماسقارا عوي!» دەگەن داۋىستار ەستىلىپ جاتتى.

مەنىڭ سوزىمنەن كەيىن، جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان بولشەۆيكتەر جازالاۋشى ەكسپەديتسيانى شۇعىل شاقىرىپ الۋدى تالاپ ەتتى. ولاردىڭ ۇسىنىستارى ءبىراۋىزدان قابىلداندى.

سوڭى

«اباي-اقپارات»