ءالىبي جانگەلدين. مەنىڭ عۇمىر جولىم* (تولىق نۇسقا)
جەر شارىن تۇڭعىش ارالاپ شىققان قازاق ءارى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ۇيىستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءالىبي جانگەلديننىڭ ءوز ايتۋىمەن جازىلعان عۇمىرباياندىق ەستەلىگىن قالىڭ وقىرماننىڭ سۇراۋى بويىنشا تولىق نۇسقادا قايتالاي جاريالاپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.
مەن 1884 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى تورعاي ۋەزى قايداۋىل مەكەنىندە تۋدىم. اكەم - كەدەي تابىنان، ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنان. بۇل رۋدا دا باسقا رۋلارداعىداي كوشپەلىلەر دە، وتىرىقشىلار دا بولدى.
مەنىڭ اتا-انامنىڭ بارلىق بالاسىنىڭ ۇشەۋى - ۇل، قالعانى قىز ەدى. وتباسىمىز جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. اكەم بايلاردىڭ ەسىگىندە ءجۇردى. سىر-داريادان كوشىپ ءوتىپ بارا جاتقاندار كەيدە تاماققا تالشىق بولار بىردەڭەلەر تاستاپ كەتەتىن. ءبىزدىڭ جەرىمىز شۇرايلى، شابىندىعىمىز مول بولعاندىقتان، ولار باعىپ بەر دەپ اكەمىزگە مال قالدىرىپ كەتەتىن. ول ءۇشىن اكەمىزگە اقشا جانە ازداعان باس مال تيەتىن.
جەر شارىن تۇڭعىش ارالاپ شىققان قازاق ءارى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ۇيىستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءالىبي جانگەلديننىڭ ءوز ايتۋىمەن جازىلعان عۇمىرباياندىق ەستەلىگىن قالىڭ وقىرماننىڭ سۇراۋى بويىنشا تولىق نۇسقادا قايتالاي جاريالاپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.
مەن 1884 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى تورعاي ۋەزى قايداۋىل مەكەنىندە تۋدىم. اكەم - كەدەي تابىنان، ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنان. بۇل رۋدا دا باسقا رۋلارداعىداي كوشپەلىلەر دە، وتىرىقشىلار دا بولدى.
مەنىڭ اتا-انامنىڭ بارلىق بالاسىنىڭ ۇشەۋى - ۇل، قالعانى قىز ەدى. وتباسىمىز جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. اكەم بايلاردىڭ ەسىگىندە ءجۇردى. سىر-داريادان كوشىپ ءوتىپ بارا جاتقاندار كەيدە تاماققا تالشىق بولار بىردەڭەلەر تاستاپ كەتەتىن. ءبىزدىڭ جەرىمىز شۇرايلى، شابىندىعىمىز مول بولعاندىقتان، ولار باعىپ بەر دەپ اكەمىزگە مال قالدىرىپ كەتەتىن. ول ءۇشىن اكەمىزگە اقشا جانە ازداعان باس مال تيەتىن.
مەن بالا كەزىمنەن اڭ اۋلاۋدى جاقسى كوردىم. ون جاسىمنىڭ وزىندە-اق اكەمنىڭ ەسكى توت باسىپ كەتكەن بىتىرا مىلتىعىمەن بودەنە، قاز تاعى باسقاداي كوكتەمدە ورالعان قۇستاردى اتاتىن ەدىم. ءبىزدىڭ وڭىردە اقبوكەندەر، قاراقۇيرىقتار كوپ بولادى. مەن ولاردى دا اۋلادىم.
جەتى جاسىمنان اتقا شاپتىم. جازعىتۇرىم اكەم بايعا جالدانىپ، باي مالىمەن ءجۇز-ەكى ءجۇز، كەيدە ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي جەرگە جايىلىم ىزدەپ كوشىپ جۇرەتىن.
قايداۋىل اۋىلى - تابيعاتتىڭ ءبىر كوركەم بۇرىشى. جاقىن جەردەن وزەن اعىپ وتەتىن، وعان ماڭايداعى 60-70 شاقىرىمدا سۋ جوق بولعاندىقتان، سۋاتقا دالا اڭدارى كەلەتىن. نۋ قامىستا جابايى قۇس كوپ ەدى. ءبىزدىڭ وتباسىمىز وسىلارمەن كۇن كورەتىن.
مەن ءوزىمنىڭ اتام تاڭىربەرگەننىڭ جانكەلدى دەگەن فاميلياسىندامىن.
اتامدى اكەمنىڭ اڭگىمەلەرىنەن بىلەتىنمىن، اكەم ادەتتە وتباسىمىزدى كەشكە جيناپ وتىرىپ، اتامىز تۋرالى اڭگىمەلەيتىن. اتام دا كەدەي بولسا كەرەك، ول پاتشاعا قارسى بولىپتى، جارلى-جاقىبايدى قاناپ، ەڭ قۇنارلى جايىلىمداردى تارتىپ الىپ، شامادان تىس سالىقتار سالىپ، قىزداردى كۇشپەن اكەتىپ، باسسىزدىقتار جاساعان پاتشا اكىمدەرى مەن ولاردىڭ جاندايشاپتارىن جەك كورەدى ەكەن.
ول ورتا جۇزدە قازىرگى لۋتوۆسكي، قايداۋىل اۋداندارىندا كوتەرىلىسكە شىققان. سونداعى شايقاستاردىڭ بىرىندە مەرت بولىپ، ەل ەسىندە باتىر رەتىندە ساقتالىپ قالعان. ەرتە جاسىمنان مەنىڭ وقىعىم كەلدى، بىراق ءبىزدىڭ جەرلەردە ول كەزدە مەكتەپتەر بولمادى. بىردە ءبىزدىڭ اۋىلعا تورعايدان ءبىر قازاق مۇعالىم كەلدى. ول وتە اسەم كيىنەتىن: وقالى باسكيىمى، التىن تۇيمەلى بىلعارى بەشپەنتى جاراسىپ تۇراتىن. ونى كورىپ قاتتى قىزىقتىم، مەنىڭ دە مۇعالىم بولعىم كەلىپ كەتتى. مەن ودان:
- مەن دە وقىپ، سودان سوڭ مۇعالىم بولا الام با؟ - دەپ سۇرادىم.
ول: «ءاربىر جاس وقىپ، سودان سوڭ مۇعالىم بولا الادى»، - دەدى. ءسويتىپ قاي جەردە مەكتەپ بارىن، وعان قالاي ءتۇسۋدى ايتىپ بەردى. مۇعالىممەن اڭگىمە مەنىڭ ەركىمدى الدى.
مەن اكەمە مەكتەپ تۋرالى ايتىپ، وقىعىم كەلەتىنىمدى بىلدىرگەنىمدە، ول تىپتەن تىڭداعىسى دا كەلمەدى. مەن ۇيدەن قاشۋعا بەكىندىم، تەك ىڭعايلى ءساتتى عانا كۇتتىم، كوپ ۇزاماي ونداي ءسات تۋدى. كورشى اۋىلدان تورعايعا اتتانعان كەرۋەنمەن بىرگە جاسىرىن كەتىپ قالدىم. مال ايداۋشى بولىپ جالداندىم، تابىن كۇزەتتىم، سول ءۇشىن ماعان تاماق بەردى. تورعايدا بىزگە كەلگەن مۇعالىمدى تاۋىپ الدىم. ونى احمەت بالعىنباەۆ دەيدى ەكەن، ءوزى - ورىس تىلىندە وقىتاتىن قولونەر مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
مۇعالىم مەنى ءوزىم سياقتى 35-40 ەر بالا وقيتىن ۇلكەن بولمەگە الىپ كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقتار دا، ورىستار دا بار ەدى. مەكتەپتە ساۋات اشۋعا، اعاش جانە تەمىر ونەرلەرى كاسىبىنە ۇيرەتتى. ءبىز مەكتەپ جاتاقحاناسىندا تۇردىق. ماعان اعاش ونەرى ۇنايتىن، ال ءوزىم جاساعان ءبىرىنشى ورىندىق مەندە ماقتانىش سەزىمىن وياتتى.
سودان ء بىر جىل وقىدىم. اكەم كەلدى. مۇعالىممەن كەرىسكەن اڭگىمەدەن سوڭ، مەنى ۇيگە الىپ كەتتى. مەن تاعى دا دالا ەركىندە بولدىم. بىراق ويىم جاتسام-تۇرسام مەكتەپ ەدى، تاعى دا ۇيدەن كەتۋگە بەل بايلادىم. ءبىر جىلدان، الدە ءبىر جارىم جىلدان كەيىن بە، ايتەۋىر، مەن تاعى دا قوستانايعا باراتىن كەرۋەنگە ىلەستىم. بۇل قاشقانىمدا مەن، بايدىڭ ەكى جىلقىسىن الا كەتكەن ەدىم، سولارمەن تورعايعا جەتتىم. وندا ءبىر اتتى وتىز سومعا ساتتىم دا، ەكىنشىسىمەن ودان ءارى جول تارتتىم.
قوستانايدا باياعى تورعايلىق مۇعالىمنىڭ كەپىلحاتىن الىپ، حالىق ۋچيليششەلەرىنىڭ ينسپەكتورى اللەكتوروۆقا باردىم، ول مەنى ەكى كلاستىق ورىس-قىرعىز مەكتەبىنە ورنالاستىردى.
ەكى جىل ءوتتى. وقۋىم جامان بولمادى، بىراق ورىس تىلىنەن كوپ قينالدىم. اكەم مەنى ۇيگە قايتارىپ الماق ويىنان قايتپاي، بىردە ساباق كەزىندە كۇتپەگەن جەردەن مەكتەپكە كىرىپ كەلدى. ينسپەكتور ارا ءتۇسىپ، مەنىڭ قالۋىما اكەمدى كوندىردى.
وسىدان كەيىن مەن اكەم وقۋىما بوگەت بولماس ءۇشىن، بۇدان دا الىسقا كەتۋگە بەكىندىم. ينسپەكتور بۇل ىسىمە بەلسەندى كىرىستى، مەنى ورىنبور ءدىني ۋچيليششەسىنە -جارتىلاي جابىق تيپتەگى وقۋ ورنىنا اۋىستىردى. وندا ەسكى ءدىني سەميناريانىڭ تارتىپتەرى ۇستەم بولدى. وقۋشىلار جاتاقحانالاردا تۇردى. ول كەزدە جانى ءتىرى، قابىلەتتى، جولداستىققا ادال جاقسى ءبىر پەتروۆ دەيتىن ورىس بالاسى جاقىن دوسىم بولدى. بىزدەر ۇيىقتاۋعا جاتقاندا، كەشتەر بويىندا ول قىزىقتى وقيعالاردى اڭگىمەلەپ ايتاتىن. مۇعالىمدەر ءبىلىمىنىڭ سىرتقى جاتتاندىعىنا عانا كوڭىل ءبولىپ، نەگىزىنەن، تاربيلەنۋشىلەردىڭ ءدىني كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا تىرىساتىن.
مەكتەپتەگى وقۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى دىنگە كۇمانمەن قارايتىن. بىردە تۇندە جاستار كەزەكتى پىكىرتالاسىنا كىرىسىپ كەتكەندە، جاتاقحاناعا ينسپەكتور جەتىپ كەلدى. شام جانىپ تۇرعان.
- شامدى كىم جاقتى؟ نەگە ۇيىقتامايسىڭدار، نە تۋرالى تالاسىپ جاتىرسىڭدار؟ - دەپ تەرگەي باستادى. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى جەكەلەپ قاماپ قوياتىن كارتسەر كۇتىپ تۇرعانىن تۇسىندىك. پەتروۆ شامدى ءسوندىرىپ، توسەگىنە ورالدى. كەنەت وقۋشىلار ءوزارا كەلىسپەي-اق ينسپەكتورعا ودەيال جابا سالدى دا تەپكىنىڭ استىنا الىپ قابىرعالارىن ەزگىپ تاستادى. تەرگەۋ-تەكسەرۋ باستالدى، ول بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى، الايدا ەشكىم ەشكىمدى كورسەتپەدى.
جارتى جىل ءوتتى. اكەم ورىنبورعا كەلدى. ول ورىنبوردان ءۇش شاقىرىم جەردەگى «ايىرباس» سارايىنا توقتادى. مۇندا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلداردا ورىس جانە ورتاازيالىق ساۋداگەرلەر اراسىندا تاۋار ايىرباستاۋ جۇرەتىن. بۇل شاقتاردا ورىنبور ورتا ازيا قاقپاسى سانالاتىن. بۇل ساراي ورتا ازيا حالىقتارىن وتارلاۋ ءۇشىن تىرەك رەتىندە سالىنعان. ورىنبور كازاكتارى ورتا ازيا حالىقتارىن وسى جەردەن باعىندىرعان.
وسى ايىرباس سارايىندا تاۋار ايىرباسى جۇزەگە اساتىن. مۇندا كوپتەگەن دۇڭگىرشەكتەر قۇرىلعان. ساۋداگەرلەر مال، ەت، ءجۇن ايىرباستايدى. ورنىنا كويلەك، اياقكيىم، توقىما بۇيىمدار، اشەكەي-سالتانات زاتتارىن الاتىن. مىڭداعان شاقىرىمدار اسىپ، جىل سايىن وسى جەرگە قيساپسىز ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىلار، قورا-قورا قويلار، قوتان-قوتان تۇيەلەر ايداپ اكەلىپ جاتادى. مۇندا اربىردەن سوڭ ادام دا ساتىلاتىن.
مەنىڭ اكەم وسى ايىرباس سارايىنا ايالدادى. سودان سوڭ ول مەكتەپكە كەلدى. ءۇزىلىس كەزىندە ماعان بالالار جۇگىرىپ كەلىپ:
- ساعان اكەڭ كەلدى، - دەدى.
بۇل ۋاقىت ىشىندە اكەم قارتايىپ قالىپتى. ول مەنى كورگەندە، جىلاپ جىبەردى:
- اكەڭدى تانىپ تۇرسىڭ با؟-دەپ سۇرادى.
- ارينە، تانىپ تۇرمىن. دۇنيەدە ءوز اكەسىن تانىمايتىن ادام بولا ما؟ - دەپپىن مەن.
ول مەنى ۇيگە ورالۋعا كوندىرگىسى كەلدى، بىراق مەن باس تارتتىم. ۋچيليششەنى 1903 جىلى ءبىتىردىم. ودان ءارى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلىپ، قازان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا وقۋعا ءتۇستىم. قازاندا، ۋنيۆەرسيتەتتەر قالاسىندا، جاڭا ءومىر باستالدى. الايدا مەنى قورشاعان ورتا وزگەرمەدى. باياعى ماڭعاز كولگىرسۋ، ەكىجۇزدىلىك ۇستەم ومىردە باز كەشىپ جاتتىم.
سەميناريا ديرەكتورى بوبروۆنيكوۆ دەگەن بولدى. بوبروۆنيكوۆ تا، الەكتوروۆ تا، بالعىنباەۆ تا ءىس جۇزىندە بۇراتانالار - رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلداردا بىزدەردى سولاي اتايتىن - اراسىنا پراۆوسلاۆيەنى ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋشى ميسسيونەرلەر ەدى. ولاردىڭ ءبارى دە سول كەزدەگى بەلگىلى ورىستاندىرعىش، ورتاازيالىق بۇراتانالىق مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى يلمينسكيدىڭ شاكىرتتەرى بولاتىن. ولار وسى ىستە ءوز مانساپتارىن جاسادى. بالعىنباەۆ - اسا ءىرى بايدىڭ بالاسى - ەكى ۇلىن دا وسى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا بەردى، بوبروۆنيكوۆ ورىنبور وقۋ كورپۋسىنىڭ قامقورشىسى قىزمەتىنە، سودان كەيىن حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ كەڭەس مۇشەلىگىنە تاعايىندالدى.
قازاندا مەن ەكى جىلداي وقىدىم. اسا اۋىر بولعان وسى ەكى جىلىمداعى جارىق ساۋلە تاريح مۇعالىمى اشمارين بولدى. ول اسا ءبىلىمدار، وزىق كوزقاراستاعى، بىرنەشە تىلدەردى، سونىڭ ىشىندە اراب ءتىلىن دە، بىلەتىن ادام ەدى. باسقالاردان دا مەنىمەن جاقىن بولدى. قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە قىزىقتى اڭگىمەلەرىندە ول مەنى شىعىس تاريحىمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق شەت ايماقتاردى وتارلاۋ تاريحىمەن تانىستىردى، سامودەرجاۆيەنىڭ شىن بەت-پەردەسى تۋرالى اڭگىمەلەدى، رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس تاريحىن ايتىپ بەردى. بۇل اڭگىمەلەر مەنىڭ كوزقاراستارىمنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتتى.
1905 جىلدىڭ قازان ايى. قازان قالاسىندا 17 قازان مانيفەسى تۋرالى بەلگىلى بولدى. ءبارىمىز مۇعالىمىمىزبەن دەمونستراتسياعا شىقتىق. كوشەلەردە حالىق كوپ ەكەن، ءبىز دەمونسترانتتارعا قوسىلدىق. پرولوم كوشەسىنە ءوتىپ، ۆوسكرەسەنسكي كوشەسىنە جەتكەندە، كەنەتتەن: «كازاكتار!» دەگەن ايقايلار جاڭعىرىپ كەتتى. ولار دەمونسترانتتاردى قورشاپ الىپ، اتا باستادى، قامشىلارمەن سوقتى.
جارالانعاندار كوپ بولدى. مۇعالىم اشمارين باسىنان جارالاندى. بىزدەردىڭ ءبارىمىزدى تۇتقىنداپ، قالالىق دۋما ۇيىنە ايداپ اپاردى. ول جەرگە مىڭعا جۋىق تۇتقىنداردى جينادى. بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيالىق قادامىم بولدى. ءبىزدى ءبىر اپتا ۇستادى، تەرگەدى - سودان سوڭ بوساتتى.
سەمينارياعا ورالعاندا، ءوزىمنىڭ سەميناريادان شىعارىلعانىمدى ءبىلدىم. ءسويتىپ مەنى مىنا قوعام لاقتىرىپ تاستادى. باراتىن جەر جوق: تۋعان دالام - الىستا. قالادا دوستارىم جوق ەدى. ءوزىمنىڭ ءويتىپ-ءبۇيتىپ جيناعانىمدى الىپ، ماسكەۋگە بارۋعا بەل بايلادىم: سوندا ءبىلىمىمدى جالعاستىرۋىم كەرەك.
تانىستارىمنىڭ سەپتىگىمەن مەن ماسكەۋ ءدىني اكادەمياسىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. وعان ءتۇسۋ جەڭىل بولدى. ماسكەۋ تۇبىندە ترويتسكو-سەرگەيەۆكادا تۇردىم. ماعان ءدىنبۇزار، قۇدايسىز اتاعى جامالدى. جاردەم اقشا، ستيپەنديا بەرمەدى، ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا اينالدى.
ءبىرىنشى وقۋ جىلى بىتكەن سوڭ، 12 جىلدا العاش رەت ۇيگە بارىپ كەلدىم. استانادان (ماسكەۋدى ايتادى. -رەد) بارعان ماعان تۋعان اۋىلىم كەدەي، جۇپىنى كورىندى. اكەم قاتتى قارتايعان، مەن كەلگەن سوڭ، ءبىر ايدان كەيىن شەشەم قايتىس بولدى.
اۋىلدا ماعان كوزقاراس وزگەرىپتى. مەن بارلىق قيىندىقتارعا، اكە قارسىلىعىنا قاراماستان، وقىپ جاتقان، ومىرگە ءوز جولىن ءوزى سالعان از قازاقتاردىڭ ءبىرى ەدىم. اعايىندار ماعان قۇرمەتپەن قارادى. قازاقتار دالاسىندا ول كەزدە ساۋاتتىلار ساناۋلى ەدى، ونىڭ وزىندە، ولاردىڭ ءبارى باي ورتادان شىققاندار بولاتىن.
مەنەن جۇرت ۇلكەن قالاداعى ءومىر تۋرالى سۇراستىردى. كەيبىر قۇرداستارىم ماعان قىزىعىپ، وقۋعا كەتكىسى دە كەلدى. وكىنىشكە قاراي، بۇلار ونى ىستەي المادى. جات ولكەلەرگە بارۋعا اركىم بەل بۋا بەرمەيدى.
مەن ماسكەۋگە ورالدىم. ءومىر ءسۇرۋ بارعان سايىن قيىندادى. قانداي دا بولسا ءبىر جۇمىس تابۋ كەرەك بولدى. ماعان جەكە ادامدارعا ساباق بەرۋ ۇسىنىلدى - ءبىر ەر بالانى وقىتتىم، ول ءۇشىن تۇسكى تاماق پەن جاتار بولمە بەرىلدى. بۇل كەزدە ماسكەۋدەگى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن تانىسىپ ۇلگەردىم.
ماسكەۋدە پەتروۆتى، ورىنبور ءدىني ۋچيليششەسىندەگى جولداسىمدى جولىقتىردىم. ول رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيى ءۇشىن اكادەميادان قۋىلىپتى. مەن جاسىرىن ستۋدەنتتىك ۇيىرمەلەرگە قاتىسۋىمدى جالعاستىرىپ، ونىڭ تاپسىرعان جۇمىستارىن اتقاردىم، بۇل ۇيىرمەگە پوليتسيا ءوز نازارىن ەرەكشە اۋداراتىن. وسى ۇيىرمەدە تىيىم سالىنعان رەۆوليۋتسيالىق ادەبيەتپەن العاش رەت تانىسۋىم باستالدى. ونى وقۋ ماعان كۇشتى ىقپال ەتتى.
بۇل كەزەڭدە مەن ءوز بەتىمشە كوپ وقىدىم. گونچاروۆتىڭ «قۇلاما جار»، «وبلوموۆ»، دوستوەۆسكيدىڭ - «اعايىندى كارامازوۆتار»، «ناقۇرىس» كىتاپتارىن، نەكراسوۆتىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن، تۋرگەنەۆتىڭ «اكەلەر مەن بالالارىن»، «دۆورياندار ۇياسىن»، «اڭشى جازبالارىن»، تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسىن»، «ارىلۋىن» جانە شەكسپيردىڭ، ۆالتەر سكوتتىڭ ت.ب. اۋدارما ادەبيەتتەردى وقىدىم. تۇندە مايشام جارىعىمەن وقىدىم.
اكادەميا تۇلەكتەرى اراسىندا وقىعان كىتاپتارى تۋرالى تالاستار تۋىپ جاتاتىن. كەيدە ولاردى جاسىرىن تىڭداپ، پوليتسياعا جەتكىزەتىندەر دە بولدى، ويتكەنى قايبىر ستۋدەنتتەر سەنىمسىز سانالاتىن.
اكادەمياداعى مەنىڭ اتىما قاتىستى اكادەميا باسشىلىعىنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان ۇنامسىز سيپات كۇشەيە ءتۇستى، ماعان تەرىس تۇسىنىكپەن جانە سەنىمسىزدىكپەن قارادى. مەنىڭ دە اكادەميادا وقىلاتىن عىلىمدارعا تەرىس كوزقاراسىم قالىپتاستى، ءسويتىپ ودان ءارى اكادەميادا مەن قالا المادىم.
بىردە مەنىڭ پاتەرىمە ءتۇن ىشىندە پوليتسيا باسىپ كىرىپ، ءتىنتۋ جاسادى. بۇل باسشىلىقتىڭ نۇسقاۋىمەن بولعان سياقتى. رەسمي تۇردە مەن ەشقانداي دا پارتيادا جوق ەدىم، سوندىقتان مەنەن كۇدىكتى ەشنارسە تاپپادى. بىراق مەنى ۇكىمەتكە قارسى كوڭىل-كۇيدە دەپ ايىپتادى. 1906 جىلى 16 قازاندا كەشكى ساعات التىدا اكادەميادا مەنى سوتتاۋ ءۇشىن ءدىني سينكليت جينالدى. بۇل سوراقى سوت ورتاعاسىرلىق نادان سوتتى ەسكە سالاتىن ەدى. ۇلكەن ۇستەل باسىنا ورنالاسقان ءدىني باسكيىمدە قارا جامىلعان ءدىن وكىلدەرى اكادەميا رەكتورى باسقارۋىمەن سوت جۇرگىزدى. ماعان سۇراقتار قويىلدى:
- يسۋستىڭ كۇندى توقتاتقانىنا سەنەسىڭ بە؟
- جوق، سەنبەيمىن.
ماعان سول سەكىلدىلەردى كۇشتەپ تاڭعىلارى كەلدى، بىراق مەن ءيىلىپ باعىنا قويمادىم. سودان سوڭ ولار بىلاي دەدى:
- ء بىز سەنى تاربيەلەدىك، ءبىز سەنى شىركەۋ پاستىرىنا دايىندادىق، ال سەن شايتاننان جارالعانسىڭ. ساعان پراۆوسلاۆيەلىكتەر اراسىندا ورىن جوق.
سينكليت مىناداي قاۋلى قابىلدادى: «ماسكەۋ ءدىنى اكادەمياسى ستۋدەنتى جانگەلدين دىننەن قۋىلادى. ول ءدىني اكادەميادان قۇدايسىز، شايتان جولىنا تۇسكەن جانە ناعىز حريستيانين اتىنا لايىق ەمەس رەتىندە شىعارىلادى».
مىنە، مەنىڭ «ءدىني» مانسابىم وسىلاي اياقتالدى.
اكادەميادان شىعىپ قالعان سوڭ، ماعان جۇمىس ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. مەن پلەۆاكو دەيتىن ادۆوكاتتى قازاقتاردىڭ ماقتاۋىنان ءبىلۋشى ەدىم، ونى بىزدەرگە كومەكتەسەدى دەيتىن. سول پلەۆاكونىڭ ۇلى ماسكەۋدە تۇراتىن، «رەسەي تاڭى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەكەنىن بىلەتىنمىن. بۇل گازەتتى ميلليونەر ريابۋشينسكي شىعاراتىن. ول كەزدەردە ماسكەۋدە ەكى كورنەكتى گازەت بولدى: «ورىس ءسوزى» مەن «رەسەي تاڭى». «ورىس ءسوزىن» سۋۆورين شىعاردى.
مەن پلەۆاكونىڭ قابىلداۋىنا قول جەتكىزدىم. مەن ونىڭ قابىلداۋىندا بولعانىمدا، ول ماعان گازەت ءۇشىن حابارلامالار جيناۋمەن اينالىسۋدى ۇسىندى.
ەكى ايداي مەن وسى ىسپەن اينالىستىم، سودان سوڭ ماعان حابارلاندىرۋلار جيناۋدان تۇسكەن قارجىعا كينو ءۇشىن تەگىن ليبرەتتو بەرۋدى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى وي كەلدى. وسى ويمەن مەن «كونتينەنتال» كينوتەاترىنان ونىڭ يەسى ەگوروۆ دەيتىن ساۋداگەرگە باردىم. ول مەنى ەداۋىر سەنىمسىزدىكپەن قارسى الدى. مەنىڭ ۇستىمدە ستۋدەنتتىك كيىم ەدى.
- سەن ورىس ەمەسسىڭ عوي؟
- قازاقپىن.
- ال سەنىڭ قاراجاتىڭ بار ما؟
- جوق.
- ليبرەتتونى قالاي باسىپ شىعارماقسىڭ؟
- اقشانى قارىزعا الامىن.
ەگوروۆ كەلىستى. ماملە جاسالدى. ەگوروۆ كومەگىمەن مەن بولمەنى جالعا بەرۋ، ۇيلەردە بەرىلەتىن تاماق تۋرالى، ءۇي ساتۋ تۋرالى ت.ب. حابارلاندىرۋلار جيناۋعا كىرىستىم، تاعى دا ەكى كينوتەاترمەن مامىلەلەستىم، ءدىني اكادەميانىڭ ءوزىم سياقتى ءىسسىز قالعان ەكى ستۋدەنتىن تارتتىم. بۇل جۇمىس بىزگە ەداۋىر كۇنكورىس بەردى. ءبىز بولمە جالداپ، وندا كەڭسە سياقتى بىردەڭە قۇردىق.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ مەن ۇيدە جوقتا پاتەرمىزگە پوليتسيا باسىپ كىرىپ، ءتىنتۋ جاسادى. مەنىڭ كىشكەنە توزىعى جەتكەن چەمودانىمدى اقتارعان، كىتاپتاردى ولار پاراقتاپ اقتارادى. ءبىر مەزەتتە مەنىڭ جولداستارىمدا دا ءتىنتۋ جاسالادى، ءسويتىپ ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ۋچاسكىگە الىپ كەتتى.
- ءسىز نەمەن اينالىساسىز؟
- حابارلاندىرۋ جينايمىن.
- سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟
- ءدىني اكادەميانىڭ بۇرىنعى ستۋدەنتى.
- شىعارىلىپ تاستالعانسىڭ عوي؟
- شىعىپ قالعانمىن.
- ءسىز حابارلاندىرۋ جيناۋ دەگەن جەلەۋمەن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەسىز، جينالىستار جاسايسىز، ارانداتۋشى الىپ-قاشپا سوزدەر تاراتاسىز.
وسىلايشا ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى تەرگەدى، بىراق ەشتەڭە تاپپادى، ءسويتىپ كوپ ۇزاماي بوساتتى، الايدا «بايقاڭدار، ءبىز ءالى سەندەردى ۇستاپ الامىز» دەپ قورقىتتى.
بۇل 1907 جىلدىڭ باسىندا بولدى. ءبىز ستۋدەنتتەر ۇيىرمەلەرىنە قوسىلىپ جۇردىك، ءجيى جينالاتىنبىز، ارينە، بۇنىڭ پوليتسەيلەر كوزىنەن تاسا قالماعانى بەلگىلى. رەپرەسسيالار كۇشەيدى. ەكى اپاتادان سوڭ ءتىنتۋ قايتالاندى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۋدالاۋى جالعاسا بەرەتىنى انىق بولدى، سوندىقتان مەن ماسەكەۋدەن كەتۋگە بەكىندىم. مەنىڭ قاراجاتىم جوق ەدى. تۋعان دالاما ورالعىم كەلمەدى. ماعان شەتەلگە بارۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى.
مەن جەردۇنيەنى ارالاپ شىعۋ ءۇشىن ساياحاتقا جاياۋ شىعاتىنىم تۋرالى جانە وزىمە سەرىك بولۋعا ادام شاقىراتىنىم تۋرالى گازەتكە حابارلاندىرۋ جاريالادىم. ءۇش ادام مەنىڭ شاقىرۋىما ءۇن قاتتى: سامارادان جاراتىلىستانۋ مۇعالىمى پلامەنەۆسكي، پەتەربۋرگتەن ينجەنەر-تەحنولوگ پولەۆوي جانە ماسكەۋ كوممەرتسيالىق ۋچيليششەسىنىڭ وقىتۋشىسى كوروۆين. بىرنەشە كۇن ءوتتى.
ءبىز الدىمەن حات الىسىپ، سودان سوڭ باس قوستىق.
ءبىز ءبارىمىز دە كۇش-قۋاتىمىز تاسىعان جاستار ەدىك. سودان كوپ ويلانىپ جاتپاي، 1908 جىلى 1 مامىر ايىندا ماسكەۋدەن * پەتەربۋرگكە جاياۋ شىقتىق (*بۇل جازبانىڭ اۆتورى ءسال اۋىتقۋشىلىق جىبەرگەن. قۇجاتتارداعى مالىمەتتەر بويىنشا، ءا.جانگەلدين ماسكەۋدەن 1910 جىلى 9 شىلدەدە شىققان).
مەنىڭ اياعىمدا - سپورتشىلار كيەتىن مىقتى اياقكيىم، ۇستىمدە - كاۆكازدىقتاردىڭ كيىز قالپاعى، ارقامدا - جول سومكەسى، قالتامدا - جيىرما بەس سوم جانە فوتوگرافيا اپپاراتى - جول جابدىعىم بار بولعانى وسى بولدى. ءسويتىپ ماسكەۋدەن پەتەربۋرگكە جاياۋ كەتتىك. پەتەربۋرگكە دەيىن جيىرما كۇن جۇردىك. وندا ءتورت كۇن ايالدادىق. بىزدەردى سۋرەتكە ءتۇسىردى. ءبىزدىڭ فوتوسۋرەتتەرىمىز كىشكەنە تۇسىنىكتەمەسىمەن گازەتتەردە جاريالاندى، ال ودان ءارى قوزعالعانىمىزدا، بىزدەردى پەتەربۋرگتىكتەردىڭ قالىڭ ءنوپىرى پەتەربۋرگ داڭعىلىنىڭ ۇزىنا بويىمەن بەس شاقىرىمداي ىلەسىپ وتىرىپ شىعارىپ سالدى.
بىزدەر كراسنوە سەلو، پۋلكوۆ وبسەرۆاتورياسىن باسىپ ءوتىپ، لۋگادا بولدىق. ءبىزدىڭ جول پسكوۆ باعىتىندا جاتتى.
كۇنىنە قىرىق-ەلۋ شاقىرىمنان ءجۇرىپ وتىردىق. العاشقى ۋاقىتتاردا جاي قوزعالدىق، اسىقپادىق، ال كەيىنىرەكتە شيراپ شىنىعۋدان وتكەن سوڭ، جىلدامىراق جۇردىك.
تاماققا قاراجات تابۋ ءۇشىن ساياحاتشىلار داستۇرىندەگىدەي كوپشىلىككە دارىستەر وقىدىق، قايىرىمدى ادامداردىڭ قولىنان قور جينادىق. ءبىزدى حالىق بارلىق جەردە جاقسى، جىلى شىرايمەن قارسى الدى.
سوڭىرا، شەتەلگە ىلىنگەنىمىزدە، مەنى ءوزىمنىڭ فوتواپپاراتىم اسىرادى. ءبىز مەنىڭ سۋرەتىم سالىنعان مىڭ وتكرىتكا دايىنداتىپ الدىق. بۇل وتكرىتكالاردى جولاي ساتىپ جۇردىك. جەردۇنيەنى اينالىپ شىعۋ ساياحاتشىسىنىڭ كىتاپشاسىندا ن. ستەپانوۆ اتىنا بەرىلگەن دەپ جازىلدى. بۇل مەنىڭ رەۆوليۋتسيالىق لاقاپ اتىم ەدى. كىتاپشادا بىلاي دەپ كورسەتىلدى: «ن. ستەپانوۆ، ول ءارى الي-بەي دجانگەلدين». بۇل كىتاپشا استانالاردا جانە ءىرى قالالاردا تىركەلىپ وتىرۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، وعان ۆارشاۆادا 1910 جىلى 18 تامىزدا پولشادان اتتاناردا، مىناداي جازۋ جازىلدى: «ەشقانداي قاراجاتسىز عىلىمي ءبىلىم جيناۋ ماقساتىندا جەردۇنيەنى جاياۋ ارالاۋشى، ساياحاتشى - نيكالاي ستەپانوۆ (الي-بەي دجانگەلدين») ۆارشاۆادان 1910 جىلى 18 تامىزدا شىقتى». گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارىنىڭ قولى قويىلعان.
العاشقى كەزدەردە ءبىز قينالدىق. باياۋ جىلجىدىق، ءجيى توقتادىق. باسىپ وتكەن ەلدى مەكەندەردە ءبىراز ايالداپ، ءوز ساياحاتىمىزدىڭ ماقساتىن - ءارتۇرلى ەلدەرمەن، تابيعاتپەن تانىسۋ ەكەنىن - اڭگىمەلەدىك. حالىق بىزدەردى زور ىنتامەن تىڭدادى.
بىزدەردىڭ ايتارلىقتاي سپورتتىق ماقساتتارىمىز بولعان جوق. ءبىز - ومىردە جولى بولماعاندار ەدىك. بىزگە كۇنكورىسكە قاراجات تابۋ كەرەك بولدى. ءبىز تەك شەتەلدەرگە قونىس اۋدارۋدى كوزدەدىك، سونىمەن قاتار ءتۇرلى ەلدەردى ارالاپ شىعىپ، كورىكتى جەرلەردى كورگىمىز كەلدى.
ۆيلنودا ۇزاعىراق ايالدادىق. مۇندا بىزدەرمەن جازۋشىلاردىڭ، ارتىستەردىڭ كەزدەسۋى ۇيىمداستىرىلدى. كالينين دەگەن پومەششيك بىزدەرگە قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ونىڭ مەكەنىندە ۇزاق تۇرىپ قالدىق. ول جەردەن ۆارشاۆاعا اتتاندىق.
ۆارشاۆادا ەداۋىر ۋاقىت تۇردىق. وتكرىتكالار ساتىپ كۇن كوردىك. جارتى تيىننان ساتتىق، ال ول ءبىزدىڭ قولىمىزعا شيرەك تيىنعا تۇسەتىن. جۇرتشىلىق قايىرىمدىلىق شارالارى مەن كەشتەر ۇيىمداستىرىپ وتىردى.
بىزبەن كەزدەسكەن جۇرت جەردۇنيەنى اينالىپ شىعۋ ساياحاتىنا ارتتا قالعان دەپ سانالاتىن حالىقتاردىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ ءبىر ۇلىنىڭ تاۋەكەل ەتكەنىنە تاڭدانىپ، ايرىقشا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن.
ۆارشاۆادان كەيىن ءبىز كراكوۆتە بولدىق. كراكوۆتان تۇز ونەركاسىبىمەن بەلگىلى بولعان ۆەليچكوعا، ودان 1910 جىلى 3 قىركۇيەكتە زاكوپان دەگەن جەرگە كەلدىك. زاكوپان مەكەنىندە ءبىر ايداي تۇردىق، اينالا توڭىرەككە ەكسكۋرسيالار جاسادىق، پولشا ستۋدەنتتەرىمەن تانىستىق.
زاكوپان ول كەزدە ادامدار ءارتۇرلى ەلدەردەن كەلەتىن كۋرورت ەدى. قالادا ەركىندىك سەزىلەتىن. وندا ۇكىمەتتى سىناعان پىكىرلەر اشىق ايتىلاتىن، سەيىلدەر ۇيىمداستىرىلىپ، سول كەزدەردە شەشەندەر سويلەيتىن. ال ۆارشاۆانىڭ وزىندە رەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر قۋدالاناتىن.
كارپاتتا ءبىز تەڭىز كولىندە بولىپ، ودان كارپات اسۋلارى ارقىلى اۆسترياعا استىق.. اسۋدا تۇمان، جاڭبىر بولىپ قينالدىق. اۆسترو-ۆەنگريادا دوستارىمنان ءبولىندىم: مەن شىعىسقا كەتتىم، ال ولار ەۆروپاعا اتتاندى.
جەر دۇنيەنى اينالۋ ساياحاتى ءتورت جىلدان ارتىق ۋاقىتقا سوزىلدى. مەن تەڭىز جانە تەمىر جولدارمەن جۇرگەندى ەسەپتەمەگەندە، فوتواپپاراتىمدى ارقالاپ، جاياۋ ون ەكى مىڭ شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتتىم. كۇندىز ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىمدى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تۇندە ولاردى حيميكاتتارمەن ايقىنداپ، شىعارىپ وتىردىم. دارىستەر وقىپ، باياندامالار جاساپ، سۋرەتتەر ساتىپ، تاماعىمدى اسىرادىم.
مەن جاياۋ پولشانى، اۆسترو-ۆەنگريانى، سەربيانى، بولگاريانى، تۋرتسيانى، سيريانى، پالەستينانى، افريكانى، ەگيپەتتى، ابيسسينيانى باسىپ ءوتتىم.
كەرى ورالعان جولىمدا اينالىپ وتىرىپ، اراب تۇبەگى، مەسسوپاتاميا، پەرسيا، ءۇندىستان، تسەيلون ارالى، مالايا ارحيپەلاگى، ۇندىقىتاي تۇبەگى، سيام كورولدىگى، اننام، قىتايدىڭ وڭتۇستىك بولىگى، فورموزۋ ارالى ارقىلى ءجۇرىپ ءوتتىم. 1912 جىلى جاپونياعا جەتتىم.
مىنە، جەردۇنيەنى اينالىپ وتكەن ساياحاتىمنىڭ جالپى جولى وسىنداي. ەندى وسى ساپارىمنىڭ كەيبىر ءماندى-ءماندى تۇستارىن بايان ەتەيىن.
پولشاداعى ساياحاتىمدى 1910 جىلى 29 تامىزدا اياقتادىم. مەنىڭ كىتاپشاما تومەندەگىدەي جازۋلار ءتۇستى:
18 تامىزدا ءبىز ۆارشاۆادان شىقتىق.
19 تامىزدا ءبىز ۋگولتسى قالاسىنا كەلدىك.
21 تامىزدا - رادوم قالاسىندامىز.
23 تامىزدا - يلجۋ كەنتىندەمىز.
25 تامىزدا - كەلتسى قالاسىنا سوقتىق.
27 تامىزدا - مەحوۆ مەكەنىنە كەلدىك.
1910 جىلى 29 تامىزدا ءبىز ميحالوۆيتسك كەدەنى ارقىلى ءوتىپ، ودان سوڭ اۆسترياعا كەلدىك. كەدەندە ءبىزدى شەشىندىرىپ ءتىنتتى. ءتورت ساعات بويىنا ءبىز اۆتريالىقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدىك، ايتەۋىر، اقىرىندا شەكارادان وتۋىمىزگە رۇقسات بەرىلدى.
كراكوۆتان، پراگادان، بۋداپەشتەن جانە ۆەنادان سوڭ مەن جالعىز كەتتىم: پلامەنەتسكي ۆەنادا قالدى، پولەۆوي مەن كوروۆين شۆەيتسارياعا بەت الدى.
بۋداپەشتە مەن ءۇشىن جۇرتشىلىق قابىلداۋى ۇيىمداستىرىلدى. ۆەنگريا ينتەلليگەنتسياسى اراسىندا قازاق دالاسىندا ساياحاتتا بولىپ، قازاقتاردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىس-سالتىن زەرتتەگەن عالىمدار، پروفەسسورلار كەزدەستى. ءتىپتى ول جەردە ءبىر اۋداندا ءوز قانداس تۋىستارىمدى تاپتىم. ماعان سول جەردە قالۋعا ۇسىنىس جاسادى. ولار مەنىڭ فوتوسۋرەتىمدى ۇلكەيتىپ الىپ، پورترەتتەرىمدى ۇلتتىق مۇراجايعا ورنالاستىرىپ، ونىڭ استىنا «وسىنداي دا وسىنداي ساياحاتشى 1909 (10) جىلى 30 قىركۇيەكتە ءبىزدىڭ قالادا بولىپ كەتتى» دەگەن مازمۇندا جازىپ قويدى.
بۋداپەشتەن بەلگرادقا كەلدىم، ول تۋرالى مەنىڭ كىتاپشامدا سەربياداعى ورىس ميسسياسىنىڭ حاتشىسى مۋراۆەۆتىڭ بەلگىسى بار. 26 قازاندا نيشەدە بولدىم. 28 قازاندا «كۇندەلىكتى حابارشى» - «تاۋەلسىز كۇندەلىك»، «سوفيا كۇندەلىك-حابارشىسى» رەداكتورى قابىلدادى. سول كۇنى «بالقان مىنبەسى» گازەتى رەداكتسياسىندا دا بولدىم.
1909 جىلى 29 قازاندا سوفياعا «بولعاريادان سلاۆيان قايىرىمدىلىق ىنتىماقتاستىعىندا» بولدىم. سوندا 30 قازاندا «بولعاريا تۋريستىك ىنتىماقتاستىقتا»، «الەكو كونستانتينوۆ-سوفيادا» قاۋىمداستىعىندا بولدىم. ول وسى قوعامنىڭ توراعاسىنىڭ قولىمەن كىتاپتا بەلگىلەنگەن. بولعاريادا مەنى ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الدى، بانكەت ۇيىمداستىرىلدى، ونداعى بولعان جەرلەرىمدە كىتاپشاما ءوز بەلگىلەرىن زور ىنتامەن سالىپ وتىردى. ال حالىق تەاترىنا بارعانىم ساياحاتشى كۇندەلىگىمدە تەاتردىڭ باس رەجيسسەرىنىڭ قولىمەن راستالىندى. مەن بولعان قوعامداردىڭ، ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى: حالىق جينالىسىنىڭ توراعاسى جانە حالىق وكىلدەرى - ۇيىمداستىرىلعان بانكەتتەردەن كەيىن كىتاپشاما ءوز بەلگىلەرىن قويدى.
ماعان بولعاريا ەداۋىر ازات ويلى ەل كورىندى. وندا رەۆوليۋتسيونەرلەرگە پانا بولارلىق ەكەن. مەنى قانالۋشى حالىق وكىلى رەتىندە ەرەكشە جىلى قارسى الدى.
1909 جىلى 2 قاراشادا مەن كونستانتينوپولدە بولدىم. تىرشىلىك بازارداي قايناعان، الا-قۇلا، كوپ ءسوزدى، ءتۇرلى ءتىلدى جانە اسەم شىعىس ءبىرىنشى كۇننەن-اق مەنى باۋراپ الدى، ول جەردەن تەز اتتانىپ شىعۋعا ەركىم جەتپەدى.
كونستانتينوپولدە: ەۋروپالىق پەرا، ساۋدا گالاتا، تۇرىك ستامبۋلى، ەسكى ايا-سوفيا، ومار مەشىتى، پرينتسەۆى ارالى، سەرۋەن ءۇشىن عاجاپ بوسفور;
افينادا: قالا كوگىنە اسقاقتاي ۇمتىلعان اق مرامورلى اكروپول، ونىڭ ەتەگىندە ەجەلگىدەگى حالىق جينالىسى وتەتىن ورىن، وندا بۇدان مىڭدار جىل بۇرىن اريستوكراتتارعا قارسى كوتەرىلىسكە شىققان پلەبەيلەر رۋحى;
سيريادا: ونىڭ بۇكىل جاعالاۋىن الىپ جاتقان سميرنا;
بەيرۋت، ياففا، يەرۋساليم، سونداي-اق ءبىر كەزدەردە اتاقتى بولعان كىتاپحانانىڭ ءالى دە ساقتالىنعان قالدىقتارى ەرەكشەلەيتىن الەكساندريا;
كاير جانە كۇنقالا اتانعان گەليوپوليس، ءجۇز قاقپالى فيۆى - مىنە، بۇنىڭ ءبارى دە ۇمىتىلماس اسەرلەردىڭ نۇر ساۋلەلى اسەم تىزبەكتەرىن قۇرايدى، تەك وندا شىعىستىڭ بايلىعى مەن كول-كوسىر سالتاناتىمەن بىرگە بۇقارانىڭ قۇلدىققا تۇسكەن جانە قايىرشى كۇيى كوزگە ۇرادى.
ەگيپەت پەن پالەستينادا - اعىلشىندار، سيريادا - فرانتسۋزدار، تۋرتسيادا -نەمىستەر قوجا. مەن ەرىكسىز الىستا قالعان ءوزىمنىڭ تۋعان دالامدى ەسىمە الدىم. باتىستاعى جانە بىزدەگى حالىقتاردى وتارلاۋ مەن قۇلدىققا سالۋ تاسىلدەرى بىردەي.
كونستانتينوپولدەن كەيىن ماعان وتە كۇشتى اسەر ەتكەن سارى ءنىلدىڭ جاعالاۋىندا سوزىلىپ جاتقان جيناقى دا اسەم كاير بولدى. مۇندا مەن 1910 جىلى 4 (17) جەلتوقساندا كەلدىم. مەنى ونىڭ پريراميدالارى قايران ەتتى. ەلەكتر ترامۆاي قالادان قۇمدى شولگە دەيىن جۇرەدى. تۇيەمەن نەمەسە ەسەكپەن جۇرسەڭىز، الىپ سفينكستىڭ ەتەگىنە جەتەسىز. بۇل مىڭجىلدىقتار ەسكەرتكىشىندە قۇم كوشكىنى، ءشولدىڭ اڭىزاق جەلى، الاۋلاعان، ورتتەي جانعان كۇن ساۋلەسى ءوز ىزدەرىن قالدىرعان. قۇپيا سىرلى سفينكس نازارى شولگە باعىتتالعان. سول اسا قاشىق ەمەس حەون پيراميداسىنا جاقىن كەلەمىز. ارناۋلى جولباسشى مەنى ءبىر كەزدەردە قۇدىرەتتى بولعان فاراون مولاسىنىڭ دالىزدەرىمەن الىپ ءجۇردى. مەن پيراميدانىڭ اسا كۇردەلى كەرتپەشتەرىمەن كوتەرىلدىم، سول جولمەن كەيىن ورالدىم.
كايردە ۇلكەن جاڭا مۇراجايدا اينەك قاقپاقتار استىندا فاراونداردىڭ بالزامدالعان مۋميالارى ساقتالادى. 3-رامزەس دەيتىن بيلەۋشىنىڭ مۋمياسىن مۇقيات قارادىم، ونىڭ شىمقاي قارا تولقىندى شاشتارى سول قالپىندا ساقتالعان، بۇل مۋميانىڭ اينەك استىندا التى مىڭ جىل جاتىر دەگەنگە سەنۋ قيىن.
مەن ەلىمدى ساعىندىم. كايردىڭ پيراميدالارىنان 40-50 شاقىرىمداي جەردە ورىس ءساناتوريى بار دەپ ەستىگەن ەدىم. سوندا بارۋعا بەل بۋدىم.
تاماشا جەر ەكەن، ءسان-سالتاناتى اسقان باقتار. تەمىرجولمەن بارىپ، سودان سوڭ بەس شاقىرىمداي جاياۋ ءجۇرىپ، اسەم ءۇيدى كوردىم، تاماشا باۋدى كوردىم، ەۋروپالىق تالعاممەن شارشىلاي ورنالاسقان كوشەلەردى كوردىم. دىتتەگەن ءساناتوريدى تاپتىم. ول جەردە ورىس تىلىندە «دوكتور ءرابينوۆيچتىڭ ءساناتوريى» دەپ جازىلىپ قويىلعان.
تاعاتىم تاۋسىلىپ، تىكە بارىپ، قوراسىنىڭ ەسىگىن قاقتىم. اق الجاپقىش بايلاپ العان، قىزىقتىرارلىقتاي كيىنگەن جاس ايەل شىقتى. مەن ورىس تىلىندە ءجون سۇرادىم. ال ول ورىسشا بىلمەيدى ەكەن. مەن يشارامەن ىمداپ ءتۇسىندىردىم. ول كۇلىپ جىبەردى. بىرنەشە مينوتتەن سوڭ باسقا ءبىر كورنەكتى جاسامىس ايەل شىقتى. ول مەنەن:
- سىزگە نە كەرەك ەدى؟ - دەپ سۇرادى.
مەن دوكتور ءرابينوۆيچتى كورگىم كەلەتىندىگىن ايتتىم. ءوزىم تۋرالى قىسقا باياندادىم. ول كەيىن كەتتى، 5-10 مينوتتەن سوڭ ورالىپ، مەنىڭ تورلەتۋىمدى ءوتىندى. مەن قوراعا ەندىم. ساناتوري ءىشى تازا، سالتاناتتى ءتارتىپ. قابىلداۋ بولمەسى ۇلكەن. قابىلداۋ بولمەسىنەن ءارى - دوكتور ءرابينوۆيچتىڭ كابينەتى.
مەن ءوزىمدى تانىستىردىم. ول قاتتى قۋانىپ، ءوزىنىڭ بارلىق تۋىستارىن شاقىرىپ الدى. رەسەي تۋرالى سۇراپ جاتىر، اسىرەسە ماسكەۋ، پەتەربۋرگ جايىندا سۇرايدى. مەن ەلىمە كەلگەندەي بولدىم. ولاردا التى-جەتى كۇن تۇرىپ قالدىم. وتە جاقسى اسەر الدىم. ۇزاق ساپاردان سوڭ ءبىر ءتۇرلى جاڭارعاندايمىن.
گەلۆاندا مەنى وتە جاقسى قارسى الدى. وندا بولعان ءبىر اپتا ماعان ساپارىمدى ودان ءارى جالعاستىرۋعا كۇش-جىگەر بەردى. دوكتور رابينوۆيچ وتە مادەنيەتتى، تاماشا تاربيە العان، ەلگەزەك ادام ەكەن.
تۇركيادا بولعانىمدا، تاياۋ شىعىستا تۇرىك ءتىلىن بىلگەنىم كوپ كومەك بولدى. ءتىپتى ءۇندىستاننىڭ وزىندە اقسۇيەكتەر اعىلشىن تىلىنەن گورى تۇرىك تىلىندە كوبىرەك سويلەيدى، ال ءۇندى ءتىلى وركەنيەت ءتىلى رەتىندە جالپى قابىلدانباعان. بۇل - قارا حالىق ءتىلى. تۇركيا، ارابيا، اۋعانستان، تاياۋ شىعىس زيالىلارى تۇرىك تىلىندە سويلەيدى. شەتەلدەردە جۇرگەن كەزدەرىمدە بايقاعانىم - بارلىق ەلدەردە ءۇش ءتىل: اعىلشىن، نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى ءوزارا باسەكەلەس ەكەن. فرانتسۋز ءتىلى - مادەنيەت ءتىلى رەتىندە، ال نەمىس جانە اعىلشىن تىلدەرى - ساۋدا ءتىلى رەتىندە سانالادى.
گەلۆاننان سوڭ حارتۋمعا بەت الدىم. حارتۋم - اعىلشىندار قالاسى. اباتتالعان، ينتەرناتسيونالدى قالا. حارتۋمنان سولتۇستىك سۋدانعا، قىزىل تەڭىزگە ءوتتىم. وندا تانىستار ارقىلى جولباسشى تاۋىپ، كارتا ساتىپ الىپ، سۋداننىڭ سولتۇستىك بولىگىنە تەزىرەك جەتەتىن جولدى بەلگىلەپ الدىم.
حارتۋمنان افريكا قۇمدارى ارقىلى سۋداننىڭ سولتۇستىگىنە جىل سايىن اسىپ جۇرەتىن ءبىر ارابتى ۇشىراستىردىم. سونى جالداپ، ازىق-تۇلىگىمدى قامداپ الىپ، جولعا شىقتىم. اپتاپ ىستىقتا جولدا كوپتەگەن قيىندىقتارعا توزۋگە تۋرا كەلدى. كوشكىن قۇم تاۋلارعا تاپ بولعان كەزدەرىمىز دە بولدى. ونداي جەرلەردەن تەزىرەك وتۋگە تىرىستىق.
كۇندىز جىلجۋ مۇمكىن بولمادى. جولباسشىم كۇدىز-ءتۇنى جۇرە الادى ەكەن، ولار، جالپى، ادەتتەنگەن جانە شارشاۋدى بىلمەيتىن حالىق. تەك مەن ىستىققا شىداي المادىم. سوندىقتان تۇندە عانا ءجۇرىپ، كۇندىز كۇن شىعا دەمالۋعا توقتاپ وتىردىق. جول قيىن بولدى، ءبىر جاعىنان قىزىق تا ەدى: بىركەلكى قۇمدار، ستراۋستار، جابايى اڭدار. مەنىڭ ەسىمدە ءومىر بويى قالعان ءبىر كۇلكىلى جاعداي ەسكە تۇسەدى.
سولتۇستىك سۋدان باعىتىندا حارتۋمنان ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي شىققان ەدىك، جولباسشىنىڭ جولدى بىلەتىنىنىڭ ارقاسىندا قۇمداردىڭ اراسىنداعى كوگالدى جەرلەردى تاۋىپ، ايالداپ كەلەمىز. ول جەرلەردە قۇرما پالمالارى مەن قۇراقتى قامىستار وسەدى. ءبىز ءتۇنى بويى ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭەرتەڭ كوگال شەتىنە توقتادىق. جولباسشى اس ءپىسىرۋ ءۇشىن تەزەك تەرىپ كەلگەنشە، مەن سۋ ىزدەۋگە شىقتىم. كوگالدىڭ ورتاسىنا جاقىندادىم، وندا قۇرما پالماسى مەن بۇتا-توعاي ءوسىپ تۇر. جاقىنىراق بارعانىمدا، قامىستاردىڭ ەكى ايىرىلا ىسىرىلىپ كەلە جاتقانىن بايقادىم. باسقا ەشتەڭە دە ەمەس: نە ارىستان، نە جولبارىس سياقتى تاعى اڭدار ما دەپ ويلادىم. ول كەزدە ونداي جابايى اڭدار بۇل جەرلەردە بولا بەرەتىن. ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ، بەلدىگىمنەن ەشقاشان تاستامايتىن براۋنينگىمدى قورابىنان سۋىرىپ، كۇتىپ تۇرمىن. وسى ساتتە قۇراقتار اراسىنان ۇزىندىعى شامامەن 10-12 مەتر الىپ جىلان شىقتى.
مەنى كورە سالىپ، باسىن جەردەن ءبىر مەتردەي كوتەرىپ الىپ، ءتىلىن شىعارىپ، ىسقىرا باستادى. قۇرما پالمالار مەن اعاشتار ىشىندە ونىڭ دا ءتۇسى جاسىلدانىپ كەتكەن، جەردەگى ۋ جىلاندار اعاشتا ورالىپ تۇرعان كەزىمەن سالىستىرعاندا، اسا قاۋىپتى ەمەس ەكەنىن بىلەتىنمىن، ۇرەيلەنىپ ساسپادىم، تۋرا باسىنان اتىپ جىبەردىم. ءبىرىنشى وقتان ول قۇلامادى، ماعان قاراي جىلجي ءتۇستى. مەن ەكىنشى رەت اتتىم. ەكىنشى وقتان سوڭ ول جەردە جاتىپ ءبىر جيىرىلىپ، ءبىر جازىلىپ، يرەلەڭ قاقتى. سول كەزدە جولباسشىم جۇگىرىپ جەتىپ: «قۇداي بىزگە ەت جىبەردى» دەپ قۋانىپ كەتتى. سويتسەم، ولار جىلان ەتىن جەيدى ەكەن. مەن بۇرىلىپ كەتىپ قالدىم، ال جولباسشىم جىلاننىڭ دەنەسىنەن كەسىپ الىپ، قابىعىن تازالاي باستادى. مەن ۇيىقتاۋعا جاتتىم، ۇيىقتاپ تۇرعانىمشا، جولباسشىم جىلان ەتىن قۋىرىپ قويىپتى. بۇل جولى مەن جىلان ەتىن جەمەدىم، بىراق جول-جونەكەي اشىعا باستاعانىمىزدا، جىلان ەتى بىزدەرگە بىردەن-ءبىر تاماق بولدى.
مەن بۇل كەزدەردە پالەستينادا، يەرۋساليمدە، ياففادا بولىپ ءوتتىم، ال 1911 جىلى 9 (22) اقپاندا پورت-سايدكە كەلدىم. پور-سايد ارقىلى سۋەتس كانالىنا جانە قىزىل تەڭىزگە دجەداعا جەتىپ، كەرۋەنمەن مەككەگە باردىم. مەن قاجىلىق ساپارعا وتىز-قىرىق تۇيەمەن شىققان ەلۋ شاقتى ادامدارعا قوسىلدىم.
جول-جونەكەي بىزدەرگە باداۋيلەر شابۋىل جاسادى، بايلاپ تاستاپ، تونادى، بىراق ەشكىمگە تيگەن جوق. ءۇش-ءتورت ساعاتتان سوڭ مەنى تاعى ءۇش-ءتورت ادامدى بوساتتى. ءبىز ءارى كەتتىك. مەككەگە ساپار ەكى اپتاعا سوزىلدى. قالا ماعان كوپ اسەر ەتە قويعان جوق.
مەككەدەن سوڭ مادينەدە بولدىم. مەككە مەن مادينە - ەگىزدەي. قاجىلىققا بارعانداردىڭ كوبى مەككەدەن سوڭ مىندەتتى تۇردە مادينەگە كەلەدى. مادينەدە كوك وسىمدىك كوبىرەك. قالا الدەقايدا جىلى شىرايلىلاۋ. ەۋروپالىقتار دا ۇشىراسىپ جاتادى. مۇندا مۇحاممەد پايعامداردىڭ شەكپەنى، تاياعى، شاركەيى، سالدەسى ساقتالعان: عاسىرلار بويى جاتسا دا، ولار پايعامبار جاڭا عانا وسى جەردەن شىققانداي كۇيدە. مادينە- مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتىسىنەن دە قاسيەتتىسى.
ءۇندى مۇحيتىمەن جانە پارسى تەڭىزدەرىمەن كەمەگە وتىرىپ، باسراعا بەت الدىم، ول جەرگە 1911 جىلى 8 (21) ناۋرىزدا جەتتىم. ءبىز كەمەمەن بارا جاتىپ، كۇشتى داۋىلعا تاپ بولدىق. كەمەمىز باعىتىنان اۋىپ، ماداگاسكار ارالىنان ءبىر-اق شىقتى، وندا ءبىر اپتا بولىپ، قايتا جولعا شىقتىق.
باسرا - تاريحي ءماندى قالا. قالانىڭ نوبايى ۆەنەتسيانى ەسكە سالادى: تۇگەلىنەن كانالداردا تۇرعانداي. كوشەلەرىنەن قايىقپەن وتەدى. ادامدار اشىق ءتۇستى كيىنەدى. حالىقتارعا ەۋروپالىق مادەنيەت ءتىپتى كەلمەگەن دە. ءبارى دە بايىرعى ءداستۇر-سالتىمەن ءومىر سۇرەدى. مەنىڭ ەسىمە «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىن ءتۇسىردى: مىڭداعان جىلدار وتسە دە، سول ەرتەگىلەردە ايتىلعان وبرازدار ساقتالعان. كوشەلەرىندە كوشە انشىلەرى كوپ. سوت اشىق تۇردە كوشەلەردە ءجۇرىپ جاتادى. ءومىر كوشەدە ءوتىپ جاتقان سياقتى: كوشەلەردە تاماق قۋىرادى، تاماق پىسىرەدى، ەرتەگىلەر ايتادى، وسى جەردە سوت ۇكىمى ورىندالادى. سوت قازىلارى - قاريا شالدار، ورتا ازياداعى «اقساقال» دەپ قۇرمەتتەيتىن ادامدار. ولار ۇرىلار مەن باسقاداي قىلمىسكەرلەردى سوتتايدى.
مەن ەرەكشە ءبىر بولەك الەمگە تاپ بولعاندايمىن. بۇنىڭ ءبارىن كورىپ، اراب حالقىنىڭ وتكەن داڭقتى زاماندارى ەسكە تۇسەدى.
1911 جىلى 13 كوكەكتە باعدادقا كەلدىم. ول - ۆاۆيلوننان قىرىق شاقىرىمداي ەفراتتاعى مەسسوپاتاميدە ورنالاسقان ءزاۋلىم قالا.
مۇندا مەنىڭ ءبىر قىزىقتى كەزدەسۋىم بولدى: اتاقتى باتىر ءشامىلدىڭ ۇلى، باعدات گەنەرال-گۋبەرناتورى مۇحاممەد-پاشامەن كەزدەستىم.
مەنىڭ جەر شارىن ارالاپ، ساپار شەگىپ جۇرگەنىمدى ءبىلىپ، بالا كەزىنەن تانىس ورىس سوزدەرىن ەسىتىپ، ول مەنى ناعىز كول-كوسىر شىعىستىق تارتىپپەن قوناق ەتتى، رەسەي تۋرالى كوپ سۇرادى، وتانىنا دەگەن ساعىنىشتان جۇرەگى ەزىلەتىنىن ايتتى، سونىمەن قاتار پاتشا ۇكىمەتىنە ءوزىنىڭ ىمىرالاسپاس وشپەندىلىگىن دە جاسىرمادى، ءبارىمىز ونىڭ داڭقتى اكەسىن ەسكە الدىق، ول قولعا بەرىلىپ، تۇتقىندالعان سوڭ، مەككەگە بارۋعا رۇقسات الىپ، سوندا قازا بولعان.
باعداد - شىعىستىڭ دۋماندى ساۋدا قالاسى، وندا ءالى كۇنگە دەيىن ەجەلگى حالدەيلەردىڭ، فينيكتەردىڭ ىزدەرى ساقتالعان، ءتىپتى قازىرگە دەيىن گارۋن-ءال-راشيد كولەڭكەسى ەلەس بەرىپ تۇرعانداي، قالا اۋاسى شاحريزادانىڭ ەرتەگىلەرىنە قانىققانداي اسەر ەتەدى.
جازدا وندا وتە ىستىق. جابىق بازارلارى ەكى-ءۇش شاقىرىمعا سوزىلعان. كوشەلەرگە سۋ شاشىلادى. ءومىر كوشەلەر مەن بازاردا ءوتىپ جاتادى. ءبارى دە كوشەدە بولىپ، كوشەدە جۇزەگە اسادى. وندا مەيرامحانالار، ءدامحانالار، ءتاتتى دامدەر مەن جەمىستەر اسا مول. مەن ءۇشىن ول تاماشا اسەرلەر قالدىردى.
بۇل قالادا سۋنيتتەر مەن شەيتتەردىڭ ءوزارا كۇرەسى بىردە باسەڭسىپ، بىردە جاڭا كۇشپەن ۋشىعىپ ءجۇرىپ جاتادى، بۇلار - مۇحاممەدتىڭ ساقاباسى ازىرەت-ءالى مەن ونىڭ ۇلدارى ەنگىزىپ كەتكەن ءوزىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنە شىققان تابىنۋشىلىقتىڭ بويعا ءسىڭىپ، ادەتكە اينالعانىنان تۋىنداعان ءدىني اعىمدار قاقتىعىسى.
1911 جىلى 7 ماۋسىمدا استراباد، كەرمانشاح ارقىلى مەن پەرسيا استاناسى تەگەرانعا كەلدىم. اياعىم پارسى جەرىنە تيگەندە، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ قويا بەردى. اناۋ تاۋلاردىڭ ارعى جاعىندا تۋعان دالام جاتقانداي سەزىندىم. وتباسىم، تۋىپ-وسكەن قازاق قۇمدارى ەسكە ءتۇستى.
ساپارىمدى جالعاستىرا بەردىم.
فاناتتاردىڭ قايماعى شوعىرلانعان، وزىنشە ءبىر يەرۋساليم بولىپ تابىلاتىن، بارىنە دە شاريعات بيلىگى ۇستەمدىك ەتەتىن قۇم قالاسىنان كەيىن مەن يسفاحانعا، شيرازعا، بەندەرگە، ودان بۋشەرگە تارتتىم. بۇلار - تاريحي ءماندى اتاقتى قالالار. مۇندا، بۇكىل پەرسياداعى سياقتى، سوعىستار كوپ بولعان، حالىقتاردىڭ قونىس اۋدارۋلارى جۇرگەن.
31 تامىزدا مەن بومبەيگە كەلدىم. ءۇندىستاننىڭ ەجەلگى استاناسى دەلي ەدى. ءۇندىستاندى اعىلشىندار جاۋلاپ العاننان كەيىن، تەڭىزگە جاقىن جاڭا ورتالىق بومبەي سالىنعان. بۇل قالا اعىلشىندار قالاۋىمەن سالىنعان، سەبەبى، بىرىنشىدەن، تەڭىزگە جاقىن; ەكىنشىدەن، ساۋدا ورتالىعى رەتىندە سانالعان. بارلىق شيكىزاتتاردى انگلياعا جىبەرۋگە قولايلى ەدى. ول قالادا اعىلشىندار كوپ. اكىمشىلىك جانە ەكونوميكالىق قۇرىلىمى وزگەشە قىزىق.
بومبەيدە ءسىز حالىق ىشىنەن ءتۇرلى ءدىني اعىمدار كەزدەستىرەسىز. وندا ۇندىستەر، مۇسىلماندار، اعىلشىندار بار. وتقا تابىنۋشىلار، تەڭىزگە تابىنۋشىلار سەكتالارى دا بار.
ماعان جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسۋعا تۋرا كەلدى. ادام قايتىس بولعان سوڭ، ونى ورمانعا اپارادى. وندا وراسان ۇلكەن قۇدىقتار بار: تەرەڭدىكتەرى 30-40 سارجىداي بولادى. ادەتتە ءمايىتتى اكەلىپ، سوندا ءتۇسىرىپ، قاقپاعىن جاۋىپ كەتەدى. جەرلەگەن سوڭ، سوندا قالۋعا بولمايدى: جىن-شايتان مەكەنى سانالادى. تەڭىز جاق بۇيىرىندە تەسىكتەر بولادى. ءشيبورى قارساقتار كەلىپ ءمايىتتى جەپ كەتەدى.
ءۇندىستاندا ءۇش ايداي ايالدادىم. كالكۋتتادا، دەليدە، باسقا قالالاردا بولدىم. قادام اتتاپ باسقان سايىن اعىلشىنداردىڭ ءۇندىستاندى وتارلاۋ تاسىلدەرىن كورىپ باقىلاپ، تۋعان دالامدا پاتشا اكىمدەرىنىڭ قازاقتاردى قالاي تالاپ جاتقانى ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم جابىرقاۋ تارتىپ ءجۇردى.
ودان ارىدەگى كەزەڭ - مادراس قالاسى، تسەيلون ارالى، تيتيكۋرين، كولومبو، سينگاپۋر.
1911 جىلى قىركۇيەكتە بانگكوكتا، سيام كورولدىگىنىڭ ەجەلگى استاناسى ايۋتيادا بولدىم. بارلىق كورولدەردىڭ تاققا وتىرۋ ءراسىمى ايۋتيادا وتەدى ەكەن. وندا مەن سيام كورولىنىڭ تاققا وتىرۋ راسىمىنە قاتىستىم.
ودان ارىدە اننام كورولدىگىنىڭ استاناسى سايگوندا، ودان ءارى گونكوگتا، كانتوندا، حانكوۋدا بولدىم. كونتوندا مەن امەريكان گەنەرالدىق كونسۋلدىعىندا توقتادىم. قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم، اعىلشىنشا جارىم-جارتىلاي سويلەي باستادىم. اعىلشىن جانە امەريكان تىلدەرىنىڭ ايىرماشىلىعى كوپ ەمەس بولىپ شىقتى.
كانتونعا مەن كەمەمەن 1-كلاستىق كايۋتادا كەلدىم. شەتەلدىك ساياحاتشىلارداي اق قالپاق كيدىم. كورشى كايۋتادا ءبىر ازامات كەلە جاتتى. ول ماعان نازار اۋدارىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتتىك. ول كانتونداعى امەريكان گەنەرالدىق كونسۋلى ەكەن. مەنىڭ كانتوندا تانىسىم بار-جوعىن سۇراپ، سودان سوڭ وتە سىپايى قۇرمەت كورسەتىپ، وزىنە شاقىردى. تاڭەرتەڭگى استان سوڭ قالانى ارالاۋعا شىقتىم.
مەن قىتاي ومىرىمەن ابدەن تانىستىم: سۋدا دىڭگەك تىرەۋلەرگە ۇستاتىلىپ سالىنعان ىلمەلى ۇيشىكتەر سىعىلىسا ورنالاسقان. كانتوندا حالىقتىڭ ءجيى تۇراتىنى سونشا، سۋعا ىلمەلى ۇيشىكتەر سالىنىپتى. قامىس اراسىندا، قايىق ۇستىندە دە ادامدار تۇرادى.
مەن قالاعا شىققاندا، كونسۋلدىقتا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر قىتايدى جولباسشى ەتىپ قوسىپ بەردى. قالاعا شىقتىق. قالا كونە جانە لاس. كوشەلەرى تار، ءۇش-ءتورت قاتارلى ۇلكەن ۇيلەر. ءومىر مۇندا دا كوشەدە وتەدى. كەلە جاتتىق. كەسپەكتە ۇلكەن جىلان جاتىر. قىتاي جىلاندى موينىنان ۇستاپ كەسپەكتەن شىعارىپ، باسىن كەسىپ، تەرىسىن سىدىردى. افريكادا بولعانداعى جىلاندارمەن كەزدەسۋىم تۇرشىكتىرگەن جوق ەدى، ال مۇندا ول ماعان جاعىمسىز اسەر قالدىردى. بۇلار سۋدا جۇرەتىن ۋسىز جىلاندار ەكەن. ءبىز قالانى ارالاپ، دۇكەندەر كوردىك. اقىرىندا مەن شارشادىم، قارنىم اشتى. تاماقتانعىم كەلدى. دامحاناعا كەلدىك. ستولدار تازا. ماعان ءداممازىر ۇسىندى. مەن ەشتەڭە دە تۇسىنبەيمىن، ايتەۋىر ەڭ جاقسىسىن اكەل دەدىم. ماعان جىلان اكەلدى. بۇل ەڭ تاڭسىق ءدام ەكەن. مەن جەمەدىم. سودان سوڭ تاۋىق جانە كۇرىش اكەلدى، تاۋىقتىڭ ەتى تىم قاتتى بولدى. تاۋىقتىڭ ورنىنا قارعا ەتىن اكەلگەن ەكەن. قاتتىلىعى سونشا ءتىس باتپايدى.
العان اسەرىم: تىرەۋاياقتارعا ىلىنگەن ۇيلەر، قايىرشىلىق، شىعانداي ۇيمەلەگەن حالىق. بۇل كورىنىستىڭ ارعى جاعى - بايلار. مۇندا ءبىرىنشى رەت ادام سۇيرەگەن اربا-ريكشيلەردى كوردىم، بايلاردى زەمبىلگە سالىپ، ات ورنىنا ادام الىپ جۇرەدى. رەسسورلى دوڭگەلەككە قۇرىلعان كۇيمەشىكتەرگە ادام جەگىلىپ، جىلدام جۇگىرىپ تاسيدى. العاشقى كەزدە ۇنامسىز كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە اعىلشىندار تەمەكى سورىپ جاتادى.
1911 جىلى 20 قاراشادا شانحايدا بولدىم. وندا شارشىلانا سالىنعان ەۋروپالىق كوشەلەر بار: فرانتسۋزدار، اعىلشىندار، يتالياندىقتار جانە قىتايلىقتار تۇراتىن كۆارتالدار. قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەۋروپالىق كۆارتالداردا «حيتي پارك» ورنالاسقان. قىتايلىقتاردى تومەنگى ءناسىل سانايدى. قىتايدىڭ بايلارى عانا ەۋروپالىقتارمەن قاتىسا الادى، ال ورتا جاماعات پەن كەدەيلەر وعان قولدارى جەتپەيدى. «حيتي پاركتە» ۇلكەن ەتىپ «يتتەر مەن قىتايلارعا كىرۋگە بولمايدى» دەپ جازىلىپ قويعان.
1911 جىلى 4 جەلتوقساندا ناگاساكيدە بولدىم. جاپونيادا كوپ تۇردىم. توكيودا، تسۋرۋگادا، نيكادا بولدىم.
رومانوۆتاردىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىعىندا امنيستياعا ءىلىندىم دە، 1913 جىلى جاپونيادان ءسىبىر ارقىلى رەسەيگە ورالدىم، بۇل تۋرالى ماسكەۋ گەنەرال-مايورى دجۋكوۆسكيدىڭ بەلگىسى سوعىلعان.
مەنىڭ جەردۇنيەنى ارالاپ شىققان ساپارىم تۋرالى «جەردۇنيەنى ارالاعان ساياحاتشى ن. ستەپانوۆتىڭ (بۇل مەنىڭ لاقاپ ەسىمىم، سونىمەن قاتار ونىڭ ءوزى الي-بەي دجانگەلدين بولىپ تابىلادى) كىتاپشاسى» دەپ اتالعان كىتاپشا ساقتالعان. وندا مەنىڭ بولۋىما تۋرا كەلگەن بارلىق ەلدەر مەن قالالارداعى ورىس گەنەرال-كونسۋلدىقتارىنىڭ بەلگىلەرى سوعىلعان. قويىلعان قولدار ءتيىستى مورلەرمەن بەكىتىلگەن.
بومبەي مۋنيتسيپاليتەتىنىڭ بەدەرلەپ باسىلعان ءمورى ەرەكشە قىزىق. بۇل مورلەرگە قاراپ وتىرىپ، بارلىق ونداعى ەلدەر مەن قالالار اتاۋلارىنىڭ جازۋىن وقىپ وتىرىپ، سول جەرلەر بويىنشا قايتادان شەكسىز-شەتسىز قيالمەن ساياحات جاسايسىڭ.
شەتەلدەن ورالىسىمەن، تۋعان ولكەم - تورعاي وبلىسىنا كەتتىم. مەن وزىممەن بىرگە جاڭا عانا شىققان «كوك» دەپ اتالاتىن سۋ جاڭا كينوماتوگرافيالىق اپپاراتىمدى الا باردىم. ونىڭ كولەمى شاعىن، سالماعى جارتى پۇتتان كوپ ەمەس ەدى. اپپاراتتىڭ اينالاتىن تۇتقاسى بولدى. تۇتقا اينالعاندا، دينامو جۇمىس ىستەيدى، ەلەكتروقوزعاعىش قوزعالىسقا كەلەدى. تاياققا ورالعان اقجايما ەكران قىزمەتىن اتقارادى، تارقاتساڭ، - ەكران بولىپ شىعادى. اپپاراتپەن بىرگە مەن 40 ورام كينوپلەنكا الا كەلدىم. ولار رەۆوليۋتسيالىق مازمۇندا بولدى: يسپانياداعى ايلاق جۇمىسشىلارى، ءۇندىستان، قىتاي جۇمىسكەرلەرىنىڭ ومىرلەرى. ولاردا سول ەلدەردىڭ ادامدارىنىڭ ءومىرى تۋرالى، ولارعا اعىلشىندار مەن امەريكاندىقتاردىڭ كوزقاراسى تۋرالى ايتىلادى.
ماعان رەسەيدىڭ كەز كەلگەن قالاسىندا تۇرۋعا رۇقسات بەرىلدى. مەن ەلىمە بارىپ، وسى كينو-اپپاراتتى قولدانعىم كەلدى. ادەتتە مەن بىلاي ىستەدىم: ستولگە اپپارات سالىنعان جاشىكتى قويىپ، تاياقتى شەگەگە ىلەمىن، ءسويتىپ اق جايمانى اشامىن. قابىرعادا وزىنشە ءبىر ەكران پايدا بولادى. اپپاراتتىڭ تۇتقاسىن اينالدىرىپ، دينامونى قوزعالىسقا كەلتىرەمىن، كينوكارتينالار كورسەتەمىن.
بۇل - ۇلكەن جاڭالىق ەدى. ول كەزدە ول جەردە كينو تۋرالى تۇسىنىك جوق بولاتىن. جۇزدەگەن ادامدار جينالاتىن. قارتتار، بالا ەرتكەن ايەلدەر، جاستار كەلەتىن. مەن ولارعا اپپاراتتىڭ قۇرىلىسى تۋرالى، ءوزىم بولعان ەلدەر تۋرالى، ەۋروپانىڭ مادەنيەتى تۋرالى، شىعىس تۋرالى، حالىقتاردىڭ سالتتارى تۋرالى ايتاتىنمىن.
العاشقى كەزدەردە ولار ۇركە قارادى، بۇل شايتاننىڭ ءىسى دەپ ويلادى. مەن بۇل قالىپتى قۇبىلىس ەكەنىن، ونىڭ سىرىن: حيميالىق قۇرامدار ارقىلى بەينەلەر پايدا بولاتىنىن - ءتۇسىندىردىم.
ءۇندىستان، قىتاي، يسپان جۇمىسشىلارىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنى تۋرالى كورسەتە وتىرىپ، بىزدە جۇمىسشىلارعا كوزقاراس ودان دا جامان، قاناۋ ودان دا كۇشتى ەكەنىن، تيىن تولەپ، سوم پايدا تاباتىنىن اڭگىمەلەدىم.
ءۇش-ءتورت وسىنداي سەانستان سوڭ، بۇكىل تورعاي دالاسىنا بۇل تۋرالى داقپىرت تاراپ كەتتى، 30-40 شاقىرىمداي جەرلەردەن قۇيىلىپ كەلىپ جاتتى. مەنىڭ قازاعىم كينو كورسەت دەپ تالاپ ەتتى. وزدەرىنىڭ اۋىلىنا بارىپ، كورگەن كينولارىنىڭ مازمۇنىن اڭگىمەلەدى، مەنىڭ ايتقاندارىمدى دا ءبىر-بىرىنە جەتكىزدى.
مەن كينوكارتينكالاردى تورعاي وبلىسىنىڭ اۋىلدارى مەن قالالارىندا كورسەتتىم، سونىڭ ىشىندە ۋەزد باسشىلارى مەن پوليتسمەيستەر ءوتىنىشى بويىنشا، تورعايدىڭ وزىندە كورسەتتىم، ولار كينوعا جاڭالىق دەپ قىزىعا قاراپ، ولاردىڭ مازمۇنىنىڭ ەرەكشەلىگىنە كۇدىكتەنبەدى. كينونى ولار راحاتتانا كوردى. كينونىڭ مازمۇنىمەن تانىسقان سوڭ، ءبىر-ەكى اپتادان كەيىن ورىنبورعا جوعارى باسشىلارعا حابارلايدى. ال ولار كينوعا تىيىم سالىپ، اپپاراتتى تارتىپ الۋعا جانە مەنى تۇتقىنداۋعا بۇيىرادى.
مەنى تۇتقىنداۋ جاندارم ۆاحميستەرى يۆانوۆقا تاپسىرىلىپتى. قازاقتار ونى كارى يۆان دەيتىن، ول الپىستاردا بولاتىن. تورعاي قالاسىندا ورىستار، تاتارلار تۇردى، قازاقتار وندا الدەقايدا از بولدى. ورىستار ءجۇز ەلۋ ءۇي، قالعانى تاتارلار ەدى. تورعايدا تۇراتىن بارلىق ورىستار قازاقشا سويلەيتىن، سونىڭ ىشىندە باستىق يۆانوۆ تا قازاقشا بىلەتىن.
گۋبەرنيا جاندارمىنىڭ باسقارماسى مەنى تۇتقىنداۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەندە، يۆانوۆ تورعايدان شىعىپ بارا جاتىپ: «اناعان بارىپ ايتىڭدار، مەن ونى تۇتقىنداۋعا شىقتىم، الىسىراق ىشكە كەتىپ قالسىن» دەپ، قازاق اۋىلدارىنا ادام جىبەرىپ ايتقىزىپتى. مەن تورعايدان 300 شاقىرىم الىس تۇراتىنمىن. حابارشىلار كارى يۆان تۇتقىنداعالى كەلە جاتىر دەپ ماعان حابارلاپ: «مەن جەتكەنشە، تىعىلىپ ۇلگەرسىن» دەگەن ونىڭ سالەمىن دە جەتكىزدى. ەرتەڭ جەتىپ قالۋى ءتيىس. مەن تىعىلىپ ۇلگەردىم. ءبىر جارىم ايداي قازاق دالاسىندا كينواپپاراتپەن تەگىن كينو كورسەتتىم. مەنىمەن امانگەلدى يمانوۆ ىلەسىپ ءجۇردى. تورعاي وبلىسىندا جاندارمدار قۋعىنداۋىنان امان قالۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ، تۇركىستان ولكەسىنە ءوتىپ كەتتىم، قىزىلورداعا (اقمەشىتكە) جەتتىم.
امانكەلدى يمانوۆ مەنىمەن ءبىر اۋىلدان ەدى. ءبىز بىرگە وستىك. مەن ونى كىشكەنتاي كۇنىنەن باتىل، وجەت، اق كوڭىل رەتىندە بىلەتىنمىن. شەتەلدەن مەنىڭ ورالعانىمدى ەستىپ، قىردان ءتۇسىپ، بارلىق ۋاقىتتا قاسىمدا بولدى. بۇل ۋاقىت ىشىندە مەن وعان كوپ اڭگىمە ايتتىم، وعان ءوزىمنىڭ ءبىلىمىمدى، تاجىريبەمدى بەردىم، ساياحات كەزىندە كورگەندەرىمدى، رەسەي، باتىس، شىعىس جۇمىسشىلارىنىڭ ءومىرى تۋرالى بىلگەنىمدى ايتتىم. ول مەنىمەن بىرگە ءبىر جارىم اي بولدى، كينونىڭ بارلىق سەانستارىنا قاتىستى، ولاردىڭ بارىندە مەن ءوزىم بولعان ەلدەردىڭ ءومىرى تۋرالى، كەدەيلەردى ۇستەم تاپتاردىڭ قاناپ جاتقانى تۋرالى قال-قادەرىمشە لەكتسيا ەتىپ ايتىپ وتىردىم. مەن امانكەلدىگە ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارىنىڭ مازمۇنىن اۋىزەكى ايتىپ بەرىپ ءجۇردىم، ءتىپتى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىن دە جەتكىزەتىنمىن.
ول ەرجۇرەك جىگىت ەدى، ءوزى كەدەي بولسا دا، نامىسىن ەشكىمگە دە جىبەرمەيتىن. ول ءوز وتباسىمەن كەدەي تۇردى، ايەلى، ەكى ۇلى بولدى.
امانكەلدى باسقا قازاقتار سياقتى باي مالىمەن بىرگە كوشىپ-قونىپ كۇن كەشتى. ونى بايلار دا، كەدەيلەر دە، بىلەتىن. كەدەيلەر ودان كومەك كۇتسە، بايلار ىشتەي قورقاتىن.
قىزىلورداعا كەلىپ، وندا بەس كۇن جۇمىس ىستەي الدىم. مەن كينوكارتينالار كورسەتتىم، ولارعا باسشىلار، سونىڭ ىشىندە پوليتسمەيستەرلەر، باسقالار دا قاتىستى. قالالىق بولىس مۋن-قۇتباس حالىققا جاقسى قارايتىن، ونى قۇرمەتتەيتىن. ول پوليتسمەيستەرمەن ماعان كلۋبتا كينو كورسەتۋگە رۇقسات ەتۋ تۋرالى كەلىسەتىن دە، مەن كورسەتەتىنمىن.
قىزىلوردادان مەن شيەلى بەكەتىنە، ودان تۇركىستان قالاسىنا بارىپ، كينو كورسەتتىم، ءسويتىپ ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزدىم.
تۇركىستاندا اتاقتى احمەت ياسساۋي مەشىتى بار. ول تەمىر كەزىندە بەس عاسىردان استام بۇرىن سالىنعان. بۇل مەشىتكە مىڭداعان ادامدار اللاعا ءمىناجات ەتۋگە كەلەدى. مولدا مەن تۋرالى باس شەيحقا (احمەت ءياسساۋيدىڭ باس شىراقشىسى) بارىپ ايتادى: بەلگىسىز ءبىر ماشينەسى بار ادام كەلدى دەپ. ول قىزىعىپ، مەنى ۇيىنە شاقىردى. مۇسىلمان سالتىندا بۇل وتە ۇلكەن كۇنا، سولاي بولسا دا، مەن ونىڭ ۇيىندە بولدىم. ونىڭ ءۇيى وتە ادەمى ەكەن. ماعان بولمە ءبولىپ بەردى. ساعات ونداردا ول كەلىپ، قوناق ەتتى. مەن ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى، شەتەلدە بولعانىمدى، تورعاي وبلىسىنا ورالعانىمدى، بىراق وندا تۇرۋعا تىيىم سالعانىن ايتىپ بەردىم. ول كينونى كورسەتۋدى ءوتىندى. 30-40 شاقتى تۋىستارى، جاقىندارى ايەلدەرىمەن، بالالارىمەن جينالدى. ەكراندا ءبىرىنشى كادردى كورگەندە، ەستەرى شىعىپ، ابىرجىپ، تاڭدانىپ، ايقايلاپ تا جىبەردى. مەن ولارعا، بۇرىندارى ەتكەنىمدەي، ءتۇسىندىرىپ، كوڭىلدەرىن تىنىشتاندىردىم. شەيحتىڭ ىقپالى ۇلكەن بولدى، وزبەكتەر ونى قۇرمەتتەيدى ەكەن.
مەن ونىڭ ۇيىندە ءۇش-ءتورت كۇن بولدىم. تۇركىستان قالاسىنىڭ بەكتەرى، اقسۇيەكتەرى كينو كورگىسى كەلەدى. مەن شەيحتىڭ ۇلكەن ۇيىندە ولارعا كينو كورسەتتىم، ءجۇز ادامداي جينالدى. بۇدان كەيىن كينونى حالىققا كورسەتۋىمدى ءوتىندى. پوليتسمەيستەر كينونى قالالىق وفيتسەرلەر كلۋبىندا كورسەتۋگە رۇقسات ەتتى. كەيىن ماعان كينوعا پوليتسمەيستەردىڭ ءوزى قاتىسقانىن ايتتى. كينونىڭ كورسەتىلەتىنى تۋرالى حالىققا ءار ءتۇرلى جاريالاندى: رۋپور-ترۋبا جاساپ حابارلادى، وسىلايشا كينو كورۋگە حالىق جينالدى. مەن حالىققا ەكى رەت قانا كورسەتە الدىم، ءۇشىنشى جولى سەانس ورتا تۇستان بۇزىلدى. پوليتسمەيستەر تاشكەنتكە حابارلاپتى. پوليتسيا كلۋبتى قورشاپ الدى، بىراق مەن قاشىپ ۇلگەردىم. مەن تەرەزەدەن سەكىرىپ شىقتىم، وزبەكتەر اپپاراتىمدى قولعا تۇسىرمەي، وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى.
مەن شەيحقا قايتىپ ورالدىم. كەلەسى كۇنى تۇركىستاندى تاستاپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. مەنىڭ جولىم وڭتۇستىككە قاراي جاتتى. پويىزعا وتىرىپ، قىرىمعا تارتتىم.
بۇل 1913 جىلدىڭ جازى ەدى.
قىرىمدا مەن قىرىم سۋ ىزدەۋ مەتەورولوگياسىنىڭ سالاسىندا جۇمىس ىستەدىم. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا قىرىم تاتارلارى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. قىرىمنان مەن ارحانگەلسكىگە كەتتىم.
بۇل 1915 جىلى ەدى.
ارحانگەلسكىدە مەن ەسكى دوسىمدى كەزدەستىرىپ، ءوزىمنىڭ ءومىرىم تۋرالى ايتتىم. بۇل جولداس مەنى بىلەتىن، مەنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيىمدى بىلەتىن، سوندىقتان مەنى استىرتىن جينالىسقا شاقىردى، ونىڭ مەكەنجايىن، پارول قۇقپياسىن بەردى. مەن بارىپ قاتىستىم، سول كەش مەنىڭ بارلىق الداعى جولىمدى انىقتاپ بەلگىلەپ بەردى. مۇندا مەن بىرنەشە جولداستاردى كەزدەستىردىم، ولارمەن كەيىننەن جاقىن ارالاسىپ كەتتىم، ءسويتىپ ءومىر بويىندا ءبىز دوستار بولىپ قالدىق.
وسى ۋاقىتتا مەنى يا.م.سۆەدلوۆپەن كەزدەستىردى. ول مەنىڭ قازاق ەكەنىمدى ءبىلىپ، كوپ اڭگىمەلەسىپ، قازاق حالقىنىڭ ءومىرى تۋرالى جان-جاقتى سۇرادى. ول ماعان پەتەربۋرگتاعى №2 ليتەينىي داڭعىلىنداعى قۇپيا ءۇيدىڭ مەكەنجايىن بەردى، ول جەرگە مەن ارنايى تاپسىرما الۋ ءۇشىن بارۋعا ءتيىس بولدىم.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ مەن ءبىر جولداسپەن بىرگە پەتەربۋرگكە شىقتىم. كورسەتىلگەن مەكەنجايعا باردىم. مەنى بىردەن كىرگىزگەن جوق. مەن ءۇش بولمەلى پاتەرگە كىردىم، وندا ءبىر نەشە ادام وتىردى. مەنىڭ اتى-ءجونىمدى ەشكىم دە سۇرامادى. پەتەربۋرگتەن مەن تاپسىرمامەن قىرىمعا ورالىپ، تاتارلاردىڭ اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزۋدى جالعاستىردىم.
سونىمەن قاتار ءبىر ۋاقىتتا قازاقستانمەن بايلانىسىپ تۇردىم. امانگەلدى يمانوۆپەن حات الماستىم. ول ماعان قازاقتاردىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى جازدى.
1916 جىل ءوتىپ جاتتى. ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جىلدارى پاتشا اكىمدەرىنىڭ قاناۋى كۇشەيدى. قازاقتاردىڭ جاقسى جەرلەرىن تارتىپ الدى، جەر سالىعىن ارتتىرىپ جىبەردى، بولىستاردى ۇستاۋعا بايلار جۇزەگە اسىراتىن بولىستىق شىعىن كوبەيدى. كوبەيىپ جاتقان شىعىندار مەن سالىقتار قازاق حالقىن قايىرشىلىق كۇيگە ءتۇسىردى. شەنەۋنىكتەردىڭ توناۋى، پاراقورلىعى، ۇرلىعى مەن جۇگەنسىز وزبىرلىعى كۇشەيدى. 1916 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىنداعى ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايى كۇرت قۇلدىراپ كەتتى. سوعىسقا نارازىلىق ورىستەپ، جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىلدەرى باستالدى.
پاتشا ۇكىمەتى قازاقتار مەن ورتا ازيانىڭ باسقا حالىقتارىنان پاتشا اسكەرىنە شاقىرۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى، ول بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار تاراپىنان قولداۋ تاپتى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن پاتشا ۇكىمەتى قىرعىزدار، قازاقتار، وزبەكتەر ت.ب. ورتا ازيا حالىقتارىنان اسكەرگە ادام المايتىن ەدى. بۇلاردىڭ قولىنا قارۋ بەرۋگە قورىقتى. الايدا سوعىستىڭ ءۇشىنشى جىلىنان كەيىن رەسەيدىڭ بارلىق ەركەك كىندىكتىلەرى شاقىرىلىپ بىتكەن سوڭ، پاتشا ۇكىمەتى شەت ايماقتاردىڭ حالىقتارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋعا شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ 1916 جىلى 26 ماۋسىمدا ورتا ازيا حالىقتارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋ تۋرالى جارلىق شىقتى.
جارلىقتا «شاقىرۋ» ءسوزىنىڭ ورنىنا «رەكۆيزيتسيا» دەپ كورسەتىلدى. بۇل - ادامداردى اسكەرگە شاقىرۋ ەمەس، بەينەبىر مالدى ايداۋ تۋرالى ايتىلعانداي ەدى. ول جارلىق ۇلكەن نارازىلىق تۋدىرىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ سىلتاۋىنا اينالدى.
بۇل كوتەرىلىس رەسەي پاتشالىعىنىڭ اسكەري-وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى باعىتتالدى. ول قازاقتاردىڭ يمپەراليزم داۋىرىندەگى ءبىرىنشى كوتەرىلىسى بولدى، ول قازاق حالقىنىڭ پاتشالىق وتارلاۋعا قارسى ءوزىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بولعان بارلىق الدىڭعى كۇرەستەردىڭ ناتيجەسىنىڭ قورىتىندىسى ەدى.
پەتەربۋرگتە بولۋ جانە قىرىمداعى جۇمىس مەنىڭ تاڭداپ العان جولىمنىڭ دۇرىستىعىن تۇپكىلىكتى بەكىتتى. 1915 جىلى مەن رەسمي تۇردە رسدپ مۇشەلىگىنە قابىلداندىم.
1916 جىلى ءالى دە قىرىمدا جۇمىس ىستەدىم.
مەن امانكەلدى يمانوۆتان حات الدىم. بۇل ورتا ازيا حالىقتارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋ تۋرالى جارلىق جاريالانعان سوڭ بولعان ەدى. امانكەلدى حالىق قاتتى قوبالجۋلى ەكەنىن، ۇكىمەت سوڭعى بالا مەن مالدى تارتىپ الىپ جاتقانىن جازدى. امانكەلدى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇرايدى. مەن وعان: حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن قولداۋ كەرەك، قيسىنسىز ۇستامسىزدىققا جىبەرمەي، ۇيىمداسۋ كەرەك، حالىقتى اشىق شىعۋعا دايىنداۋ كەرەك، كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەپ جاۋاپ جازدىم.
قىرىمدا جۇرسەم دە امانكەلدى يمانوۆ حاتتارىنان اسكەرگە بارعىسى كەلمەيتىن قازاقتاردىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى، پوليتسيا بولىمدەرىندە پاتشا شەنەۋنىكتەرى جاساعان تىزىمدەردى حالىقتىڭ جويىپ جاتقانى تۋرالى ءبىلىپ وتىردىم. بولىستىق باسقارمالار تالقاندالىپ جاتتى. شالدار وزدەرىنىڭ ۇلدارىن جاسىرىپ، بولىستاردى ءولتىردى. بۇل كەزدە امانكەلدى يمانوۆتان تاعى دا ەل جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتقان حات الدىم، ول وندا مەنىڭ حاتىم تۋرالى باز بىرەۋلەرمەن كەڭەسكەنىن، حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە دايىن ەكەنىن، ءسويتىپ قارۋ جيىپ جاتقانىن جازىپ، مەنىڭ كەلۋىمدى ءوتىندى.
جارلىق جاريالانعاننان كەيىن، قازاقتار بەيبىت جولمەن رەتتەۋگە قادام جاساپ كوردى، ءسويتىپ پاتشاعا دەلەگاتسيا جاساقتادى. تورعاي ۋەزىنىڭ قازاقتارى پەتەربۋرگكە جارلىقتىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى قولداۋ حات ارقىلى ءوتىنىش جاساۋ ءۇشىن ارعىن رۋىنان ىسماعۇل توكيندى جانە قىپشاق رۋىنان كوتىباروۆتى اتتاندىردى. دەلەگاتتار پاتشا قابىلداۋىنا قول جەتكىزە الماي، قۇرقول قايتتى. بۇل ادامداردىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ويىن نىعايتا ءتۇستى. الايدا سول كەزدەگى بارلىق قازاق زيالىلارى پاتشا جاعىندا بولعانى بەلگىلى.
ورىنبوردا قازاق تىلىندە شىعاتىن «قازاق» گازەتى بەتتەرىندە زيالى قاۋىم سولداتتا قىزمەت ەتۋ مىندەتتى تۇردە كەرەك دەپ ۇگىتتەپ، شاقىرىلعاندار ءۇشىن كيىم مەن ازىق-تۇلىك دايىنداۋعا ءۇن قوستى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ اراسىندا ءبىر دە ءبىر زيالى بولعان جوق، ورىس ءتىلىن بىلەتىن ساۋاتى بار ادامدار بولمادى.
بايلار دا پاتشا ۇكىمەتىن قولدادى، سويتە تۇرىپ، وزدەرى اسكەرگە الىنباس ءۇشىن، اقشا توگىپ پارەلەدى. جاستار اسكەرگە جينالاتىن بولىمدەرگە بارۋدىڭ ورنىنا كوتەرىلىسشىلەر وتريادتارىنا قوسىلىپ جاتتى.
مەن تورعاي وبلىسىنا شىقتىم. جاسىرىن اتپەن پويىزعا وتىرىپ، شالقار بەكەتىنە كەلىپ ءتۇستىم، ودان تورعاي وبلىسىنداعى ىرعىزعا كەتتىم. كوتەرىلىسشىلەر اۋىل ستارشىندارىنان تىزىمدەردى تارتىپ الىپ، جويىپ وتىردى.
جول بويىندا قازاقتار ماعان وندا بارۋعا بولمايتىنىن، كوتەرىلىسشىلەر ءولتىرىپ قويۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ ساقتاندىردى. ولار مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيتىن ەدى. ولار ورىس جانە قازاق زيالىلارى جارلىق جاعىندا دەپ ويلادى. ولار بۇل ادامدار ورىستارعا ساتىلىپ كەتكەندەر، بۇلار ءوز ادامدارى ەمەس دەپ ەسەپتەدى.
مەن ەشتەڭە دە ايتپادىم، ءبىر كومەكشى الىپ، قالا سىرتىنا شىقتىم. كينواپپارات ارقاشان جانىمدا جۇرەتىن. قىرىمنان كەتىپ بارا جاتىپ، ونى دا وزىممەن بىرگە العان ەدىم.
ماعان كوتەرىلىسشىلەر توبىنىڭ ءبىر باسشىسى كەلىپ، تۇتقىنداعىسى، ءسويتىپ اپپاراتتى تارتىپ العىسى كەلدى. مەن ولارعا:
- جولداستار، مەن ءوزىم دە سەندەرگە بارا جاتىرمىن. مىنا ماشينە پاتشا شەنەۋنىكتەرىنە قارسى جۇمىس ىستەيتىن بولادى،- دەدىم.
ولار ءبارىبىر كينواپپاراتتى تارتىپ الماقشى بولدى. مەن:
- بۇلاي ەتۋدىڭ قاجەتى جوق، مەن ءوزىم تورعايعا بارا جاتىرمىن. سول جەردە كورسەتەمىن، - دەدىم.
ولاردىڭ ىشىندە گورەنسك بولىسىنىڭ ءبىر بەدەلدى كەنجە دەيتىن كىسى بار ەدى. سول مەنى بىلەتىن، مەنىڭ شەنەۋنىك ەمەس ەكەنىمدى ايتتى. مەن شامالى ءسوز سويلەدىم. سودان سوڭ ماعان سەنىڭكىرەپ قارايتىن بولدى. بۇل جەرلەردەن تورعايعا اتتاندىم.
تورعاي شەكاراسىندا مەنى تورعاي كوتەرىلىسشىلەرى قارسى الىپ، كوتەرىلىس شتابىنا الىپ ءجۇردى. تورعاي ۋەزىندە ەكى رۋ بار: ارعىندار مەن قىپشاقتار. ارعىن رۋىندا كوتەرىلىس باسىندا - وسپان شولاقوۆ، قىپشاقتاردا - ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ بولدى.
مەن كەلگەندە، حالىق تۇتاسىمەن كوتەرىلىسپەن قامتىلماعان ەكەن. تورعاي ۋەزىندە كوتەرىلىسشىلەر قولى بىرنەشە مىڭ ادامنان تۇردى. مەن كەلىسىمەن، اسكەري كەڭەس وتكىزدىك. كوتەرىلىسشىلەردىڭ تورعايعا شابۋىل جاساۋعا دايىندالىپ جاتقانىن ءبىلدىم. ماعان شابۋىل جوسپارىن باياندادى.
الدىمەن ارعىن رۋى جاساقتارى كەلدى. ارعىن جانە قىپشاق - ەكى رۋدىڭ دا جاساقتارى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان، ارالارى -10-15 شاقىرىم.
مەن ەكى رۋ دا بىرلەسىپ، ۇيىمداسقان تۇردە شابۋىل جاساۋ كەرەك، ويتكەنى پاتشا ۇكىمەتى -ەجەلگى جاۋ دەدىم. اسكەري كەڭەسكە امانكەلدى يمانوۆ تا كەلدى. بۇل كەزدە ونىڭ بىرنەشە مىڭ ادامى بورلدى.
جينالىستاعى ءسوز تورعايعا شابۋىل جايىندا بولدى. ەكى كوزقاراس ايتىلدى: ارعىن رۋىنىڭ باسشىسى وسپان شولاقوۆ جانە ونىڭ كەڭەسشىلەرى قالانى شابۋىلداپ الۋ كەرەك دەسە، ساق قيمىلدايتىن ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ قالانى ۇزاق قورشاۋ ارقىلى بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتۋ كەرەك دەدى.
ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ تا، امانكەلدى يمانوۆ تا قالانى شابۋىلمەن ەمەس، قورشاپ تۇرىپ، سودان سوڭ لاپ بەرىپ شابۋىلداپ الۋ كەرەك دەگەن مەنىڭ ويىمدى قولدادى. مەن جينالىستا بىلاي دەدىم: قالانى الۋ قيىن. تورعايدا اسكەري بولىمدەر بار، كوتەرىلىسشىلەردە اڭ اۋلايتىن بىتىرا مىلتىق پەن اعاش ساپتى نايزادان باسقا ەشتەڭە جوق، ال تورعايدا ۆينتوۆكالار، تىپتەن پۋلەمەتتەر دە بار. قالانى قورشاۋ كەرەك، بىردەن شابۋىلداماي، وزەن جاعىنان كەسىپ تاستاپ، سۋسىز قالدىرۋ كەرەك، ءسويتىپ قورعانىستى ۇزاق ۇستاپ، قالانى قورشاۋ جولىمەن بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتۋ كەرەك.
مەنىڭ ءبىرىنشى ۇسىنىسىمدى ولار قابىل الدى، ال ەكىنشى ۇسىنىسىممەن كەلىسپەدى. سول ساتتەن-اق شابۋىلداۋ كەرەك، باسقا تۇك تە ەمەس دەدى.
ۇزاق تالاستان كەيىن جينالىس ءوزارا كەلىسىممەن توقتادى: قالانى قورشاۋ كەرەك، ەگەر مۇمكىندىك تۋىپ تۇرسا - ونى لاپ بەرىپ شابۋىلداپ الۋ كەرەك.
كەيبىر قىزبا ەرلەر ۇرىسقا قۇلشىندى. سول ەكى ارادا ولار ەسكەرتۋسىز، بۇيرىقسىز ستيحيالىق تۇردە شابۋىلداپ تا ۇلگەردى. شابۋىلدى توقتاتتىق، بىراق قالانى شابۋىلداۋ تاڭ الدىندا ءبىر كەزدە، ءبىر اۋىزدان ۇيىمداسقان تۇردە بولادى دەپ شەشتىك.
مەن ارعىندار باتىستان شابۋىلداسىن، ال قىپشاقتار شىعىس جاقتان شابۋىلداسىن دەپ كەڭەس بەردىم. تۇندە وزەننەن ءوتىپ، تاڭ اتا شابۋىلدايمىز دەپ شەشتىك. الايدا وكىنىشكە قاراي، ارانداتۋشىلاردىڭ ءبىرى ۇلكەن ءشوپ مايالاردى ورتەپ، ءبىزدىڭ دايىنداپ جاتقان شابۋىلىمىز تۋرالى قالاعا بەلگى جاسادى.
ءورت پاتشا اسكەرىنە بەرىلگەن بەلگى ەدى، بىراق شابۋىل جوسپارى جاسالىنىپ قويىلعان، ءبىز ەندى شەگىنە المادىق.
ءسويتىپ بىزدەر، قىپشاقتار، قالانىڭ باتىس جاعىندا تۇرعان ارعىنداردان قول ءۇزىپ قالدىق.
ءبىزدىڭ شەشىمىمىز مىناداي ەدى: قالاعا شۋسىز كىرىپ، باس پوشتانى جانە باسقاداي نەگىزگى مەكەمە ۇيلەرىن باسىپ الىپ، اسكەر جاساعىنا، كازارماعا، جەتىپ، قارۋلارىن تارتىپ الۋ. كوتەرىسشىلەردىڭ نەگىزگى قارۋى ايبالتا، نايزا، اڭشىلىق مىلتىق، بىتىرا مىلتىق، قىلىش بولدى. پاتشا اسكەرى تولىعىنان قازىرگى قارۋمەن قارۋلانعان. تورعايدا بىرنەشە ءجۇز ادامنان قۇرالعان گارنيزون تۇردى جانە قوسىمشا پولكوۆنيك تكاچەنكو باسقارعان ءجۇز ادامدىق وترياد قوستانايدان جىبەرىلگەن.
شابۋىل باستالدى. كوتەرىلىسشىلەر قالاعا لاپ قويىپ، شەتىنە باسىپ كىردى. اتتىلاردىڭ قولىندا جەرمايعا باتىرىپ العان شۇبەرەك جانعان نايزالار بولدى. ولار قامىسپەن جابىلعان ۇيلەردى، قورالاردى ورتەپ، باسقالارى بارريكادا توسقاۋىلىن بۇزىپ وتۋگە كىرىستى. بۇلاردىڭ قارۋى ۇزىن اعاش ساپتىڭ باسىندا كىشكەنە بالتالار بەكىتىلگەن قارۋ ەدى. كەيبىرەۋلەردە مىلتىق، ونىڭ وزىندە اڭشىلىق مىلتىق بولدى، جانە بۇلار ءار ءجۇز ادامدا بىرەۋ ەدى. ال ولار، كوبىنەسە، بىتىرامەن نەمەسە قورعاسىن تۇيىرلەرىمەن اتتى.
بىراق ناشار قارۋالانعانمەن، كوتەرىلىسشىلەر قايسارلىقپەن الدى. قالانىڭ ۇشتەن ءبىرى الىندى، الايدا بىزگە 80 ادام شىعىنمەن شەگىنۋگە تۋرا كەلدى، ال گارنيزون جاعىنان ولگەندەر 20 بولدى.
تاڭ اتا قالاعا كىردىك، كەشكى ساعات جەتىگە دەيىن ۇرىس جۇرگىزدىك. كۇن باتا قالانى تاستاپ شىقتىق.
شابۋىل كەزىندە ءبىز ءبىر مال دارىگەرى ءارى ءتىلماشتىڭ ءۇيىن باسىپ الىپ ەدىك. سول ۇيدە بولعان كەزىمدە بىزگە سەگىز اڭشى مەرگەندەر كەلىپ قوسىلدى. بۇل توپتا امانكەلدى يمانوۆ، مەن جانە كەيكى باتىر بولدىق. اتىس قىزدى. بىزدە - بىتىرا مىلتىقتار عانا. ءبىزدى پاتشا سولداتتارى تىزبەگى شابۋىلدادى. بۇل ۇلكەن ۆزۆود ەدى. امانكەلدى يمانوۆ كومانديردى ءولتىردى. بۇدان سوڭ ۆزۆود ساسىپ كەيىن سەرپىلدى. ەرجۇرەك كەيكى ۆزۆودتىڭ كوز الدىندا جۇگىرىپ بارىپ، كومانديردىڭ شينەلىن، باس كيىمىن، قارۋىن الىپ، قايتا ورالدى. سولداتتار شەگىندى: بىراق قايتا ەس جيىپ، تاعى شابۋىلىن باستادى. ولاردىڭ ءبىزدى قورشاۋعا الۋعا تىرىسىپ جاتقانىن كورىپ، ءبىز ءۇيدىڭ ارتىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدىق، ۇرىس كەزىندە سوندا قالدىرعان اتتارعا ءمىنىپ، ۇزاپ كەتتىك.
ءسويتىپ ءبىز قالانى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدىق.
تورعايعا شابۋىل - كوتەرىلىستىڭ باسى ەدى. سودان كەيىن كوتەرىلىس قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىنە تارادى، ول اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن باسىلمادى.
قىپشاقتار قولى قالادان 15 شاقىرىمعا شەگىندى. بىراق ءبىز قالادان ۇزاپ كەتپەي تۇردىق.
ءبىز ورتا ازيانىڭ باسقا اۋداندارىندا بولىپ جاتقان كوتەرىلىس تۋرالى بىلدىك، الايدا ولارمەن بايلانىسىمىز بولمادى.
ارعىندار بىزدەن ءبولىنىپ قالدى، ولار الاۋىزدىلىقپەن قيمىلدادى. قىپشاقتار قولى قالادان قول ۇزبەي، ۇزاپ كەتپەدى.
باستاپقىدا ءبىز جەكە اۋىلداردا ازىقتاندىق، بىراق قۇرامالار قۇرعان سوڭ، تاماقتانۋدى ءوزىمىز ۇيىمداستىردىق.
تورعايدان شەگىنگەننەن سوڭ، ءبىز ودان ارعى قارسىلىق جۇرگىزۋ جوسپارىن قۇردىق. قولباسىلار، بولىمشەلەر قانداي بولۋ كەرەك جونىندە وقىتۋ جوسپارىن دا جاسادىق.
اسكەردى ۇستاۋ ءۇشىن بىزگە ازىق-تۇلىك، ات جەمى، كيىم كەرەك ەدى. سوندىقتان ءبىز اسكەردى شارۋاشىلىق جاعىنان قامتاماسىز ەتەتىن ينتەندانت سياقتى ارنايى باسقارما جاساقتاپ، تاپسىرما بەردىك. حالىقتار ءبىزدى جازعىرماس ءۇشىن ءبىز جوسپارلى ارەكەت ەتتىك.
مىسالى، ون ۇيلىك اۋىل تۇر دەيىك. بۇل اۋىل ءار ساربازعا ءبىر ايعا ءدان مەن كۇرىشتى ايتپاعاندا، ءبىر پۇت ۇن، ءبىر قوي بەرۋى كەرەك. قويلار قۇيرىقتى، سەمىز، ال ءىشمايدىڭ ءوزى 25 فۋنت بولۋى ءتيىس. ودان باسقا كيىم بەرەدى:ەتىكتەر، جەيدەلەر، جىلى توندار، باۋلى جىلى كۇلاپارا. ون ءۇي وسى جيىنمەن قامتاماسىز ەتەدى. اتتاردى تەك بايلار بەرەدى. ءاربىر باي ات پەن ەر-تۇرمان بەرەدى. بۇلارمەن ينتەندانت باسقارماسى اينالىسادى.
الدىمىزدا نەگىزگى مىندەت - اسكەردى قارۋلاندىرۋ مىندەتى تۇردى. قارۋدى ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك بولدى. قارۋ جاساي بىلەتىن ۇستالاردى شاقىردىق، نايزا، قىلىش، جاسادىق. ءبىزدىڭ ۇلكەن شەبەرحانامىز بولدى، ول وزىمىزبەن بىرگە كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ ۇستاحانامىز دا بار ەدى. اڭشىلىق مىلتىقتان بىتىرالى مىلتىق جاسايتىن شەبەرلەرىمىز بولدى. وق -ءدارىنى ءوزىمىز دايىندادىق، ويتكەنى ونى ەش جەردەن الۋ مۇمكىن بولمادى. وق -ءدارىنى سور قۇراماسىنان جاسادى. وسىلايشا ءوزىمىز جاساعان ايبالتا، قىلىش، نايزا، بىتىرا مىلتىقپەن قارۋلاندىق.
اتتاردى تابۋ كەرەك، ويتكەنى ءبىز تەك اتتى اسكەر ەدىك. جوعارىدا ايتقانداي، اتتاردى تەك بايلار بەرىپ وتىردى. ولار ءبىزدىڭ بىلاي دا تارتىپ الاتىنىمىزدى ءبىلىپ، جاقسى اتتاردى وزدەرى بەردى. بارىمىزدە ات بولدى. ءبارىمىز دە ات سايىسىن بىلدىك. جاياۋ اسكەرىمىز بولعان جوق.
كەيىنرەك ءبىز جازالاۋشىلاردان قولعا تۇسىرگەن ءۇش سىزىقتى ءجۇز ۆينتوۆكا يەلەندىك. سونداي-اق، بىرنەشە پۋلەمەت تارتىپ الدىق، بىراق ولاردى پايدالانا المادىق، ويتكەنى ەشكىم دە پۋلەمەت اتۋدى بىلمەيدى.
بىزدە ارنايى ۇگىتشىلەر جۇمىس ىستەدى. ولار ەلگە شىعىپ، ءتۇسىندىرىپ، اڭگىمەلەر جۇرگىزدى. اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان ۇندەۋ تاراتتى. بۇل شاقىرۋ قىسقا، بىرنەشە اۋىز سوزدەن تۇردى. ول ۇندەۋ ءوزىمىز قۇرعان ۇكىمەت اتىنان ايتىلدى. ۇكىمەتىمىز حاندىق دەپ اتالدى. حاندىق باسىندا ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ بيلىك ەتتى. حان ءوز بەتىنشە ماسەلەلەر شەشە المادى. بارلىق ماسەلەنى 12 مينيستردەن تۇراتىن كەڭەس شەشتى. شىن مانىندە 2-3 ادام عانا ماسەلەنىڭ شەشىمىن دايىندايتىن. ال ونى مينيسترلەر كەڭەسى جاريالايتىن. ءسويتىپ كەڭەس بارلىق ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە قاتىستى، شەشۋشى كۇشكە يە بولدى.
كوتەرىلىسشىلەر سانى ارتىپ جاتتى، بىزدەرگە ءوز وبلىسىمىزدان عانا ەمەس، كورشى وبلىستارداندا كەلىپ قوسىلدى. ءسويتىپ كوتەرىلىسشىلەر سانى 20 مىڭعا جەتتى.
ءبىز تورعايدى تاستاپ شىقتىق. جوعارىدا ايتقانداي، مەن شابۋىل جاساۋعا كەڭەس بەرمەدىم. قورعانىس شەبىن قۇرىپ، ءوزىمىزدى قورعاۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ءسويتىپ مەنىڭ سوزىمە كوبىرەك قۇلاق استى. ەشقانداي شابۋىل جاساماي، جازالاۋشى وترياد بىزگە شابۋىلدايتىن بولسا، قورعانا الۋىمىز كەرەك دەپ شەشتىك.
تورعاي وبلىسىندا حاندىق قۇردىق. ونىڭ باسىندا - حان. ول - ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ قامىنا جانە اسكەري دايىندىققا جاۋاپكەر. ونىڭ كومەكشىسى بار. مىڭباسىلار كوتەرىلىسشىلەر اسكەرى قولباسشىسىنا ياعني ساردارعا-باس قولباسشىعا باعىنادى. امانكەلدى يمانوۆ ساردار بولىپ تاعايىندالدى. مەنىڭ ەشقانداي لاۋازىمىم بولمادى، بىراق، شىن مانىندە، اسكەردى ۇيىمداستىرۋ جانە سوعىس مىندەتتەرىن ورىنداۋ بويىنشا جۇمىستاردى اتقاردىم. حالىق اراسىندا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىم. باس قولباسشى بىزدەن جارلىقتار الىپ وتىردى.
حالىققا ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ كەرەك ەكەنىن، جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا ولار ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس، ءوز ومىرىنە ءوزى بيلىك ەتەتىنىن تۇسىندىردىك.
ءبىز جازالاۋشى ەكسپەديتسيانىڭ ارەكەتتەرىن، سانىن، جاۋدىڭ قانشالىقتى بىزدەن باسىمدىعىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن قالادان حابارسىز كەتپەۋگە تىرىستىق. ءبىزدىڭ ءوز بارلاۋشىلارىمىز جاساقتالدى، ول جازالاۋشى وتريادتتىڭ سانى مەن قارۋى تۋرالى اقپار جەتكىزىپ وتىردى. سودان كەيىن عانا تورعايدان بىرتە-بىرتە جىلجىپ قاشىقتادىق.
تورعايدان كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ ءۇشىن بىرنەشە دۇركىن جازالاۋشى وتريادتار جىبەرىلدى.
ءبىزدىڭ تاكتيكامىز مىناداي ەدى: جازالاۋشى وترياد نەمەسە پولك، يا پولكتەر شىققاندا، ولاردىڭ جولباسشىلارى ءبىزدىڭ نەگىزگى كۇشتەرىمىز قايدا ورنالاسقانىن، نە ىستەپ جاتقانىمىزدى بىلەتىندىكتەن، مەن بەس جۇزدەي ادامدى ءبىر بۇيىرىنە، تاعى ءبىر بەس جۇزدەي ادامدى ەكىنشى بۇيىرىنە اتتاندىرامىن. ولار جازالاۋشىلاردىڭ تىلىنا شىعىپ الادى. جازالاۋشىلار وتكەن كەزدە، كەنەت كوتەرىلىسشىلەر ءبىر جاعىنان شىعا كەلەدى. سودان سوڭ ەكىنشى جاعىنان دا پايدا بولادى نەمەسە جەلكەسىنەن كورىنەدى.
ءبىز شابۋىلداي المايتىن ەدىك. قارۋدى جازالاۋشىلاردان تارتىپ العان سوڭ عانا يەلەندىك. وسىلايشا ءبىز ولاردى اپتا بويى الاڭ ەتىپ تيتىقتاتامىز، سودان سوڭ ولار باستارىن كەيىن بۇرىپ قايتىپ كەتەدى. جارتى ايداي تىنىشتالادى. سودان سوڭ جازالاۋشى وترياد قايتا شىعادى.
1917 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن وسىلاي جالعاستى.
جازالاۋشىلار بىزگە مازا بەرمەدى. ورىنبوردان گەنەرال لاۆرەنتەۆ باستاعان جازالاۋشى وترياد جىبەرىلدى. جول بويى جازالاۋشى وترياد حالىقتى دا، كوتەرىلىسشىلەردى دە اياۋسىز جازالادى. ءبىرىنشى شايقاس ارعىن اسكەرىمەن بولدى. ارعىندار اسكەرىنىڭ بىت-شىتى شىقتى. ارعىن حانى بەرىلدى. ونى جانە نوكەرلەرىن تورعايعا ۇستاپ الىپ كەتتى. ارعىن حانى تورعايدىڭ پوشتاسىنان تارتىپ العان اقشانى ۋەزد باستىعىنا قايتاردى. ارعىن رۋى كوتەرىلىسشىلەرى تۇگەلدەي تالقاندالدى. ەندى تەك قىپشاقتار عانا قالدى. قىپشاقتار اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تاباندىلىق تانىتتى.
تورعايعا جاقىن ماڭداعى بولىستىقتارداعى زيالىلار تابانسىزدىق تانىتىپ، كەلىسىمگە باردى. ول اياۋسىز پاتشا جازاسىنان قورىقتى، مويىنسۇنعىشتىق ارقىلى جەندەتتەردەن راقىمشىلىق كورەمىز دەپ ويلادى. وسىنىسىمەن ولار كوتەرىلىسشىلەر قاتارىنا جىك تۋعىزدى. مىسالى، شۇبالاڭ مەن ءتۇسوڭ، سونداي-اق، باسقا بولىستاردا زيالىلار ۋەزد باستىقتارىنا بارىپ، جاستاردى تىل جۇمىستارىنا جىبەرتكىزدى. وسىلايشا ەكى رۋ اراسى ءبولىنىپ كەتتى.
ءبىز شەگىنە وتىرىپ، جازالاۋشىلاردىڭ ءاربىر قادامىن باقىلادىق، ىشتەي ۇيىمداسا تۇستىك، اسكەر ءۇشىن ات جەمىن، كيىم، قونىس مەكەندەر جەتكىزۋدە، قورعانىستى نىعايتۋدا ەڭ قاجەتتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالدىق.
كەنجەقارادا جازالاۋشىلار كوتەرىلىسشىلەردىڭ جىلجۋىن توقتاتتى. ءبىزدى تالقانداۋعا تىرىسقان بىرنەشە دۇركىن ۇمتىلىستارى ناتيجە بەرمەدى. سودان سوڭ ءبىز دوعالعا دەيىن شەگىندىك.
ءبىز بارلىق كەزدە تورعايمەن بايلانىستى ۇزبەدىك. وندا بايلانىسقا بايقادام قارالديندى قالدىردىق. ول ۋەزد باستىعىنىڭ ءتىلماشى ەدى، بىزبەن استىرتىن بايلانىس جاساپ وتىردى. ونىڭ ءوز ادامدارى بولدى.
جازالاۋشى وتريادتار تولىعا بەردى.
تورعاي قالاسى گارنيزونىنىڭ باستىعىنىڭ تالاپ ەتۋىمەن ورىنبور قالاسى جاقتان اقتوبە، شالقار، ىرعىز ارقىلى بىرتە-بىرتە تولىقتىرۋلار كەلىپ جاتتى. تورعايدا جازالاۋشى ەكسپەديتسيا ورنالاستى. تولىقتىرۋمەن ول 10 مىڭ ادامعا جەتتى. وندا پۋلەمەت، پۋشكالارمەن قارۋلانعان دراگۋندار، كازاكتار، ارتيلەريستەر، گۋسارلار جينالدى.
جورىق كەزىندە جول-جونەكەي ارتيلەريادان جازىقسىز بەيبىت حالىقتى اتقىلادى، جازالاۋشىلار قورعانسىز ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق كورسەتتى، مۇلىكتى تالادى.
تورعاي جازالاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. جازالاۋشىلار سونداي-اق، ورىنبوردا، اقتوبەدە، شالقاردا، ىرعىزدا ۇستەمدىك ەتتى. بىردە ءبىز ولاردان جەتى ادامدى ۇستاپ الدىق، مىلتىقتارىن تارتىپ الدىق.
جەلتوقساندا جازالاۋشىلار كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى شابۋىل باستادى. جول باسشىلارى رەتىندە ءسۇيىن اتاباەۆ، زەينوللا قۇلجانوۆ سياقتى اقساقالداردى الدى.
ءبىرىنشى ۇرىس كەنجەتاي ماڭايىندا بايمۇرات مەشىتى باعىتىندا بولدى.
ءبىرىنشى قاقتىعىستا كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى كۇشىمەن ەمەس، جەكەلەگەن وتريادتارىمەن كەزدەستى، ويتكەنى نەگىزگى كۇش العا كەتىپ قالعان ەدى.
ءبىز پارتيزاندىق تارتىپپەن جاۋ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ونىڭ تىلىنا 150, 300-دەي، 500-گە دەيىن ادام جىبەرىپ وتىردىق. ءسويتىپ ولاردى تيتىقتاتتىق، سەبەبى ولار نەگىزگى كۇشتىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەدى.
ءبىرىنشى ۇرىستان كەيىن ەكىنشى شايقاس ەندى نەگىزگى كۇش ورنالاسقان جەردە ءوتتى. شايقاس 8 ساعاتقا سوزىلدى. بىزدە قازا بولعاندار كوپ ەمەس بولدى، سوندا دا دالا قوينىنا شەگىنۋگە تۋرا كەلدى.
جازالاۋشى وترياد ودان ارعى قۋالاۋدى مۇمكىن ەمەس دەپ تاۋىپ، تورعايعا ورالدى، وندا اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تۇردى.
بۇل ۇرىستان سوڭ سان جاعىنان جاۋدان كوپ بولعانىمىزبەن، قولداعى قارۋمەن جەڭە المايتىنىمىزعا كوزىمىز جەتتى. ەگەر رەۆوليۋتسيا جۇزەگە اسسا، ءبىز قۇتقارىلامىز، ەگەر رەۆوليۋتسيا بولماسا، ءبىزدى ءبارىبىر تالقاندايدى. سوندىقتان ءوزىمىزدى امان ساقتاۋ ءۇشىن شەتەلگە: نە اۋعانستانعا، نە تۇركياعا ءوتۋ كەرەك.
اسكەري كەڭەستە مەن، امانگەلدى يمانوۆ، ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ، قاراباەۆ ءبارىمىز باسىپ وتەتىن ەلدەر بىزگە كەدەرگى جاساماس ءۇشىن ولارعا ءوز وكىلدەرىمىزدى جىبەرۋ كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادىق.
ول كەزدە شەكارا-اشىق، بىراق باراتىن ەلدەر ءبىزدى قابىلداي ما دەپ ۋايىمدادىق.
مەن رەۆوليۋتسيانىڭ جاقىن جانە ءسوزسىز بولاتىن ىشتەي سەزەتىنمىن. پەتروگرادتان كومەسكى سىبىستار جەتىپ جاتتى. مەن مۇمكىندىگىمشە جولداستارىمدى جىگەرلەندىرىپ ءجۇردىم.
كورشى ەلدەرگە دەلەگاتتار جىبەرۋگە شەشىم قابىلدادىق، ولار كوتەرىلىسشىلەردىڭ كەتۋىن قامتاماسىز ەتىپ، جاڭا ەلدە ولارعا جەر بەرىلۋىن قاراستىرۋى ءتيىس.
مەنى اۋعانستانعا بارۋعا بەكىتتى. مەن بىرنەشە تىلدە ەركىن مەڭگەرگەنمىن. ول كەزدە اعىلشىنشا ءبىراز بىلەتىنمىن، ال تۇرىك تىلىندە ەركىن سويلەدىم. بۇل ماعان كەلىسىمگە قول جەتكىزۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن بولۋعا ءتيىس.
مەن تەز-اق جينالدىم. جۇرەر الدىندا جولداستارىما: «الدا مەنى نە كۇتىپ تۇرعانىن بولجاۋ قيىن، بىراق كوكتەمگە دەيىن مەنەن ەشقانداي حابار بولماسا، اتتار مەن تۇيەلەردى قامداپ، اۋعانستان شەكاراسىنا كوشىڭدەر. سول جەردە سەندەردى قارسى الامىن» دەدىم، ودان سوڭ: «ەگەر جازالاۋشىلار كەلىپ قالسا، بىزدەردى جەتى اتامىزعا دەيىن سوگىڭدەر، نەگىزگى بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرۋشى قاشىپ كەتتى، ال بىزدەر بەيبىت حالىقپىز دەپ كەكتەنىپ اشۋلانىڭدار» دەپ ايتۋعا كەلىستىك.
مۇنداي ساقتىق ەتۋگە گازەتتەردەگى ورىنبور گۋبەرناتورلارىنىڭ مەنى تىرىدەي نە ولىدەي ۇستاپ اكەلۋ تۋرالى حابارلاندىرۋىنىڭ بايتاق دالاعا جەتۋى ءماجبۇر ەتتى.
جولباسشىلار الىپ، اتپەن جولعا شىقتىم. مەنىمەن ءبىر ۋاقىتتا باسقا وكىلدەر دە اتتاندى: جانبوسىنوۆ سادمەن مەن زينەيدين يمانوۆتى قىتايعا جىبەردى.
مەن بايتاق دالانى باسىپ ءوتىپ، بۇقاراعا بەت الدىم. جول-جونەكەي مەنەن قانداستارىم كومەگىن ايامادى. مەنىڭ جولىم تۇركىستان، تاشكەنت ارقىلى جاتتى. ەلدە مەنى جاقسى ءبىلىپ، سەرىكتەستەرىمدى بارلىق جەردە ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ، بارلىق قاجەتتەرمەن جابدىقتاپ وتىردى. بىزدەردى وزبەكتەر دە جاقسى قارسى الدى.
مەن ءوزىمنىڭ سىرتقى ۇسقىنىمدى مۇلدە وزگەرتتىم. وزبەك كيىمىن كيدىم، ءوزىمدى وزبەك ەتىپ كورسەتتىم. تۇركىستاندا مەنى مەشىتتىڭ باس شىراقشىسى شەيح قۋانىشپەن قابىلدادى، ونىمەن مەن بۇرىن كەزدەسكەنمىن، بىرنەشە جىل بۇرىن ءوزىمنىڭ كينواپپاراتىممەن ونىڭ ۇيىندە بولعانمىن. ول ماعان بۇحارا امىرىنە حات جازىپ بەردى. امىرگە حات بىلاي دەپ باستالدى: «قۇدىرەتتى اللا اتىمەن. قازاق حالقى كاپىرلەردىڭ قاناۋىندا قايعى شەگۋدە. بىزگە، مۇسىلماندارعا، باۋىرلارىمىزعا قول ۇشىن بەرۋ - قايەتتى پارىز...».
ءبىز بۇحارا امىرىمەن ءوز ىستەرىمىز تۋرالى سويلەسۋگە بولاتىن سياقتى كوردىم. ساقتىق جاساپ، سەرىكتەرىمدى قالا سىرتىنا قالدىردىم دا، ءوزىم تۇيەدەن ءتۇسىپ، ءبىر تانىس وزبەككە كەتتىم. مەن ونىڭ امىرگە جاقىن ەكەنىن بىلەتىنمىن. مەن الىس ساپاردان پايعامبار مەشىتىنە ورالعان دىندارعا ۇقسادىم. ۇستىمدە قالىڭ شاڭ باسقان جىرتىق ەسكى كيىم، قولىمدا ۇلكەن تاياق. كۇن ءجۇزىمدى كۇيدىرىپ بارادى.
ءۇي قوجايىنى مەنى بىردەن تانىمادى. ول مەنەن بولماشى قايىرمەن قۇتىلعىسى كەلدى. امىرگە حاتتى قولىنا ۇستاتقانىمدا، مەنى تانىپ، قايتا سالەمدەستى. ول امىرگە بارۋدى قويا تۇرۋعا كەڭەس بەردى، ۋاقىتشا تۇرۋ ءۇشىن ماعان ءۇي-جاي بەلگىلەدى. سەرىكتەرىم مەنەن بولەك تۇرۋى كەرەك دەدى. ماعان ەش جەردە كورىنبەۋدى قاتتى تاپسىردى، ويتكەنى بارلىق جەردە مەن ىزدەستىرىلۋدە ەكەنمىن.
مەن بەلگىلەنگەن مەكەنجايعا كەتىپ، قاشان ءوزىمدى شاقىراتىنىن تاعاتسىز كۇتتىم. وسىلايشا بىرنەشە كۇن تۇردىم.
بىردە تۇندە بىرەۋ تەرەزەمدى قاقتى. الدەبىرەۋ ماعان حات اكەلدى. ءبىز ەكەۋمىز قالاعا ەنىپ، ءامىردىڭ قوراسىنا جەتتىك. جول بويى ۇندەسپەدىك. ءۇنسىز ءامىر سارايىنا جاقىنداپ، ءۇنسىز سارايعا كىردىك.
بۇل ادام ساراي ءىشىن جاقسى بىلەتىن كورىنەدى، ءوزىن دە مۇندا بىلەتىن سياقتى، ويتكەنى بارلىق جەردە ءۇنسىز وتكىزىپ جاتتى.
ءامىر بۇل سارايدا تۇرمايدى ەكەن، ول قالا سىرتىنداعى جاڭا سارايىندا تۇراقتاعان. مۇندا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، ءامىردىڭ ورىنباسارى ورنالاسىپتى. تانىستىق: مىرزا ناسرۋللا-بەي-كۋل-قۇسبەگى. سول جەردە سەرىگىم ماعان:
- سەنى قابىلدايتىن ءامىر ەمەس، ونىڭ ءبىرىنشى ءۋازىرى. ول امىردەن دە كۇشتى. سەن وعان ءبارىن باستان-اياق ايتۋىڭا بولادى، - دەدى. مەن اڭ-تاڭ ابدىراپ قالدىم:
- ماعان ءامىر كەرەك.
وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، مەنى قۇسبەگىگە شاقىردى. ءبىر كورگەننەن-اق ول ماعان سەنىم ۇيالاتتى.
- ماعان ءبارىن باستان-اياق ايتۋىڭا بولادى، مەن - سەنىڭ دوسىڭمىن، - دەدى.
مەن وعان سونعى ايلاردا قازاقستاننىڭ باستان كەشكەنىن، جازالاۋشى ەكسپەديتسيانىڭ ارەكەتتەرىن، بەيبىت حالىقتى، ايەلدەر مەن بالالاردى ايۋاندىقپەن زابىرلەگەنىن، قىستاقتار مەن اۋىلداردى تالاعانىن بارلىعىن ءبىر ساعات بويى ايتتىم.
- مەن ءبارىن دە تۇسىنەمىن، - دەدى ول، مەنى تىڭداپ بولىپ،- سەنىڭ ارەكەتتەرىڭ دۇرىس، تاكتيكاڭ دا دۇرىس. مەن سەنىڭ الدىمەن ماعان جولىققانىڭا قۋانىشتىمىن. مەن ساعان بۇل جونىندە كومەكتەسۋگە تىرىسامىن. ال قازىر ءوزىڭ توقتاعان جەرگە بار دا كۇت. مەنى كورىپ اڭگىمەلەسكەنىڭ تۋرالى ەشكىمگە ايتپا، سەن بۇرىنعىداي جاتا بەر، ەش جەردە كورىنبە. بىرنەشە كۇننەن كەيىن جاۋابىن الاسىڭ، ال امىرگە بارما.
مەن باعىنۋعا ءماجبۇر بولدىم. بىرنەشە كۇننەن سوڭ مەنىڭ الگى ۇندەمەس سەرىگىم تەرەزەمدى قاقتى:
- قازىر اۋعانستانعا كەرۋەن دايىندالۋدا. ءبىر اپتادان سوڭ سونىمەن كەتەسىڭ. سەن اۋعانستان امىرىنە حات الاسىڭ، ول حات سەنى ماقساتىڭا جەتكىزەدى، - دەپ جاۋاپ اكەلدى.
بۇل 1917 جىلدىڭ 4 اقپانى ەدى. 13 كۇننەن سوڭ پەتەربۋرگتە اقپان رەۆوليۋتسياسى جۇزەگە استى.
وسى جەردە بۇحارانىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ءۋازىرى تۋرالى ءبىر-ەكى اۋىز ايتقىم كەلەدى. مىرزا ناسرۋللا-بەي-كۋل-قۇسبەگى وتە اقىلدى ادام بولدى، ءامىر ونىڭ ىقپالىندا ەدى، ءبىر جاعىنان ودان يمەنەتىن، ويتكەنى ءامىر تاعىنا ونى ءوزىنىڭ باسەكەلەسى بولا ما دەپ سانايتىن. ءامىر ارقاشان ونىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ، كەڭەسى بويىنشا ارەكەت جاسايتىن.
اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ونىڭ كەڭەسى بويىنشا ءامىر پارلامەنت قۇرىپ، كونستيتۋتسيالىق مونارح بولىپ قالۋعا شەشىم قابىلدايدى. قۇسبەگى وعان كونستيتۋتسيا جوباسىن بەرەدى. بۇل تۋرالى يماندار مەن مولدالار ءبىلىپ قالىپ، ونى ءولتىرىپ تاستا، ايتپەسە ءبارىمىز دە قۇريمىز دەپ كوندىرەدى. ءسويتىپ بىردە تۇندە قىرعىن جاسايدى: قۇسبەگى، ونىڭ وتباسى جانە تۋىسقاندارى تۇگەل باۋىزدالادى.
بۇحاراعا اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ بولعانى تۋرالى حابار جەتەدى. پەتروگرادتان تۇسكەن ءبىرىنشى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تەلەگراممالاردى جاسىرعانمەن، ءتورتىنشى تەلەگراممانى حالىققا جاريالاۋعا تۋرا كەلەدى.
ءسويتىپ مەن كەيىن قايتتىم.
شالقارعا جەتىپ، ءوزىمنىڭ سەرىكتەستەرىمدى تاۋىپ، ولارعا تورعايعا حات جازىپ، شالقار ارقىلى جەدەل اتتاندىردىم: «پاتشا ۇكىمەتى جويىلدى. ەگەر جازالاۋشى وترياد حالىقتى تالاۋدى جالعاستىرا بەرسە، ولاردى قىرعا الىس تۇكپىرگە الداۋسىراتىپ تارتا بەرىڭدەر. مەن كەلگەنشە، ەشكىمگە سەنبەڭدەر، قارۋدى تاستاماڭدار»، - دەپ جازدىم. سەرىكتەستەرىمە دە وسى امانكەلدى يمانوۆقا، ابدىعاپپار جانبوسىنوۆقا جازعانىمداي اقىل-كەڭەس ەتتىم.
ءسويتىپ ءوزىم پەتروگرادقا كەتتىم. وندا س.قۇرمانوۆ دەگەن تەمىر ەلىنىڭ قازاعىن كوردىم، ونى 1916 جىلى پاتشا ۇكىمەتى تىل جۇمىستارىنا العان ەكەن. ەكەۋمىز سمولنىيعا بارۋعا شەشتىك. وندا پەتروگراد كەڭەسىنىڭ بولشەۆيكتەر فراكتسياسىنىڭ ءبىر وكىلىمەن تانىستىق. مەن وعان قازاقستاندا جازالاۋشى وتريادتتار قورعانسىز حالىققا زورلىق-زومبىلىق جاساپ، توناپ، تالاپ جاتقانىن ايتتىم.
مەنى تىڭداپ بولىپ، بولشەۆيك فراكتسياسىنىڭ وكىلى ءتيىستى ادامدارمەن بۇل تۋرالى سويلەسەتىنىنە ۋادە بەردى، ول بىزگە بىرنەشە كۇننەن كەيىن كەلىڭىزدەر دەدى.
ەكى كۇن ءوتتى، مەن ساعات 10-00 دە سمولنىيعا باردىم. قۇرمانوۆ - جانىمدا. مەنى ءبىر ازاماتپەن تانىستىردى. بۇل - مەنشەۆيك سوكولوۆ ەدى، كەيىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتە يۋستيتسيا ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان. مەنى تىڭداپ الىپ، ول:
- ءبىراز كۇتە تۇرىڭدار، - دەدى.
ون مينوتتەن سوڭ، ول مەنى شاقىرىپ الىپ:
- مەنىمەن ءجۇرىڭىز،- دەدى. مەن وعان ىلەستىم. ءبىز ۇلكەن ءماجىلىس زالىنا كىردىك: شۋىلداعان قولداۋ، قولشاپالاقتاۋ. مەملەكەتتىك دۋما مەن جۇمىسشى جانە سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى ءوتىپ جاتتى. وسى ماجىلىستە توراعالىق ەتىپ تۇرعان چحەيدزە ماعان ءسوز بەردى. مەن الدىمەن ساسىپ قالدىم، سودان سوڭ باتىل سويلەپ كەتتىم.
- جولداس ازاماتتار! ادامدار ازاتتىق الدى. بىزدەر، قازاقتار، ورىس حالقىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ پاتشا قاناۋىنان ازات بولۋى جونىندە ءوز قۋانىشىمىزدى بىلدىرەمىز. مۇندا رەسەيدە سىزدەر ءوز زارۋلىكتەرىڭىزدى تالقىلاپ جاتىرسىزدار، ال قازاق دالاسىندا گەنەرال لوۆرەنتەۆ باستاعان ەكسپەديتسيالىق ارميا، نيكولاي ءىى-ءنىڭ جازالاۋشى وتريادتارى وزدەرىنىڭ قىلمىستىق ىستەرىن جالعاستىرىپ، قازاق حالقىن مىڭداپ قىرىپ-جويۋدا.
مەنىڭ ءسوزىم كەزىندە زالدا شۋ كوتەرىلىپ، «ماسقارا»، بۇل ماسقارا عوي!» دەگەن داۋىستار ەستىلىپ جاتتى.
مەنىڭ سوزىمنەن كەيىن، جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان بولشەۆيكتەر جازالاۋشى ەكسپەديتسيانى شۇعىل شاقىرىپ الۋدى تالاپ ەتتى. ولاردىڭ ۇسىنىستارى ءبىراۋىزدان قابىلداندى.
«اباي-اقپارات»
