Жер шарын тұңғыш аралап шыққан қазақ әрі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті ұйыстырушылардың бірі Әліби Жангелдиннің өз айтуымен жазылған ғұмырбаяндық естелігін қалың оқырманның сұрауы бойынша толық нұсқада қайталай жариялап отырмыз.

«Абай-ақпарат»

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*1946 жылдың желтоқсан - 1947 жылдың қаңтар айларында Ә.Т.Жангелдиннің өз аузынан тарих ғылымдарының кандидаты Р.И. Голубева жазып алған бұл естеліктер кейбір қысқартулармен ұсынылып отыр.

 

 

Мен 1884 жылы қазіргі Қостанай облысы Торғай уезі Қайдауыл мекенінде тудым. Әкем - кедей табынан, орта жүздің қыпшақ руынан. Бұл руда да басқа рулардағыдай көшпелілер де, отырықшылар да болды.

Менің ата-анамның барлық баласының үшеуі - ұл, қалғаны қыз еді. Отбасымыз жоқшылықта өмір сүрді. Әкем байлардың есігінде жүрді. Сыр-Дариядан көшіп өтіп бара жатқандар кейде тамаққа талшық болар бірдеңелер тастап кететін. Біздің жеріміз шұрайлы, шабындығымыз мол болғандықтан, олар бағып бер деп әкемізге мал қалдырып кететін. Ол үшін әкемізге ақша және аздаған бас мал тиетін.

 

Жер шарын тұңғыш аралап шыққан қазақ әрі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті ұйыстырушылардың бірі Әліби Жангелдиннің өз айтуымен жазылған ғұмырбаяндық естелігін қалың оқырманның сұрауы бойынша толық нұсқада қайталай жариялап отырмыз.

«Абай-ақпарат»

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*1946 жылдың желтоқсан - 1947 жылдың қаңтар айларында Ә.Т.Жангелдиннің өз аузынан тарих ғылымдарының кандидаты Р.И. Голубева жазып алған бұл естеліктер кейбір қысқартулармен ұсынылып отыр.

 

 

Мен 1884 жылы қазіргі Қостанай облысы Торғай уезі Қайдауыл мекенінде тудым. Әкем - кедей табынан, орта жүздің қыпшақ руынан. Бұл руда да басқа рулардағыдай көшпелілер де, отырықшылар да болды.

Менің ата-анамның барлық баласының үшеуі - ұл, қалғаны қыз еді. Отбасымыз жоқшылықта өмір сүрді. Әкем байлардың есігінде жүрді. Сыр-Дариядан көшіп өтіп бара жатқандар кейде тамаққа талшық болар бірдеңелер тастап кететін. Біздің жеріміз шұрайлы, шабындығымыз мол болғандықтан, олар бағып бер деп әкемізге мал қалдырып кететін. Ол үшін әкемізге ақша және аздаған бас мал тиетін.

Мен бала кезімнен аң аулауды жақсы көрдім. Он жасымның өзінде-ақ әкемнің ескі тот басып кеткен бытыра мылтығымен бөдене, қаз тағы басқадай көктемде оралған құстарды ататын едім. Біздің өңірде ақбөкендер, қарақұйрықтар көп болады. Мен оларды да ауладым.

Жеті жасымнан атқа шаптым. Жазғытұрым әкем байға жалданып, бай малымен жүз-екі жүз, кейде үш жүз шақырымдай жерге  жайылым іздеп көшіп жүретін.

Қайдауыл ауылы - табиғаттың бір көркем бұрышы. Жақын жерден өзен ағып өтетін, оған маңайдағы 60-70 шақырымда су жоқ болғандықтан, суатқа дала аңдары келетін. Ну қамыста жабайы құс көп еді. Біздің отбасымыз осылармен күн көретін.

Мен өзімнің атам Тәңірбергеннің Жанкелді деген фамилиясындамын.

Атамды әкемнің әңгімелерінен білетінмін, әкем әдетте отбасымызды кешке жинап отырып, атамыз туралы әңгімелейтін. Атам да кедей болса керек, ол патшаға қарсы болыпты, жарлы-жақыбайды қанап, ең құнарлы жайылымдарды тартып алып, шамадан тыс салықтар салып, қыздарды күшпен әкетіп, бассыздықтар жасаған патша әкімдері мен олардың жандайшаптарын жек көреді екен.

Ол Орта жүзде қазіргі Лутовский, Қайдауыл аудандарында  көтеріліске шыққан. Сондағы шайқастардың бірінде мерт болып, ел есінде батыр ретінде сақталып қалған.          Ерте жасымнан менің оқығым келді, бірақ біздің жерлерде ол кезде мектептер болмады. Бірде біздің ауылға Торғайдан бір қазақ мұғалім келді. Ол өте әсем киінетін: оқалы баскиімі, алтын түймелі былғары бешпенті жарасып тұратын. Оны көріп қатты қызықтым, менің де мұғалім болғым келіп кетті. Мен одан:

- Мен де оқып, содан соң мұғалім бола алам ба? - деп сұрадым.

Ол: «Әрбір жас оқып, содан соң мұғалім бола алады», - деді. Сөйтіп қай жерде мектеп барын, оған қалай түсуді айтып берді. Мұғаліммен әңгіме менің еркімді алды.

Мен әкеме мектеп туралы айтып, оқығым келетінімді білдіргенімде, ол тіптен тыңдағысы да келмеді. Мен үйден қашуға бекіндім, тек ыңғайлы сәтті ғана күттім, көп ұзамай ондай сәт туды. Көрші ауылдан Торғайға аттанған керуенмен бірге жасырын кетіп қалдым. Мал айдаушы болып жалдандым, табын күзеттім, сол үшін маған тамақ берді. Торғайда бізге келген мұғалімді тауып алдым. Оны Ахмет Балғынбаев дейді екен, өзі - орыс тілінде оқытатын қолөнер мектебінің меңгерушісі.

Мұғалім мені өзім сияқты 35-40 ер бала оқитын үлкен бөлмеге алып келді. Олардың ішінде қазақтар да, орыстар да бар еді. Мектепте сауат ашуға, ағаш және темір өнерлері кәсібіне үйретті. Біз мектеп жатақханасында тұрдық. Маған ағаш өнері ұнайтын, ал өзім жасаған бірінші орындық менде мақтаныш сезімін оятты.

Содан   бір жыл оқыдым. Әкем келді. Мұғаліммен керіскен әңгімеден соң, мені үйге алып кетті. Мен тағы да дала еркінде болдым. Бірақ ойым жатсам-тұрсам мектеп еді, тағы да үйден кетуге бел байладым. Бір жылдан, әлде бір жарым жылдан кейін бе, әйтеуір, мен тағы да Қостанайға баратын керуенге ілестім. Бұл қашқанымда мен, байдың екі жылқысын ала кеткен едім, солармен Торғайға жеттім. Онда бір атты отыз сомға саттым да, екіншісімен одан әрі жол тарттым.

Қостанайда баяғы торғайлық мұғалімнің кепілхатын алып, халық училищелерінің инспекторы Аллекторовқа бардым, ол мені екі кластық орыс-қырғыз мектебіне орналастырды.

Екі жыл өтті. Оқуым жаман болмады, бірақ орыс тілінен көп қиналдым. Әкем мені үйге қайтарып алмақ ойынан қайтпай, бірде сабақ кезінде күтпеген жерден мектепке кіріп келді. Инспектор ара түсіп, менің қалуыма әкемді көндірді.

Осыдан кейін мен әкем оқуыма бөгет болмас үшін, бұдан да алысқа кетуге бекіндім. Инспектор бұл ісіме белсенді кірісті, мені Орынбор діни училищесіне -жартылай жабық типтегі оқу орнына ауыстырды. Онда ескі діни семинарияның тәртіптері үстем болды. Оқушылар жатақханаларда тұрды. Ол кезде жаны тірі, қабілетті, жолдастыққа адал жақсы бір Петров дейтін орыс баласы жақын досым болды. Біздер ұйықтауға жатқанда, кештер бойында ол қызықты оқиғаларды әңгімелеп айтатын. Мұғалімдер білімінің сыртқы жаттандығына ғана көңіл бөліп, негізінен, тәрбиленушілердің діни көзқарастарын қалыптастыруға тырысатын.

Мектептегі оқушылардың кейбіреулері дінге күмәнмен қарайтын. Бірде түнде жастар кезекті пікірталасына кірісіп кеткенде, жатақханаға инспектор жетіп келді. Шам жанып тұрған.

- Шамды кім жақты? Неге ұйықтамайсыңдар, не туралы таласып жатырсыңдар? - деп тергей бастады. Біздің бәрімізді жекелеп қамап қоятын карцер күтіп тұрғанын түсіндік. Петров шамды сөндіріп, төсегіне оралды. Кенет оқушылар өзара келіспей-ақ инспекторға одеял жаба салды да тепкінің астына алып қабырғаларын езгіп тастады. Тергеу-тексеру басталды, ол бірнеше күнге созылды, алайда ешкім ешкімді көрсетпеді.

Жарты жыл өтті. Әкем Орынборға келді. Ол Орынбордан үш шақырым жердегі «айырбас» сарайына тоқтады. Мұнда революцияға дейінгі жылдарда орыс және ортаазиялық саудагерлер арасында тауар айырбастау жүретін. Бұл шақтарда Орынбор Орта Азия қақпасы саналатын. Бұл сарай Орта Азия халықтарын отарлау үшін тірек ретінде салынған. Орынбор казактары Орта Азия халықтарын осы жерден бағындырған.

Осы айырбас сарайында тауар айырбасы жүзеге асатын. Мұнда көптеген дүңгіршектер құрылған. Саудагерлер мал, ет, жүн айырбастайды. Орнына көйлек, аяқкиім, тоқыма бұйымдар, әшекей-салтанат заттарын алатын. Мыңдаған шақырымдар асып, жыл сайын осы жерге қисапсыз үйір-үйір жылқылар, қора-қора қойлар, қотан-қотан түйелер айдап әкеліп жатады. Мұнда әрбірден соң адам да сатылатын.

Менің әкем осы айырбас сарайына аялдады. Содан соң ол мектепке келді. Үзіліс кезінде маған балалар жүгіріп келіп:

- Саған әкең келді, - деді.

Бұл уақыт ішінде әкем қартайып қалыпты. Ол мені көргенде, жылап жіберді:

- Әкеңді танып тұрсың ба?-деп сұрады.

- Әрине, танып тұрмын. Дүниеде өз әкесін танымайтын адам бола ма? - деппін мен.

Ол мені үйге оралуға көндіргісі келді, бірақ мен бас тарттым. Училищені 1903 жылы бітірдім. Одан әрі білім алуға ұмтылып, Қазан мұғалімдер семинариясына оқуға түстім. Қазанда, университеттер қаласында, жаңа өмір басталды. Алайда мені қоршаған орта өзгермеді. Баяғы маңғаз көлгірсу, екіжүзділік үстем өмірде баз кешіп жаттым.

Семинария директоры Бобровников деген болды. Бобровников та, Алекторов та, Балғынбаев та іс жүзінде бұратаналар - революцияға дейінгі жылдарда біздерді солай атайтын - арасына православиені енгізуді жүзеге асырушы миссионерлер еді. Олардың бәрі де сол кездегі белгілі орыстандырғыш, ортаазиялық бұратаналық мұғалімдер семинариясының негізін қалаушы Ильминскийдің шәкірттері болатын. Олар осы істе өз мансаптарын жасады. Балғынбаев - аса ірі байдың баласы - екі ұлын да осы мұғалімдер семинариясына берді, Бобровников Орынбор оқу корпусының қамқоршысы қызметіне, содан кейін халық ағарту министрлігінің кеңес мүшелігіне тағайындалды.

Қазанда мен екі жылдай оқыдым. Аса ауыр болған осы екі жылымдағы жарық сәуле тарих мұғалімі Ашмарин болды. Ол аса білімдар, озық көзқарастағы, бірнеше тілдерді, соның ішінде араб тілін де, білетін адам еді. Басқалардан да менімен жақын болды. Қыстың ұзақ кештерінде қызықты әңгімелерінде ол мені Шығыс тарихымен, патша үкіметінің ұлттық шет аймақтарды отарлау тарихымен таныстырды, самодержавиенің шын бет-пердесі туралы әңгімеледі, революциялық қозғалыс тарихын айтып берді. Бұл әңгімелер менің көзқарастарымның қалыптасуына зор ықпал етті.

1905 жылдың қазан айы. Қазан қаласында 17 қазан  Манифесі туралы белгілі болды. Бәріміз мұғалімімізбен демонстрацияға шықтық. Көшелерде халық көп екен, біз демонстранттарға қосылдық. Пролом көшесіне өтіп, Воскресенский көшесіне жеткенде, кенеттен: «Казактар!» деген айқайлар жаңғырып кетті. Олар демонстранттарды қоршап алып, ата бастады, қамшылармен соқты.

Жараланғандар көп болды. Мұғалім Ашмарин басынан жараланды. Біздердің бәрімізді тұтқындап, қалалық дума үйіне айдап апарды. Ол жерге мыңға жуық тұтқындарды жинады. Бұл менің бірінші революциялық қадамым болды. Бізді бір апта ұстады, тергеді - содан соң босатты.

Семинарияға оралғанда, өзімнің семинариядан шығарылғанымды білдім. Сөйтіп мені мына қоғам лақтырып тастады. Баратын жер жоқ: туған далам - алыста. Қалада достарым жоқ еді. Өзімнің өйтіп-бүйтіп жинағанымды алып, Мәскеуге баруға бел байладым: сонда білімімді жалғастыруым керек.

Таныстарымның септігімен мен Мәскеу діни академиясының тарих факультетіне оқуға түстім. Оған түсу жеңіл болды. Мәскеу түбінде Троицко-Сергеиевкада тұрдым. Маған дінбұзар, құдайсыз атағы жамалды. Жәрдем ақша, стипендия бермеді, өмір сүру қиынға айналды.

Бірінші оқу жылы біткен соң, 12 жылда алғаш рет үйге барып келдім. Астанадан (Мәскеуді айтады. -ред) барған маған туған ауылым кедей, жұпыны көрінді. Әкем қатты қартайған, мен келген соң, бір айдан кейін шешем қайтыс болды.

Ауылда маған көзқарас өзгеріпті. Мен барлық қиындықтарға, әке қарсылығына қарамастан, оқып жатқан, өмірге өз жолын өзі салған аз қазақтардың бірі едім. Ағайындар маған құрметпен қарады. Қазақтар даласында ол кезде сауаттылар санаулы еді, оның өзінде, олардың бәрі бай ортадан шыққандар болатын.

Менен жұрт үлкен қаладағы өмір туралы сұрастырды. Кейбір құрдастарым маған қызығып, оқуға кеткісі де келді. Өкінішке қарай, бұлар оны істей алмады. Жат өлкелерге баруға әркім бел буа бермейді.

Мен Мәскеуге оралдым. Өмір сүру барған сайын қиындады. Қандай да болса бір жұмыс табу керек болды. Маған жеке адамдарға сабақ беру ұсынылды - бір ер баланы оқыттым, ол үшін түскі тамақ пен жатар бөлме берілді. Бұл кезде Мәскеудегі оқу орындарының студенттерімен танысып үлгердім.

Мәскеуде Петровты, Орынбор діни училищесіндегі жолдасымды жолықтырдым. Ол революциялық көңіл-күйі үшін академиядан қуылыпты. Мен жасырын студенттік үйірмелерге қатысуымды жалғастырып, оның тапсырған жұмыстарын атқардым, бұл үйірмеге полиция өз назарын ерекше аударатын. Осы үйірмеде тыйым салынған революциялық әдебиетпен алғаш рет танысуым басталды. Оны оқу маған күшті ықпал етті.

Бұл кезеңде мен өз бетімше көп оқыдым.  Гончаровтың «Құлама жар», «Обломов», Достоевскийдің - «Ағайынды Карамазовтар», «Нақұрыс» кітаптарын, Некрасовтың өлеңдері мен поэмаларын, Тургеневтің «Әкелер мен балаларын», «Дворяндар ұясын», «Аңшы жазбаларын», Толстойдың «Анна Каренинасын», «Арылуын» және Шекспирдің, Вальтер Скоттың т.б. аударма әдебиеттерді оқыдым. Түнде майшам жарығымен оқыдым.

Академия түлектері арасында оқыған кітаптары туралы таластар туып жататын. Кейде оларды жасырын тыңдап, полицияға жеткізетіндер де болды, өйткені қайбір студенттер сенімсіз саналатын.

Академиядағы менің атыма қатысты академия басшылығының көзқарасы тұрғысынан ұнамсыз сипат күшейе түсті, маған теріс түсінікпен және сенімсіздікпен қарады. Менің де академияда оқылатын ғылымдарға теріс көзқарасым қалыптасты, сөйтіп одан әрі академияда мен қала алмадым.

Бірде менің пәтеріме түн ішінде полиция басып кіріп, тінту жасады. Бұл басшылықтың нұсқауымен болған сияқты. Ресми түрде мен ешқандай да партияда жоқ едім, сондықтан менен күдікті ешнәрсе таппады. Бірақ мені үкіметке қарсы көңіл-күйде деп айыптады. 1906 жылы 16 қазанда кешкі сағат алтыда академияда мені соттау үшін діни синклит жиналды. Бұл сорақы сот ортағасырлық надан сотты еске салатын еді. Үлкен үстел басына орналасқан діни баскиімде қара жамылған дін өкілдері академия ректоры басқаруымен сот жүргізді. Маған сұрақтар қойылды:

-  Иисустың күнді тоқтатқанына сенесің бе?

-  Жоқ, сенбеймін.

Маған сол секілділерді күштеп таңғылары келді, бірақ мен иіліп бағына қоймадым. Содан соң олар былай деді:

-   Біз сені тәрбиеледік, біз сені шіркеу пастырына дайындадық, ал сен шайтаннан жаралғансың. Саған православиеліктер арасында орын жоқ.

 

Синклит мынадай қаулы қабылдады: «Мәскеу діні академиясы студенті Жангелдин діннен қуылады. Ол Діни академиядан құдайсыз, шайтан жолына түскен және нағыз христианин атына лайық емес ретінде шығарылады».

Міне, менің «діни» мансабым осылай аяқталды.

Академиядан шығып қалған соң, маған жұмыс іздеуге тура келді. Мен Плевако дейтін адвокатты қазақтардың мақтауынан білуші едім, оны біздерге көмектеседі дейтін. Сол Плеваконың ұлы Мәскеуде тұратын, «Ресей таңы» газетінің бас редакторы екенін білетінмін. Бұл газетті миллионер Рябушинский шығаратын. Ол кездерде Мәскеуде екі көрнекті газет болды: «Орыс сөзі» мен «Ресей таңы». «Орыс сөзін» Суворин шығарды.

Мен Плеваконың қабылдауына қол жеткіздім. Мен оның қабылдауында болғанымда, ол маған газет үшін хабарламалар жинаумен айналысуды ұсынды.

Екі айдай мен осы іспен айналыстым, содан соң маған хабарландырулар жинаудан түскен қаржыға кино үшін тегін либретто беруді ұйымдастыру туралы ой келді. Осы оймен мен «Континенталь» кинотеатрынан оның иесі Егоров дейтін саудагерге бардым. Ол мені едәуір сенімсіздікпен қарсы алды. Менің үстімде студенттік киім еді.

- Сен орыс емессің ғой?

- Қазақпын.

- Ал сенің қаражатың бар ма?

- Жоқ.

- Либреттоны қалай басып шығармақсың?

- Ақшаны қарызға аламын.

Егоров келісті. Мәмле жасалды. Егоров көмегімен мен бөлмені жалға беру, үйлерде берілетін тамақ туралы, үй сату туралы т.б. хабарландырулар жинауға кірістім, тағы да екі кинотеатрмен мәмілелестім, Діни академияның өзім сияқты іссіз қалған екі студентін тарттым. Бұл жұмыс бізге едәуір күнкөріс берді. Біз бөлме жалдап, онда кеңсе сияқты бірдеңе құрдық.

Бір күні таңертең мен үйде жоқта пәтермізге полиция басып кіріп, тінту жасады. Менің кішкене тозығы жеткен чемоданымды ақтарған, кітаптарды олар парақтап ақтарады. Бір мезетте менің жолдастарымда да тінту жасалады, сөйтіп біздің бәрімізді учаскіге алып кетті.

-  Сіз немен айналысасыз?

- Хабарландыру жинаймын.

- Сен өзің кімсің?

-  Діни академияның бұрынғы студенті.

- Шығарылып тасталғансың ғой?

- Шығып қалғанмын.

- Сіз хабарландыру жинау деген желеумен үгіт-насихат жүргізесіз, жиналыстар жасайсыз, арандатушы алып-қашпа сөздер таратасыз.

Осылайша біздің бәрімізді тергеді, бірақ ештеңе таппады, сөйтіп көп ұзамай босатты, алайда  «Байқаңдар, біз әлі сендерді ұстап аламыз» деп қорқытты.

Бұл 1907 жылдың басында болды. Біз студенттер үйірмелеріне қосылып жүрдік, жиі жиналатынбыз, әрине, бұның полицейлер көзінен таса қалмағаны белгілі. Репрессиялар күшейді. Екі апатадан соң тінту қайталанды.

Патша үкіметінің қудалауы жалғаса беретіні анық болды, сондықтан мен Мәсекеуден кетуге бекіндім. Менің қаражатым жоқ еді. Туған далама оралғым келмеді. Маған шетелге бару керек деген ой келді.

Мен жердүниені аралап шығу үшін саяхатқа жаяу шығатыным туралы және өзіме серік болуға адам шақыратыным туралы газетке хабарландыру жарияладым. Үш адам менің шақыруыма үн қатты: Самарадан жаратылыстану мұғалімі Пламеневский, Петербургтен инженер-технолог Полевой және Мәскеу коммерциялық училищесінің оқытушысы Коровин. Бірнеше күн өтті.

Біз алдымен хат алысып, содан соң бас қостық.

Біз бәріміз де күш-қуатымыз тасыған жастар едік. Содан көп ойланып жатпай, 1908 жылы 1 мамыр айында Мәскеуден * Петербургке жаяу шықтық (*Бұл жазбаның авторы сәл ауытқушылық жіберген. Құжаттардағы мәліметтер бойынша, Ә.Жангелдин Мәскеуден 1910 жылы 9 шілдеде шыққан).

Менің аяғымда - спортшылар киетін мықты аяқкиім, үстімде - кавказдықтардың киіз қалпағы, арқамда - жол сөмкесі, қалтамда - жиырма бес сом және фотография аппараты - жол жабдығым бар болғаны осы болды. Сөйтіп Мәскеуден Петербургке жаяу кеттік. Петербургке дейін жиырма күн жүрдік. Онда төрт күн аялдадық. Біздерді суретке түсірді. Біздің фотосуреттеріміз кішкене түсініктемесімен газеттерде жарияланды, ал одан әрі қозғалғанымызда, біздерді петербургтіктердің қалың нөпірі Петербург даңғылының ұзына бойымен бес шақырымдай ілесіп отырып шығарып салды.

Біздер Красное Село, Пулков обсерваториясын басып өтіп, Лугада болдық. Біздің жол Псков бағытында жатты.

Күніне қырық-елу шақырымнан жүріп отырдық. Алғашқы уақыттарда жай қозғалдық, асықпадық, ал кейініректе ширап шынығудан өткен соң, жылдамырақ жүрдік.

Тамаққа қаражат табу үшін саяхатшылар дәстүріндегідей көпшілікке дәрістер оқыдық, қайырымды адамдардың қолынан қор жинадық. Бізді халық барлық жерде жақсы, жылы шыраймен қарсы алды.

Соңыра, шетелге ілінгенімізде, мені өзімнің фотоаппаратым асырады. Біз менің суретім салынған мың открытка дайындатып алдық. Бұл открыткаларды жолай сатып жүрдік. Жердүниені айналып шығу саяхатшысының кітапшасында Н. Степанов атына берілген деп жазылды. Бұл менің революциялық лақап атым еді. Кітапшада былай деп көрсетілді: «Н. Степанов, ол әрі Али-Бей Джангелдин». Бұл кітапша астаналарда және ірі қалаларда тіркеліп отыруымызға мүмкіндік берді. Мысалы, оған Варшавада 1910 жылы 18 тамызда Польшадан аттанарда, мынадай жазу жазылды: «Ешқандай қаражатсыз ғылыми білім жинау мақсатында жердүниені жаяу аралаушы, саяхатшы - Никалай Степанов (Али-Бей Джангелдин») Варшавадан 1910 жылы 18 тамызда шықты». Генерал-губернатор кеңсесінің бастығының орынбасарының қолы қойылған.

 

Алғашқы кездерде біз қиналдық. Баяу жылжыдық, жиі тоқтадық. Басып өткен елді мекендерде біраз аялдап, өз саяхатымыздың мақсатын - әртүрлі елдермен, табиғатпен танысу екенін - әңгімеледік. Халық біздерді зор ынтамен тыңдады.

Біздердің айтарлықтай спорттық мақсаттарымыз болған жоқ. Біз - өмірде жолы болмағандар едік. Бізге күнкөріске қаражат табу керек болды. Біз тек шетелдерге қоныс аударуды көздедік, сонымен қатар түрлі елдерді аралап шығып, көрікті жерлерді көргіміз келді.

Вильнода ұзағырақ аялдадық. Мұнда біздермен жазушылардың, әртістердің кездесуі ұйымдастырылды. Калинин деген помещик біздерге қатты қызығушылық танытты. Оның мекенінде ұзақ тұрып қалдық. Ол жерден Варшаваға аттандық.

Варшавада едәуір уақыт тұрдық. Открыткалар сатып күн көрдік. Жарты тиыннан саттық, ал ол біздің қолымызға ширек тиынға түсетін. Жұртшылық қайырымдылық шаралары мен кештер ұйымдастырып отырды.

Бізбен кездескен жұрт жердүниені айналып шығу саяхатына артта қалған деп саналатын халықтардың бірі қазақ халқының бір ұлының тәуекел еткеніне таңданып, айрықша қызығушылық танытатын.

Варшавадан кейін біз Краковте болдық. Краковтан тұз өнеркәсібімен белгілі болған  Величкоға, одан 1910 жылы 3 қыркүйекте Закопань деген жерге келдік. Закопань мекенінде бір айдай тұрдық, айнала төңірекке экскурсиялар жасадық, Польша студенттерімен таныстық.

Закопань ол кезде адамдар әртүрлі елдерден келетін курорт еді. Қалада еркіндік сезілетін. Онда үкіметті сынаған пікірлер ашық айтылатын, сейілдер ұйымдастырылып, сол кездерде шешендер сөйлейтін. Ал Варшаваның өзінде революциялық әрекеттер қудаланатын.

Карпатта біз Теңіз көлінде болып, одан Карпат асулары арқылы Австрияға астық.. Асуда тұман, жаңбыр болып қиналдық. Австро-Венгрияда достарымнан бөліндім: мен Шығысқа кеттім, ал олар Европаға аттанды.

Жер дүниені айналу саяхаты төрт жылдан артық уақытқа созылды. Мен теңіз және темір жолдармен жүргенді есептемегенде, фотоаппаратымды арқалап, жаяу он екі мың шақырым жүріп өттім. Күндіз жүріп өткен жерлерімді суретке түсіріп, түнде оларды химикаттармен айқындап, шығарып отырдым. Дәрістер оқып, баяндамалар жасап, суреттер сатып, тамағымды асырадым.

Мен жаяу Польшаны, Австро-Венгрияны, Сербияны, Болгарияны, Турцияны, Сирияны, Палестинаны, Африканы, Египетті, Абиссинияны басып өттім.

Кері оралған жолымда айналып отырып, Араб түбегі, Мессопатамия, Персия, Үндістан, Цейлон аралы, Малая архипелагы, Үндіқытай түбегі, Сиам корольдігі, Аннам, Қытайдың оңтүстік бөлігі, Формозу аралы арқылы жүріп өттім. 1912 жылы Жапонияға жеттім.

Міне, жердүниені айналып өткен саяхатымның жалпы жолы осындай. Енді осы сапарымның кейбір мәнді-мәнді тұстарын баян етейін.

Польшадағы саяхатымды 1910 жылы 29 тамызда аяқтадым. Менің кітапшама төмендегідей жазулар түсті:

18 тамызда біз Варшавадан шықтық.

19 тамызда біз Угольцы қаласына келдік.

21 тамызда - Радом қаласындамыз.

23 тамызда - Илжу кентіндеміз.

25 тамызда - Кельцы қаласына соқтық.

27 тамызда - Мехов мекеніне келдік.

1910 жылы 29 тамызда біз Михаловицк кедені арқылы өтіп, одан соң Австрияға келдік. Кеденде бізді шешіндіріп тінтті. Төрт сағат бойына біз автриялықтармен келіссөз жүргіздік, әйтеуір, ақырында шекарадан өтуімізге рұқсат берілді.

Краковтан, Прагадан, Будапештен және Венадан соң мен жалғыз кеттім: Пламенецкий Венада қалды, Полевой мен Коровин Швейцарияға бет алды.

Будапеште мен үшін жұртшылық қабылдауы ұйымдастырылды. Венгрия интеллигенциясы арасында қазақ даласында саяхатта болып, қазақтардың өмірі мен тұрмыс-салтын зерттеген ғалымдар, профессорлар кездесті. Тіпті ол жерде бір ауданда өз қандас туыстарымды таптым. Маған сол жерде қалуға ұсыныс жасады. Олар менің фотосуретімді үлкейтіп алып, портреттерімді Ұлттық мұражайға орналастырып, оның астына «осындай да осындай саяхатшы 1909 (10) жылы 30 қыркүйекте біздің қалада болып кетті» деген мазмұнда жазып қойды.

Будапештен Белградқа келдім, ол туралы менің кітапшамда Сербиядағы орыс миссиясының хатшысы Муравьевтің белгісі бар. 26 қазанда Нишеде болдым. 28 қазанда «Күнделікті хабаршы» - «Тәуелсіз күнделік», «София күнделік-хабаршысы» редакторы қабылдады. Сол күні «Балқан мінбесі» газеті редакциясында да болдым.

1909 жылы 29 қазанда Софияға «Болғариядан Славян қайырымдылық ынтымақтастығында» болдым. Сонда 30 қазанда «Болғария туристік ынтымақтастықта», «Алеко Константинов-Софияда» қауымдастығында болдым. Ол осы қоғамның төрағасының қолымен кітапта белгіленген. Болғарияда мені ерекше құрметпен қарсы алды, банкет ұйымдастырылды, ондағы болған жерлерімде кітапшама өз белгілерін зор ынтамен салып отырды. Ал Халық театрына барғаным саяхатшы күнделігімде театрдың бас режиссерының қолымен расталынды. Мен болған қоғамдардың, ұйымдардың өкілдері: Халық жиналысының төрағасы және халық өкілдері - ұйымдастырылған банкеттерден кейін кітапшама өз белгілерін қойды.

Маған Болғария едәуір азат ойлы ел көрінді. Онда революционерлерге пана боларлық екен. Мені қаналушы халық өкілі ретінде ерекше жылы қарсы алды.

1909 жылы 2 қарашада мен Константинопольде болдым. Тіршілік базардай қайнаған, ала-құла, көп сөзді, түрлі тілді және әсем Шығыс бірінші күннен-ақ мені баурап алды, ол жерден тез аттанып шығуға еркім жетпеді.

Константинопольде: еуропалық Пера, Сауда Галата, Түрік Стамбулы, Ескі Айя-София, Омар мешіті, Принцевы аралы, серуен үшін ғажап Босфор;

Афинада: қала көгіне асқақтай ұмтылған ақ мраморлы акрополь, оның етегінде ежелгідегі халық жиналысы өтетін орын, онда бұдан мыңдар жыл бұрын аристократтарға қарсы көтеріліске шыққан плебейлер рухы;

Сирияда: оның бүкіл жағалауын алып жатқан Смирна;

Бейрут, Яффа, Иерусалим, сондай-ақ бір кездерде атақты болған кітапхананың әлі де сақталынған қалдықтары ерекшелейтін Александрия;

Каир және күнқала атанған Гелиополис, жүз қақпалы Фивы - міне, бұның бәрі де ұмытылмас әсерлердің нұр сәулелі әсем тізбектерін құрайды, тек онда Шығыстың байлығы мен көл-көсір салтанатымен бірге бұқараның құлдыққа түскен және қайыршы күйі көзге ұрады.

Египет пен Палестинада - ағылшындар, Сирияда - француздар, Турцияда -немістер қожа. Мен еріксіз алыста қалған өзімнің туған даламды есіме алдым. Батыстағы және біздегі халықтарды отарлау мен құлдыққа салу тәсілдері бірдей.

Константинопольден кейін маған өте күшті әсер еткен сары Нілдің жағалауында созылып жатқан жинақы да әсем Каир болды. Мұнда мен 1910 жылы 4 (17) желтоқсанда келдім. Мені оның прирамидалары қайран етті. Электр трамвай қаладан құмды шөлге дейін жүреді. Түйемен немесе есекпен жүрсеңіз, алып сфинкстің етегіне жетесіз. Бұл мыңжылдықтар ескерткішінде құм көшкіні, шөлдің аңызақ желі, алаулаған, өрттей жанған күн сәулесі өз іздерін қалдырған. Құпия сырлы сфинкс назары шөлге бағытталған. Сол аса қашық емес Хеон пирамидасына жақын келеміз. Арнаулы жолбасшы мені бір кездерде құдіретті болған фараон моласының дәліздерімен алып жүрді. Мен пирамиданың аса күрделі кертпештерімен көтерілдім, сол жолмен кейін оралдым.

Каирде үлкен жаңа мұражайда әйнек қақпақтар астында фараондардың бальзамдалған мумиялары сақталады. 3-Рамзес дейтін билеушінің мумиясын мұқият қарадым, оның шымқай қара толқынды шаштары сол қалпында сақталған, бұл мумияның әйнек астында алты мың жыл жатыр дегенге сену қиын.

Мен елімді сағындым. Каирдің пирамидаларынан 40-50 шақырымдай жерде орыс санаторийі бар деп естіген едім. Сонда баруға бел будым.

Тамаша жер екен, сән-салтанаты асқан бақтар. Теміржолмен барып, содан соң бес шақырымдай жаяу жүріп, әсем үйді көрдім, тамаша бауды көрдім, еуропалық талғаммен шаршылай орналасқан көшелерді көрдім. Діттеген санаторийді таптым. Ол жерде орыс тілінде «Доктор Рабиновичтің санаторийі» деп жазылып қойылған.

Тағатым таусылып, тіке барып, қорасының есігін қақтым. Ақ алжапқыш байлап алған, қызықтырарлықтай киінген жас әйел шықты. Мен орыс тілінде жөн сұрадым. Ал ол орысша білмейді екен. Мен ишарамен ымдап түсіндірдім. Ол күліп жіберді. Бірнеше минөттен соң басқа бір көрнекті жасамыс әйел шықты. Ол менен:

-        Сізге не керек еді? - деп сұрады.

Мен доктор Рабиновичті көргім келетіндігін айттым. Өзім туралы қысқа баяндадым. Ол кейін кетті, 5-10 минөттен соң оралып, менің төрлетуімді өтінді. Мен қораға ендім. Санаторий іші таза, салтанатты тәртіп. Қабылдау бөлмесі үлкен. Қабылдау бөлмесінен әрі - доктор Рабиновичтің кабинеті.

Мен өзімді таныстырдым. Ол қатты қуанып, өзінің барлық туыстарын шақырып алды. Ресей туралы сұрап жатыр, әсіресе Мәскеу, Петербург жайында сұрайды. Мен еліме келгендей болдым. Оларда алты-жеті күн тұрып қалдым. Өте жақсы әсер алдым. Ұзақ сапардан соң бір түрлі жаңарғандаймын.

Гельванда мені өте жақсы қарсы алды. Онда болған бір апта маған сапарымды одан әрі жалғастыруға күш-жігер берді. Доктор Рабинович өте мәдениетті, тамаша тәрбие алған, елгезек адам екен.

Түркияда болғанымда, Таяу Шығыста түрік тілін білгенім көп көмек болды. Тіпті Үндістанның өзінде ақсүйектер ағылшын тілінен гөрі түрік тілінде көбірек сөйлейді, ал үнді тілі өркениет тілі ретінде жалпы қабылданбаған. Бұл - қара халық тілі. Түркия, Арабия, Ауғанстан, Таяу Шығыс зиялылары түрік тілінде сөйлейді. Шетелдерде жүрген кездерімде байқағаным - барлық елдерде үш тіл: ағылшын, неміс және француз тілдері өзара бәсекелес екен. Француз тілі - мәдениет тілі ретінде, ал неміс және ағылшын тілдері - сауда тілі ретінде саналады.

Гельваннан соң Хартумға бет алдым. Хартум - ағылшындар қаласы. Абатталған, интернационалды қала. Хартумнан Солтүстік Суданға, Қызыл теңізге өттім. Онда таныстар арқылы жолбасшы тауып, карта сатып алып, Суданның Солтүстік бөлігіне тезірек жететін жолды белгілеп алдым.

Хартумнан Африка құмдары арқылы Суданның Солтүстігіне жыл сайын асып жүретін бір арабты ұшырастырдым. Соны жалдап, азық-түлігімді қамдап алып, жолға шықтым. Аптап ыстықта жолда көптеген қиындықтарға төзуге тура келді. Көшкін құм тауларға тап болған кездеріміз де болды. Ондай жерлерден тезірек өтуге тырыстық.

Күндіз жылжу мүмкін болмады. Жолбасшым күдіз-түні жүре алады екен, олар, жалпы, әдеттенген және шаршауды білмейтін халық. Тек мен ыстыққа шыдай алмадым. Сондықтан түнде ғана жүріп, күндіз күн шыға демалуға тоқтап отырдық. Жол қиын болды, бір жағынан қызық та еді: біркелкі құмдар, страустар, жабайы аңдар. Менің есімде өмір бойы қалған бір күлкілі жағдай еске түседі.

Солтүстік Судан бағытында Хартумнан үш жүз шақырымдай шыққан едік, жолбасшының жолды білетінінің арқасында құмдардың арасындағы көгалды жерлерді тауып, аялдап келеміз. Ол жерлерде құрма пальмалары мен құрақты қамыстар өседі. Біз түні бойы жүріп отырып, таңертең көгал шетіне тоқтадық. Жолбасшы ас пісіру үшін тезек теріп келгенше, мен су іздеуге шықтым. Көгалдың ортасына жақындадым, онда құрма пальмасы мен бұта-тоғай өсіп тұр. Жақынырақ барғанымда, қамыстардың екі айырыла ысырылып келе жатқанын байқадым. Басқа ештеңе де емес: не арыстан, не жолбарыс сияқты тағы аңдар ма деп ойладым. Ол кезде ондай жабайы аңдар бұл жерлерде бола беретін. Сақтықта қорлық жоқ деп, белдігімнен ешқашан тастамайтын браунингімді қорабынан суырып, күтіп тұрмын. Осы сәтте құрақтар арасынан ұзындығы шамамен 10-12 метр алып жылан шықты.

Мені көре салып, басын жерден бір метрдей көтеріп алып, тілін шығарып, ысқыра бастады. Құрма пальмалар мен ағаштар ішінде оның да түсі жасылданып кеткен, жердегі у жыландар ағашта оралып тұрған кезімен салыстырғанда, аса қауіпті емес екенін білетінмін, үрейленіп саспадым, тура басынан атып жібердім. Бірінші оқтан ол құламады, маған қарай жылжи түсті. Мен екінші рет аттым. Екінші оқтан соң ол жерде жатып бір жиырылып, бір жазылып, ирелең қақты. Сол кезде жолбасшым жүгіріп жетіп: «Құдай бізге ет жіберді» деп қуанып кетті. Сөйтсем, олар жылан етін жейді екен. Мен бұрылып кетіп қалдым, ал жолбасшым жыланның денесінен кесіп алып, қабығын тазалай бастады. Мен ұйықтауға жаттым, ұйықтап тұрғанымша, жолбасшым жылан етін қуырып қойыпты. Бұл жолы мен жылан етін жемедім, бірақ жол-жөнекей ашыға бастағанымызда, жылан еті біздерге бірден-бір тамақ болды.

Мен бұл кездерде Палестинада, Иерусалимде, Яффада болып өттім, ал 1911 жылы 9 (22) ақпанда Порт-Саидке келдім. Пор-Саид арқылы Суэц каналына және Қызыл Теңізге Джедаға жетіп, керуенмен Меккеге бардым. Мен қажылық сапарға отыз-қырық түйемен шыққан елу шақты адамдарға қосылдым.

Жол-жөнекей біздерге бәдәуилер шабуыл жасады, байлап тастап, тонады, бірақ ешкімге тиген жоқ. Үш-төрт сағаттан соң мені тағы үш-төрт адамды босатты. Біз әрі кеттік. Меккеге сапар екі аптаға созылды. Қала маған көп әсер ете қойған жоқ.

Меккеден соң Мәдинеде болдым. Мекке мен Мәдине - егіздей. Қажылыққа барғандардың көбі Меккеден соң міндетті түрде Мәдинеге келеді. Мәдинеде көк өсімдік көбірек. Қала әлдеқайда жылы шырайлылау. Еуропалықтар да ұшырасып жатады. Мұнда Мұхаммед пайғамдардың шекпені, таяғы, шәркейі, сәлдесі сақталған: ғасырлар бойы жатса да, олар пайғамбар жаңа ғана осы жерден шыққандай күйде. Мәдине-  мұсылмандардың қасиеттісінен де қасиеттісі.

Үнді мұхитымен және Парсы теңіздерімен кемеге отырып, Басраға бет алдым, ол жерге 1911 жылы 8 (21) наурызда жеттім. Біз кемемен бара жатып, күшті дауылға тап болдық. Кемеміз бағытынан ауып, Мадагаскар аралынан бір-ақ шықты, онда бір апта болып, қайта жолға шықтық.

Басра - тарихи мәнді қала. Қаланың нобайы Венецияны еске салады: түгелінен каналдарда тұрғандай. Көшелерінен қайықпен өтеді. Адамдар ашық түсті киінеді. Халықтарға еуропалық мәдениет тіпті келмеген де. Бәрі де байырғы дәстүр-салтымен өмір сүреді. Менің есіме «Мың бір түн» ертегілерін түсірді: мыңдаған жылдар өтсе де, сол ертегілерде айтылған образдар сақталған. Көшелерінде көше әншілері көп. Сот ашық түрде көшелерде жүріп жатады. Өмір көшеде өтіп жатқан сияқты: көшелерде тамақ қуырады, тамақ пісіреді, ертегілер айтады, осы жерде сот үкімі орындалады. Сот қазылары - қария шалдар, Орта Азиядағы «ақсақал» деп құрметтейтін адамдар. Олар ұрылар мен басқадай қылмыскерлерді соттайды.

Мен ерекше бір бөлек әлемге тап болғандаймын. Бұның бәрін көріп, араб халқының өткен даңқты замандары еске түседі.

1911 жылы 13 көкекте Бағдадқа келдім. Ол - Вавилоннан қырық шақырымдай Ефраттағы Мессопатамиде орналасқан зәулім қала.

Мұнда менің бір қызықты кездесуім болды: атақты батыр Шәмілдің ұлы, Бағдат генерал-губернаторы Мұхаммед-Пашамен кездестім.

Менің жер шарын аралап, сапар шегіп жүргенімді біліп, бала кезінен таныс орыс сөздерін есітіп, ол мені нағыз көл-көсір шығыстық тәртіппен қонақ етті, Ресей туралы көп сұрады, отанына деген сағыныштан жүрегі езілетінін айтты, сонымен қатар патша үкіметіне өзінің ымыраласпас өшпенділігін  де жасырмады, бәріміз оның даңқты әкесін еске алдық, ол қолға беріліп, тұтқындалған соң, Меккеге баруға рұқсат алып, сонда қаза болған.

Бағдад - шығыстың думанды сауда қаласы, онда әлі күнге дейін ежелгі халдейлердің, финиктердің іздері сақталған, тіпті қазірге дейін Гарун-Әл-Рашид көлеңкесі елес беріп тұрғандай, қала ауасы Шахризаданың ертегілеріне қаныққандай әсер етеді.

Жазда онда өте ыстық. Жабық базарлары екі-үш шақырымға созылған. Көшелерге су шашылады. Өмір көшелер мен базарда өтіп жатады. Бәрі де көшеде болып, көшеде жүзеге асады. Онда мейрамханалар, дәмханалар, тәтті дәмдер мен жемістер аса мол. Мен үшін ол тамаша әсерлер қалдырды.

Бұл қалада суниттер мен шейттердің өзара күресі бірде бәсеңсіп, бірде жаңа күшпен ушығып жүріп жатады, бұлар - Мұхаммедтің сақабасы Әзірет-Әлі мен оның ұлдары енгізіп кеткен өзінің шырқау биігіне шыққан табынушылықтың бойға сіңіп, әдетке айналғанынан туындаған діни ағымдар қақтығысы.

1911 жылы 7 маусымда Астрабад, Керманшах арқылы мен Персия астанасы Тегеранға келдім. Аяғым Парсы жеріне тигенде, жүрегім дүрсілдеп қоя берді. Анау таулардың арғы жағында туған далам жатқандай сезіндім. Отбасым, туып-өскен қазақ құмдары еске түсті.

Сапарымды жалғастыра бердім.

Фанаттардың қаймағы шоғырланған, өзінше бір Иерусалим болып табылатын, бәріне де шариғат билігі үстемдік ететін Құм қаласынан кейін мен Исфаханға, Ширазға, Бендерге, одан Бушерге тарттым. Бұлар - тарихи мәнді атақты қалалар. Мұнда, бүкіл Персиядағы сияқты, соғыстар көп болған, халықтардың қоныс аударулары жүрген.

31 тамызда мен Бомбейге келдім. Үндістанның ежелгі астанасы Дели еді. Үндістанды ағылшындар жаулап алғаннан кейін, теңізге жақын жаңа орталық Бомбей салынған. Бұл қала ағылшындар қалауымен салынған, себебі, біріншіден, теңізге жақын; екіншіден, сауда орталығы ретінде саналған. Барлық шикізаттарды Англияға жіберуге қолайлы еді. Ол қалада ағылшындар көп. Әкімшілік және экономикалық құрылымы өзгеше қызық.

Бомбейде сіз халық ішінен түрлі діни ағымдар кездестіресіз. Онда үндістер, мұсылмандар, ағылшындар бар. Отқа табынушылар, теңізге табынушылар секталары да бар.

Маған жерлеу рәсіміне қатысуға тура келді. Адам қайтыс болған соң, оны орманға апарады. Онда орасан үлкен құдықтар бар: тереңдіктері 30-40 саржыдай болады. Әдетте мәйітті әкеліп, сонда түсіріп, қақпағын жауып кетеді. Жерлеген соң, сонда қалуға болмайды: жын-шайтан мекені саналады. Теңіз жақ бүйірінде  тесіктер болады. Шибөрі қарсақтар келіп мәйітті жеп кетеді.

Үндістанда үш айдай аялдадым. Калькуттада, Делиде, басқа қалаларда болдым. Қадам аттап басқан сайын ағылшындардың Үндістанды отарлау тәсілдерін көріп бақылап, туған даламда патша әкімдерінің қазақтарды қалай талап жатқаны еріксіз есіме түсіп, көңілім жабырқау тартып жүрді.

Одан әрідегі кезең - Мадрас қаласы, Цейлон аралы, Титикурин, Коломбо, Сингапур.

1911 жылы қыркүйекте Бангкокта, Сиам корольдігінің ежелгі астанасы Аютияда болдым. Барлық корольдердің таққа отыру рәсімі Аютияда өтеді екен. Онда мен Сиам королінің таққа отыру рәсіміне қатыстым.

Одан әріде Аннам корольдігінің астанасы Сайгонда, одан әрі Гонкогта, Кантонда, Ханькоуда болдым. Контонда мен американ генералдық консулдығында тоқтадым. Қытай тілін білмейтін едім, ағылшынша жарым-жартылай сөйлей бастадым. Ағылшын және американ тілдерінің айырмашылығы көп емес болып шықты.

Кантонға мен кемемен 1-кластық каютада келдім. Шетелдік саяхатшылардай ақ қалпақ кидім. Көрші каютада бір азамат келе жатты. Ол маған назар аударып, әңгімелесіп кеттік. Ол Кантондағы американ генералдық консулы екен. Менің Кантонда танысым бар-жоғын сұрап, содан соң өте сыпайы құрмет көрсетіп, өзіне шақырды. Таңертеңгі астан соң қаланы аралауға шықтым.

Мен қытай өмірімен әбден таныстым: суда діңгек тіреулерге ұстатылып салынған ілмелі үйшіктер сығылыса орналасқан. Кантонда халықтың жиі тұратыны сонша, суға ілмелі үйшіктер салыныпты. Қамыс арасында, қайық үстінде де адамдар тұрады.

Мен қалаға шыққанда, консулдықта жұмыс істейтін бір қытайды жолбасшы етіп қосып берді. Қалаға шықтық. Қала көне және лас. Көшелері тар, үш-төрт қатарлы үлкен үйлер. Өмір мұнда да көшеде өтеді. Келе жаттық. Кеспекте үлкен жылан жатыр. Қытай жыланды мойнынан ұстап кеспектен шығарып, басын кесіп, терісін сыдырды. Африкада болғандағы жыландармен кездесуім түршіктірген жоқ еді, ал мұнда ол маған жағымсыз әсер қалдырды. Бұлар суда жүретін усыз жыландар екен. Біз қаланы аралап, дүкендер көрдік. Ақырында мен шаршадым, қарным ашты. Тамақтанғым келді. Дәмханаға келдік. Столдар таза. Маған дәммәзір ұсынды. Мен ештеңе де түсінбеймін, әйтеуір ең жақсысын әкел дедім. Маған жылан әкелді. Бұл ең таңсық дәм екен. Мен жемедім. Содан соң тауық және күріш әкелді, тауықтың еті тым қатты болды. Тауықтың орнына қарға етін әкелген екен. Қаттылығы сонша тіс батпайды.

Алған әсерім: тіреуаяқтарға ілінген үйлер, қайыршылық, шығандай үймелеген халық. Бұл көріністің арғы жағы -  байлар. Мұнда бірінші рет адам сүйреген арба-рикшилерді көрдім, байларды зембілге салып, ат орнына адам алып жүреді. Рессорлы дөңгелекке құрылған күймешіктерге адам жегіліп, жылдам жүгіріп тасиды. Алғашқы кезде ұнамсыз көрінеді. Оның ішінде ағылшындар темекі сорып жатады.

1911 жылы 20 қарашада Шанхайда болдым. Онда шаршылана салынған еуропалық көшелер бар: француздар, ағылшындар, итальяндықтар және қытайлықтар тұратын кварталдар. Қаланың қақ ортасындағы еуропалық кварталдарда «Хитий парк» орналасқан. Қытайлықтарды төменгі нәсіл санайды. Қытайдың байлары ғана еуропалықтармен қатыса алады, ал орта жамағат пен кедейлер оған қолдары жетпейді. «Хити паркте» үлкен етіп «Иттер мен қытайларға кіруге болмайды» деп жазылып қойған.

1911 жылы 4 желтоқсанда Нагасакиде болдым. Жапонияда көп тұрдым. Токиода, Цуругада, Никада болдым.

Романовтардың патшалық құруының үш жүз жылдығында амнистияға іліндім де, 1913 жылы Жапониядан Сібір арқылы Ресейге оралдым, бұл туралы Мәскеу генерал-майоры Джуковскийдің белгісі соғылған.

Менің жердүниені аралап шыққан сапарым туралы «Жердүниені аралаған саяхатшы Н. Степановтың (бұл менің лақап есімім, сонымен қатар оның өзі Али-Бей Джангелдин болып табылады) кітапшасы» деп аталған кітапша сақталған. Онда менің болуыма тура келген барлық елдер мен қалалардағы орыс генерал-консулдықтарының белгілері соғылған. Қойылған қолдар тиісті мөрлермен бекітілген.

Бомбей муниципалитетінің бедерлеп басылған мөрі ерекше қызық. Бұл мөрлерге қарап отырып, барлық ондағы елдер мен қалалар атауларының жазуын оқып отырып, сол жерлер бойынша қайтадан шексіз-шетсіз қиялмен саяхат жасайсың.

Шетелден оралысымен, туған өлкем - Торғай облысына кеттім. Мен өзіммен бірге жаңа ғана шыққан «Кок» деп аталатын су жаңа киноматографиялық аппаратымды ала бардым. Оның көлемі шағын, салмағы жарты пұттан көп емес еді. Аппараттың айналатын тұтқасы болды. Тұтқа айналғанда, динамо жұмыс істейді, электроқозғағыш қозғалысқа келеді. Таяққа оралған ақжайма экран қызметін атқарады, тарқатсаң, - экран болып шығады. Аппаратпен бірге мен 40 орам кинопленка ала келдім. Олар революциялық мазмұнда болды: Испаниядағы айлақ жұмысшылары, Үндістан, Қытай жұмыскерлерінің өмірлері. Оларда сол елдердің адамдарының өмірі туралы, оларға ағылшындар мен американдықтардың көзқарасы туралы айтылады.

Маған Ресейдің кез келген қаласында тұруға рұқсат берілді. Мен еліме барып, осы кино-аппаратты қолданғым келді. Әдетте мен былай істедім: стөлге аппарат салынған жәшікті қойып, таяқты шегеге ілемін, сөйтіп ақ жайманы ашамын. Қабырғада өзінше бір экран пайда болады. Аппараттың тұтқасын айналдырып, динамоны қозғалысқа келтіремін, кинокартиналар көрсетемін.

Бұл - үлкен жаңалық еді. Ол кезде ол жерде кино туралы түсінік жоқ болатын. Жүздеген адамдар жиналатын. Қарттар, бала ерткен әйелдер, жастар келетін. Мен оларға аппараттың құрылысы туралы, өзім болған елдер туралы, еуропаның мәдениеті туралы, Шығыс туралы, халықтардың салттары туралы айтатынмын.

Алғашқы кездерде олар үрке қарады, бұл шайтанның ісі деп ойлады. Мен бұл қалыпты құбылыс екенін, оның сырын: химиялық құрамдар арқылы бейнелер пайда болатынын - түсіндірдім.

Үндістан, Қытай, Испан жұмысшыларының қалай жұмыс істейтіні туралы көрсете отырып, бізде жұмысшыларға көзқарас одан да жаман, қанау одан да күшті екенін, тиын төлеп, сом пайда табатынын әңгімеледім.

Үш-төрт осындай сеанстан соң, бүкіл Торғай даласына бұл туралы дақпырт тарап кетті, 30-40 шақырымдай жерлерден құйылып келіп жатты. Менің қазағым кино көрсет деп талап етті. Өздерінің ауылына барып, көрген киноларының мазмұнын әңгімеледі, менің айтқандарымды да бір-біріне жеткізді.

Мен кинокартинкаларды Торғай облысының ауылдары мен қалаларында көрсеттім, соның ішінде уезд басшылары мен полицмейстер өтініші бойынша, Торғайдың өзінде көрсеттім, олар киноға жаңалық деп қызыға қарап, олардың мазмұнының ерекшелігіне күдіктенбеді. Киноны олар рахаттана көрді. Киноның мазмұнымен танысқан соң,  бір-екі аптадан кейін Орынборға жоғары басшыларға хабарлайды. Ал олар киноға тыйым салып, аппаратты тартып алуға және мені тұтқындауға бұйырады.

Мені тұтқындау жандарм вахмистері Ивановқа тапсырылыпты. Қазақтар оны кәрі Иван дейтін, ол алпыстарда болатын. Торғай қаласында орыстар, татарлар тұрды, қазақтар онда әлдеқайда аз болды. Орыстар жүз елу үй, қалғаны татарлар еді. Торғайда тұратын барлық орыстар қазақша сөйлейтін, соның ішінде бастық Иванов та қазақша білетін.

Губерния жандармының басқармасы мені тұтқындау туралы бұйрық бергенде, Иванов Торғайдан шығып бара жатып: «Анаған барып айтыңдар, мен оны тұтқындауға шықтым, алысырақ ішке кетіп қалсын» деп, қазақ ауылдарына адам жіберіп айтқызыпты. Мен Торғайдан 300 шақырым  алыс тұратынмын. Хабаршылар кәрі Иван тұтқындағалы келе жатыр деп маған хабарлап: «Мен жеткенше, тығылып үлгерсін» деген оның сәлемін де жеткізді. Ертең жетіп қалуы тиіс. Мен тығылып үлгердім. Бір жарым айдай қазақ даласында киноаппаратпен  тегін кино көрсеттім. Менімен Амангелді Иманов ілесіп жүрді. Торғай облысында жандармдар қуғындауынан аман қалу мүмкін болмаған соң, Түркістан өлкесіне өтіп кеттім, Қызылордаға (Ақмешітке) жеттім.

Аманкелді Иманов менімен бір ауылдан еді. Біз бірге өстік. Мен оны кішкентай күнінен батыл, өжет, ақ көңіл ретінде білетінмін. Шетелден менің оралғанымды естіп, қырдан түсіп, барлық уақытта қасымда болды. Бұл уақыт ішінде мен оған көп әңгіме айттым, оған өзімнің білімімді, тәжірибемді бердім, саяхат кезінде көргендерімді, Ресей, Батыс, Шығыс жұмысшыларының өмірі туралы білгенімді айттым. Ол менімен бірге бір жарым ай болды, киноның барлық сеанстарына қатысты, олардың бәрінде мен өзім болған елдердің өмірі туралы, кедейлерді үстем таптардың қанап жатқаны туралы қал-қадерімше лекция етіп айтып отырдым. Мен Аманкелдіге орыс классиктерінің кітаптарының мазмұнын ауызекі айтып беріп жүрдім, тіпті «Мың бір түн» ертегілерін де жеткізетінмін.

Ол ержүрек жігіт еді, өзі кедей болса да, намысын ешкімге де жібермейтін. Ол өз отбасымен кедей тұрды, әйелі, екі ұлы болды.

Аманкелді  басқа қазақтар сияқты бай малымен бірге көшіп-қонып күн кешті. Оны байлар да, кедейлер де, білетін. Кедейлер одан көмек күтсе, байлар іштей қорқатын.

Қызылордаға келіп,  онда бес күн жұмыс істей алдым. Мен кинокартиналар көрсеттім, оларға басшылар, соның ішінде полицмейстерлер, басқалар да қатысты. Қалалық  болыс Мун-Құтбас халыққа жақсы қарайтын, оны құрметтейтін. Ол полицмейстермен маған клубта кино көрсетуге рұқсат ету туралы келісетін де, мен көрсететінмін.

Қызылордадан мен Шиелі бекетіне, одан Түркістан қаласына барып, кино көрсеттім, сөйтіп үгіт жұмысын жүргіздім.

Түркістанда атақты Ахмет Яссауи мешіті бар. Ол Темір кезінде бес ғасырдан астам бұрын салынған. Бұл мешітке мыңдаған адамдар аллаға мінәжәт етуге келеді. Молда мен туралы бас шейхқа (Ахмет Яссауидің бас шырақшысы) барып айтады: белгісіз бір мәшинесі бар адам келді деп. Ол қызығып, мені үйіне шақырды. Мұсылман салтында бұл өте үлкен күнә, солай болса да, мен оның үйінде болдым. Оның үйі өте әдемі екен. Маған бөлме бөліп берді. Сағат ондарда ол келіп, қонақ етті. Мен өзімнің кім екенімді, шетелде болғанымды, Торғай облысына оралғанымды, бірақ онда тұруға тыйым салғанын айтып бердім. Ол киноны көрсетуді өтінді. 30-40 шақты туыстары, жақындары әйелдерімен, балаларымен жиналды. Экранда бірінші кадрды көргенде, естері шығып, абыржып, таңданып, айқайлап та жіберді. Мен оларға, бұрындары еткенімдей, түсіндіріп, көңілдерін тыныштандырдым. Шейхтің ықпалы үлкен болды, өзбектер оны құрметтейді екен.

Мен оның үйінде үш-төрт күн болдым. Түркістан қаласының бектері, ақсүйектері кино көргісі келеді. Мен шейхтің үлкен үйінде оларға кино көрсеттім, жүз адамдай жиналды. Бұдан кейін киноны халыққа көрсетуімді өтінді. Полицмейстер киноны қалалық офицерлер клубында көрсетуге рұқсат етті. Кейін маған киноға полицмейстердің өзі қатысқанын айтты. Киноның көрсетілетіні туралы  халыққа әр түрлі жарияланды: рупор-труба жасап хабарлады, осылайша кино көруге халық жиналды. Мен халыққа екі рет қана көрсете алдым, үшінші  жолы сеанс орта тұстан бұзылды. Полицмейстер Ташкентке хабарлапты. Полиция клубты қоршап алды, бірақ мен қашып үлгердім. Мен терезеден секіріп шықтым, өзбектер аппаратымды қолға түсірмей, өздерімен бірге ала кетті.

Мен шейхқа қайтып оралдым. Келесі күні Түркістанды тастап кетуге тура келді. Менің жолым оңтүстікке қарай жатты. Пойызға отырып, Қырымға тарттым.

Бұл 1913 жылдың жазы еді.

Қырымда мен Қырым су іздеу метеорологиясының саласында жұмыс істедім. Сонымен бір уақытта Қырым татарлары арасында революциялық жұмыс жүргізуге тура келді. Қырымнан мен Архангельскіге кеттім.

Бұл 1915 жылы еді.

Архангельскіде мен ескі досымды кездестіріп, өзімнің өмірім туралы айттым. Бұл жолдас мені білетін, менің революциялық көңіл-күйімді білетін, сондықтан мені астыртын жиналысқа шақырды, оның мекенжайын, пароль құқпиясын берді. Мен барып қатыстым, сол кеш менің барлық алдағы жолымды анықтап белгілеп берді. Мұнда мен бірнеше жолдастарды кездестірдім, олармен кейіннен жақын араласып кеттім, сөйтіп өмір бойында біз достар болып қалдық.

Осы уақытта мені Я.М.Сведловпен кездестірді. Ол менің қазақ екенімді біліп, көп әңгімелесіп, қазақ халқының өмірі туралы жан-жақты сұрады. Ол маған Петербургтағы №2 литейный даңғылындағы құпия үйдің мекенжайын берді, ол жерге мен арнайы тапсырма алу үшін баруға тиіс болдым.

Бірнеше күннен соң мен бір жолдаспен бірге Петербургке шықтым. Көрсетілген мекенжайға бардым. Мені бірден кіргізген жоқ. Мен үш бөлмелі пәтерге кірдім, онда бір неше адам отырды. Менің аты-жөнімді ешкім де сұрамады. Петербургтен мен тапсырмамен Қырымға оралып, татарлардың арасында революциялық жұмыс жүргізуді жалғастырдым.

Сонымен қатар бір уақытта Қазақстанмен байланысып тұрдым. Амангелді Имановпен хат алмастым. Ол маған қазақтардың көңіл-күйі туралы жазды.

1916 жыл өтіп жатты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдары патша әкімдерінің қанауы күшейді. Қазақтардың жақсы жерлерін тартып алды, жер салығын арттырып жіберді, болыстарды ұстауға байлар жүзеге асыратын болыстық шығын көбейді. Көбейіп жатқан шығындар мен салықтар қазақ  халқын қайыршылық күйге түсірді. Шенеуніктердің тонауы, парақорлығы, ұрлығы мен жүгенсіз озбырлығы күшейді. 1916 жылға қарай Қазақстанның қалалары мен ауылдарындағы еңбекшілердің жағдайы күрт құлдырап кетті. Соғысқа наразылық өрістеп, жұмысшылардың ереуілдері басталды.

Патша үкіметі қазақтар мен Орта Азияның басқа халықтарынан патша әскеріне шақыру туралы бұйрық шығарды, ол буржуазияшыл ұлтшылдар тарапынан қолдау тапты. Бұл уақытқа дейін патша үкіметі қырғыздар, қазақтар, өзбектер т.б. Орта Азия халықтарынан әскерге адам алмайтын еді. Бұлардың қолына қару беруге қорықты. Алайда соғыстың үшінші жылынан кейін Ресейдің барлық еркек кіндіктілері шақырылып біткен соң, патша үкіметі шет аймақтардың халықтарын тыл жұмыстарына шақыруға шешім қабылдады. Сөйтіп 1916 жылы 26 маусымда Орта Азия халықтарын тыл жұмыстарына шақыру туралы жарлық шықты.

Жарлықта «шақыру» сөзінің орнына «реквизиция» деп көрсетілді. Бұл - адамдарды әскерге шақыру емес, бейнебір малды айдау туралы айтылғандай еді. Ол жарлық үлкен наразылық тудырып, 1916 жылғы көтерілістің сылтауына айналды.

Бұл көтеріліс Ресей патшалығының әскери-отаршылдық саясатына қарсы бағытталды. Ол қазақтардың имперализм дәуіріндегі бірінші көтерілісі болды, ол қазақ халқының патшалық отарлауға қарсы өзінің азаттығы мен тәуелсіздігі үшін болған барлық алдыңғы күрестердің нәтижесінің қорытындысы еді.

Петербургте болу және Қырымдағы жұмыс менің таңдап алған жолымның дұрыстығын түпкілікті бекітті. 1915 жылы мен ресми түрде РСДП мүшелігіне қабылдандым.

1916 жылы әлі де Қырымда жұмыс істедім.

Мен Аманкелді Имановтан хат алдым. Бұл Орта Азия халықтарын тыл жұмыстарына шақыру туралы жарлық жарияланған соң болған еді. Аманкелді халық қатты қобалжулы екенін, үкімет соңғы бала мен малды тартып алып жатқанын жазды. Аманкелді не істеу керектігін сұрайды. Мен оған: халықтың көңіл-күйін қолдау керек, қисынсыз ұстамсыздыққа жібермей, ұйымдасу керек, халықты ашық шығуға  дайындау керек, көтеріліс ұйымдастыру керек деп жауап жаздым.

Қырымда жүрсем де Аманкелді Иманов хаттарынан әскерге барғысы келмейтін қазақтардың көңіл-күйі туралы, полиция бөлімдерінде патша шенеуніктері жасаған тізімдерді халықтың жойып жатқаны туралы біліп отырдым. Болыстық басқармалар талқандалып жатты. Шалдар өздерінің ұлдарын жасырып, болыстарды өлтірді. Бұл кезде Аманкелді Имановтан тағы да ел жағдайын егжей-тегжейлі  айтқан  хат алдым, ол онда менің хатым туралы баз біреулермен кеңескенін, халықтың көтеріліске дайын екенін, сөйтіп қару жиып жатқанын жазып, менің келуімді өтінді.

Жарлық жарияланғаннан кейін, қазақтар бейбіт жолмен реттеуге  қадам жасап көрді, сөйтіп патшаға делегация жасақтады. Торғай уезінің қазақтары Петербургке жарлықтың күшін жою туралы қолдау хат арқылы өтініш жасау үшін арғын руынан Ысмағұл Төкинді және қыпшақ руынан Көтібаровты аттандырды. Делегаттар патша қабылдауына қол жеткізе алмай, құрқол қайтты. Бұл адамдардың көтеріліске шығудың қажеттігі туралы ойын нығайта түсті. Алайда сол кездегі барлық қазақ зиялылары патша жағында болғаны белгілі.

Орынборда қазақ тілінде шығатын «Қазақ» газеті беттерінде зиялы қауым солдатта қызмет ету міндетті түрде керек деп үгіттеп, шақырылғандар үшін киім мен азық-түлік дайындауға үн қосты.

Көтерілісшілердің арасында бір де бір зиялы болған жоқ, орыс тілін білетін сауаты бар адамдар болмады.

Байлар да патша үкіметін қолдады, сөйте тұрып, өздері әскерге алынбас үшін, ақша төгіп пәреледі. Жастар әскерге жиналатын бөлімдерге барудың орнына көтерілісшілер отрядтарына қосылып жатты.

Мен Торғай облысына шықтым. Жасырын атпен пойызға отырып, Шалқар бекетіне келіп түстім, одан Торғай облысындағы Ырғызға кеттім. Көтерілісшілер ауыл старшындарынан тізімдерді тартып алып, жойып отырды.

Жол бойында қазақтар маған онда баруға болмайтынын, көтерілісшілер өлтіріп қоюы мүмкін екенін айтып сақтандырды. Олар менің кім екенімді білмейтін еді. Олар орыс және қазақ зиялылары жарлық жағында деп ойлады. Олар бұл адамдар орыстарға сатылып кеткендер, бұлар өз адамдары емес деп есептеді.

Мен ештеңе де айтпадым, бір көмекші алып, қала сыртына шықтым. Киноаппарат әрқашан жанымда жүретін. Қырымнан кетіп бара жатып, оны да өзіммен бірге алған едім.

Маған көтерілісшілер тобының бір басшысы келіп, тұтқындағысы, сөйтіп аппаратты тартып алғысы келді. Мен оларға:

- Жолдастар, мен өзім де сендерге бара жатырмын. Мына мәшине патша шенеуніктеріне қарсы жұмыс істейтін болады,- дедім.

Олар бәрібір киноаппаратты тартып алмақшы болды. Мен:

- Бұлай етудің қажеті жоқ, мен өзім Торғайға бара жатырмын. Сол жерде көрсетемін, - дедім.

Олардың ішінде Горенск болысының бір беделді Кенже дейтін кісі бар еді. Сол мені білетін, менің шенеунік емес екенімді айтты. Мен шамалы  сөз сөйледім. Содан соң маған сеніңкіреп қарайтын болды. Бұл жерлерден Торғайға аттандым.

Торғай шекарасында мені Торғай көтерілісшілері қарсы алып, көтеріліс штабына алып жүрді. Торғай уезінде екі ру бар: арғындар мен қыпшақтар. Арғын руында көтеріліс басында - Оспан Шолақов, қыпшақтарда - Әбдіғаппар Жанбосынов болды.

Мен келгенде, халық тұтасымен көтеріліспен қамтылмаған екен. Торғай уезінде көтерілісшілер қолы бірнеше мың адамнан тұрды. Мен келісімен, Әскери Кеңес өткіздік. Көтерілісшілердің Торғайға шабуыл жасауға дайындалып жатқанын білдім. Маған шабуыл жоспарын баяндады.

Алдымен арғын руы жасақтары келді. Арғын және қыпшақ - екі рудың  да жасақтары бір-біріне жақын орналасқан, аралары -10-15 шақырым.

Мен екі ру да бірлесіп, ұйымдасқан түрде шабуыл жасау керек, өйткені патша үкіметі -ежелгі жау дедім. Әскери кеңеске Аманкелді Иманов та келді. Бұл кезде оның бірнеше мың адамы борлды.

Жиналыстағы сөз Торғайға шабуыл жайында болды. Екі көзқарас айтылды: арғын руының басшысы Оспан Шолақов және оның кеңесшілері қаланы шабуылдап алу керек десе, сақ қимылдайтын Әбдіғаппар Жанбосынов қаланы ұзақ қоршау арқылы берілуге мәжбүр ету керек деді.

Әбдіғаппар Жанбосынов та, Аманкелді Иманов та қаланы шабуылмен емес, қоршап тұрып, содан соң лап беріп шабуылдап алу керек деген менің ойымды қолдады. Мен жиналыста былай дедім: қаланы алу қиын. Торғайда әскери бөлімдер бар, көтерілісшілерде аң аулайтын бытыра мылтық пен ағаш сапты найзадан басқа ештеңе жоқ, ал Торғайда винтовкалар, тіптен пулеметтер де бар. Қаланы қоршау керек, бірден шабуылдамай, өзен жағынан кесіп тастап, сусыз қалдыру керек, сөйтіп қорғанысты ұзақ ұстап, қаланы қоршау жолымен берілуге мәжбүр ету керек.

Менің бірінші ұсынысымды олар қабыл алды, ал екінші ұсынысыммен келіспеді. Сол сәттен-ақ шабуылдау керек, басқа түк те емес деді.

Ұзақ таластан кейін жиналыс өзара келісіммен тоқтады: қаланы қоршау керек, егер мүмкіндік туып тұрса - оны лап беріп шабуылдап алу керек.

Кейбір қызба ерлер ұрысқа құлшынды. Сол екі арада олар ескертусіз, бұйрықсыз стихиялық түрде шабуылдап та үлгерді. Шабуылды тоқтаттық, бірақ қаланы шабуылдау таң алдында бір кезде, бір ауыздан ұйымдасқан түрде болады деп шештік.

Мен арғындар батыстан шабуылдасын, ал қыпшақтар шығыс жақтан шабуылдасын деп кеңес бердім. Түнде өзеннен өтіп, таң ата шабуылдаймыз деп шештік. Алайда өкінішке қарай, арандатушылардың бірі үлкен шөп маяларды өртеп, біздің дайындап жатқан шабуылымыз туралы қалаға белгі жасады.

Өрт патша әскеріне берілген белгі еді, бірақ шабуыл жоспары жасалынып қойылған, біз енді шегіне алмадық.

Сөйтіп біздер, қыпшақтар, қаланың батыс жағында тұрған арғындардан қол үзіп қалдық.

Біздің шешіміміз мынадай еді: қалаға шусыз кіріп, бас поштаны және басқадай негізгі мекеме үйлерін басып алып, әскер жасағына, казармаға, жетіп, қаруларын тартып алу. Көтерісшілердің негізгі қаруы айбалта, найза, аңшылық мылтық, бытыра мылтық, қылыш болды. Патша әскері толығынан қазіргі қарумен қаруланған. Торғайда бірнеше жүз адамнан құралған гарнизон тұрды және қосымша полковник Ткаченко басқарған жүз адамдық отряд Қостанайдан жіберілген.

Шабуыл басталды. Көтерілісшілер қалаға лап қойып, шетіне басып кірді. Аттылардың қолында жермайға батырып алған шүберек жанған найзалар болды. Олар қамыспен жабылған үйлерді, қораларды өртеп, басқалары баррикада тосқауылын бұзып өтуге кірісті. Бұлардың қаруы ұзын ағаш саптың басында кішкене балталар бекітілген қару еді. Кейбіреулерде мылтық, оның өзінде аңшылық мылтық болды, және бұлар әр жүз адамда біреу еді. Ал олар, көбінесе, бытырамен немесе қорғасын түйірлерімен атты.

Бірақ нашар қаруаланғанмен, көтерілісшілер қайсарлықпен алды. Қаланың үштен бірі алынды, алайда бізге 80 адам шығынмен шегінуге тура келді, ал гарнизон жағынан өлгендер 20 болды.

Таң ата қалаға кірдік, кешкі сағат жетіге дейін ұрыс жүргіздік. Күн бата қаланы  тастап шықтық.

Шабуыл кезінде біз бір мал дәрігері әрі тілмаштың үйін басып алып едік. Сол үйде болған кезімде бізге сегіз аңшы мергендер келіп қосылды. Бұл топта Аманкелді Иманов, мен және Кейкі батыр болдық. Атыс қызды. Бізде - бытыра мылтықтар ғана. Бізді патша солдаттары тізбегі шабуылдады. Бұл үлкен взвод еді. Аманкелді Иманов командирді өлтірді. Бұдан соң взвод сасып кейін серпілді. Ержүрек Кейкі взводтың көз алдында жүгіріп барып, командирдің шинелін, бас киімін, қаруын алып, қайта оралды. Солдаттар шегінді: бірақ қайта ес жиып, тағы шабуылын бастады. Олардың бізді қоршауға алуға тырысып жатқанын көріп, біз үйдің артына шегінуге мәжбүр болдық, ұрыс кезінде сонда қалдырған аттарға мініп, ұзап кеттік.

Сөйтіп біз қаланы тастап шығуға мәжбүр болдық.

Торғайға шабуыл - көтерілістің басы еді. Содан кейін көтеріліс Қазақстанның барлық жеріне тарады, ол ақпан революциясына дейін басылмады.

Қыпшақтар қолы қаладан 15 шақырымға шегінді. Бірақ біз қаладан ұзап  кетпей тұрдық.

Біз Орта Азияның басқа аудандарында болып жатқан көтеріліс туралы білдік, алайда олармен байланысымыз болмады.

Арғындар бізден бөлініп қалды, олар алауыздылықпен қимылдады. Қыпшақтар қолы қаладан қол үзбей, ұзап кетпеді.

Бастапқыда біз жеке ауылдарда азықтандық, бірақ құрамалар құрған соң, тамақтануды өзіміз ұйымдастырдық.

Торғайдан шегінгеннен соң, біз одан арғы қарсылық жүргізу жоспарын құрдық. Қолбасылар, бөлімшелер қандай болу керек жөнінде оқыту жоспарын да жасадық.

Әскерді ұстау үшін бізге азық-түлік, ат жемі, киім керек еді. Сондықтан біз әскерді шаруашылық жағынан қамтамасыз ететін интендант сияқты арнайы басқарма жасақтап, тапсырма бердік. Халықтар бізді жазғырмас үшін біз жоспарлы әрекет еттік.

Мысалы, он үйлік ауыл тұр дейік. Бұл ауыл әр сарбазға бір айға дән мен күрішті айтпағанда, бір пұт ұн, бір қой беруі керек. Қойлар құйрықты, семіз, ал ішмайдың өзі 25 фунт болуы тиіс. Одан басқа киім береді:етіктер, жейделер, жылы тондар, баулы жылы күләпара. Он үй осы жиынмен қамтамасыз етеді. Аттарды тек байлар береді. Әрбір бай ат пен ер-тұрман береді. Бұлармен интендант басқармасы айналысады.

Алдымызда негізгі міндет - әскерді қаруландыру міндеті тұрды. Қаруды өзіміз жасауымыз керек болды. Қару жасай білетін ұсталарды шақырдық, найза, қылыш, жасадық. Біздің үлкен шеберханамыз болды, ол өзімізбен бірге көшіп-қонып жүрді. Біздің ұстаханамыз да бар еді. Аңшылық мылтықтан бытыралы мылтық жасайтын шеберлеріміз болды. Оқ -дәріні  өзіміз дайындадық, өйткені оны еш жерден алу мүмкін болмады. Оқ -дәріні сор құрамасынан жасады. Осылайша өзіміз жасаған айбалта, қылыш, найза, бытыра мылтықпен қаруландық.

Аттарды табу керек, өйткені біз тек атты әскер едік. Жоғарыда айтқандай, аттарды тек байлар беріп отырды. Олар біздің былай да тартып алатынымызды біліп, жақсы аттарды өздері берді. Бәрімізде ат болды. Бәріміз де ат сайысын білдік. Жаяу әскеріміз болған жоқ.

Кейінрек біз жазалаушылардан қолға түсірген үш сызықты жүз винтовка иелендік. Сондай-ақ, бірнеше пулемет тартып алдық, бірақ оларды пайдалана алмадық, өйткені ешкім де пулемет атуды білмейді.

Бізде арнайы үгітшілер жұмыс істеді. Олар елге шығып, түсіндіріп, әңгімелер жүргізді. Араб әріптерімен жазылған үндеу таратты. Бұл шақыру қысқа, бірнеше ауыз сөзден тұрды. Ол үндеу өзіміз құрған үкімет атынан айтылды. Үкіметіміз хандық деп аталды. Хандық басында Әбдіғаппар Жанбосынов билік етті. Хан өз бетінше мәселелер шеше алмады. Барлық мәселені 12 министрден тұратын Кеңес шешті. Шын мәнінде 2-3 адам ғана мәселенің шешімін дайындайтын. Ал оны Министрлер Кеңесі жариялайтын. Сөйтіп Кеңес барлық мәселенің шешілуіне қатысты, шешуші күшке ие болды.

Көтерілісшілер саны артып жатты, біздерге өз облысымыздан ғана емес, көрші облыстарданда келіп қосылды. Сөйтіп көтерілісшілер саны 20 мыңға жетті.

Біз Торғайды тастап шықтық. Жоғарыда айтқандай, мен шабуыл жасауға кеңес бермедім. Қорғаныс шебін құрып, өзімізді қорғау керектігін айттым. Сөйтіп менің сөзіме көбірек құлақ асты. Ешқандай шабуыл жасамай, жазалаушы отряд бізге шабуылдайтын болса, қорғана алуымыз керек деп шештік.

Торғай облысында хандық құрдық. Оның басында - хан. Ол - азық-түлікпен қамтамасыз ету қамына және әскери дайындыққа жауапкер. Оның көмекшісі бар. Мыңбасылар көтерілісшілер әскері қолбасшысына яғни сардарға-бас қолбасшыға бағынады. Аманкелді Иманов сардар болып тағайындалды. Менің ешқандай лауазымым болмады, бірақ, шын мәнінде, әскерді ұйымдастыру және соғыс міндеттерін орындау бойынша жұмыстарды атқардым. Халық арасында ұйымдастыру жұмыстарын жүргіздім. Бас қолбасшы бізден жарлықтар алып отырды.

Халыққа өз мүдделерін қорғау керек екенін, жеңіске жеткен жағдайда олар ешкімге тәуелді емес, өз өміріне өзі билік ететінін түсіндірдік.

Біз жазалаушы экспедицияның әрекеттерін, санын, жаудың қаншалықты бізден басымдығын біліп отыру үшін қаладан хабарсыз кетпеуге тырыстық. Біздің өз барлаушыларымыз жасақталды, ол жазалаушы отрядттың саны мен қаруы туралы ақпар  жеткізіп отырды. Содан кейін ғана Торғайдан бірте-бірте жылжып қашықтадық.

Торғайдан көтерілісшілерді жазалау үшін бірнеше дүркін жазалаушы отрядтар жіберілді.

Біздің тактикамыз мынадай еді: жазалаушы отряд немесе полк, я полктер шыққанда, олардың жолбасшылары біздің негізгі күштеріміз қайда орналасқанын, не істеп жатқанымызды білетіндіктен, мен  бес жүздей адамды бір бүйіріне, тағы бір бес жүздей адамды екінші бүйіріне аттандырамын. Олар жазалаушылардың тылына шығып алады. Жазалаушылар өткен кезде, кенет көтерілісшілер бір жағынан шыға келеді. Содан соң екінші жағынан да пайда болады немесе желкесінен көрінеді.

Біз шабуылдай алмайтын едік. Қаруды жазалаушылардан тартып алған соң ғана иелендік. Осылайша біз оларды апта бойы алаң етіп титықтатамыз, содан соң олар бастарын кейін бұрып қайтып кетеді. Жарты айдай тынышталады. Содан соң жазалаушы отряд қайта шығады.

1917 жылдың ақпанына дейін осылай жалғасты.

Жазалаушылар бізге маза бермеді. Орынбордан генерал Лаврентьев бастаған жазалаушы отряд жіберілді. Жол бойы жазалаушы отряд халықты да, көтерілісшілерді де аяусыз жазалады. Бірінші шайқас арғын әскерімен болды. Арғындар әскерінің быт-шыты шықты. Арғын ханы берілді. Оны және нөкерлерін Торғайға ұстап алып кетті. Арғын ханы Торғайдың поштасынан тартып алған ақшаны уезд бастығына қайтарды. Арғын руы көтерілісшілері түгелдей талқандалды. Енді тек қыпшақтар ғана қалды. Қыпшақтар ақпан революциясына дейін табандылық танытты.

Торғайға жақын маңдағы болыстықтардағы зиялылар табансыздық танытып, келісімге барды. Ол аяусыз патша жазасынан қорықты, мойынсұнғыштық арқылы жендеттерден рақымшылық көреміз деп ойлады. Осынысымен олар көтерілісшілер қатарына жік туғызды. Мысалы, Шұбалаң мен Түсөң, сондай-ақ, басқа болыстарда зиялылар уезд бастықтарына барып, жастарды тыл жұмыстарына жіберткізді. Осылайша екі ру арасы бөлініп кетті.

Біз шегіне отырып, жазалаушылардың әрбір қадамын бақыладық, іштей ұйымдаса түстік, әскер үшін ат жемін, киім, қоныс мекендер жеткізуде, қорғанысты нығайтуда ең қажетті шараларды жүзеге асыруға күш салдық.

Кенжеқарада жазалаушылар көтерілісшілердің жылжуын тоқтатты. Бізді талқандауға тырысқан бірнеше дүркін ұмтылыстары нәтиже бермеді. Содан соң біз Доғалға дейін шегіндік.

Біз барлық кезде Торғаймен байланысты үзбедік. Онда байланысқа Байқадам Қаралдинді қалдырдық. Ол уезд бастығының тілмәші еді, бізбен астыртын байланыс жасап отырды. Оның өз адамдары болды.

Жазалаушы отрядтар толыға берді.

Торғай  қаласы гарнизонының бастығының талап етуімен Орынбор қаласы жақтан Ақтөбе, Шалқар, Ырғыз арқылы бірте-бірте толықтырулар келіп жатты. Торғайда жазалаушы экспедиция орналасты. Толықтырумен ол 10 мың адамға жетті. Онда пулемет, пушкалармен қаруланған драгундар, казактар, артилеристер, гусарлар жиналды.

Жорық кезінде жол-жөнекей артилериядан жазықсыз бейбіт халықты атқылады, жазалаушылар қорғансыз әйелдерге зорлық-зомбылық көрсетті, мүлікті талады.

Торғай жазалау экспедициясының орталығына айналды. Жазалаушылар сондай-ақ, Орынборда, Ақтөбеде, Шалқарда, Ырғызда үстемдік етті. Бірде біз олардан жеті адамды ұстап алдық, мылтықтарын тартып алдық.

Желтоқсанда жазалаушылар көтерілісшілерге қарсы шабуыл бастады. Жол басшылары ретінде Сүйін Атабаев, Зейнолла Құлжанов сияқты ақсақалдарды алды.

Бірінші ұрыс Кенжетай маңайында Баймұрат мешіті бағытында болды.

Бірінші қақтығыста көтерілісшілердің негізгі күшімен емес, жекелеген отрядтарымен кездесті, өйткені негізгі күш алға кетіп қалған еді.

Біз партизандық тәртіппен жау назарын аудару үшін оның тылына 150, 300-дей, 500-ге дейін адам жіберіп отырдық. Сөйтіп оларды титықтаттық, себебі олар негізгі күштің қайда екенін білмеді.

Бірінші ұрыстан кейін екінші шайқас енді негізгі күш орналасқан жерде өтті. Шайқас 8 сағатқа созылды. Бізде қаза болғандар көп емес болды, сонда да дала қойнына шегінуге тура келді.

Жазалаушы отряд одан арғы қуалауды мүмкін емес деп тауып, Торғайға оралды, онда ақпан революциясына дейін тұрды.

Бұл ұрыстан соң сан жағынан жаудан көп болғанымызбен, қолдағы қарумен жеңе алмайтынымызға көзіміз жетті. Егер революция жүзеге асса, біз құтқарыламыз, егер революция болмаса, бізді бәрібір талқандайды. Сондықтан өзімізді аман сақтау үшін шетелге: не Ауғанстанға, не Түркияға өту керек.

Әскери Кеңесте мен, Амангелді Иманов, Әбдіғаппар Жанбосынов, Қарабаев бәріміз басып өтетін елдер бізге кедергі жасамас үшін оларға өз өкілдерімізді жіберу керек деп шешім қабылдадық.

Ол кезде шекара-ашық, бірақ  баратын елдер бізді қабылдай ма деп уайымдадық.

Мен революцияның жақын және сөзсіз болатын іштей сезетінмін. Петроградтан көмескі сыбыстар жетіп жатты. Мен мүмкіндігімше жолдастарымды жігерлендіріп жүрдім.

Көрші елдерге делегаттар жіберуге шешім қабылдадық, олар көтерілісшілердің кетуін қамтамасыз етіп, жаңа елде оларға жер берілуін қарастыруы тиіс.

Мені Ауғанстанға баруға бекітті. Мен бірнеше тілде еркін меңгергенмін. Ол кезде ағылшынша біраз білетінмін, ал түрік тілінде еркін сөйледім. Бұл маған келісімге қол жеткізуге септігін тигізетін болуға тиіс.

Мен тез-ақ жиналдым. Жүрер алдында жолдастарыма: «Алда мені не күтіп тұрғанын болжау қиын, бірақ көктемге дейін менен ешқандай хабар болмаса, аттар мен түйелерді қамдап, Ауғанстан шекарасына көшіңдер. Сол жерде сендерді қарсы аламын» дедім, одан соң: «Егер жазалаушылар келіп қалса, біздерді жеті атамызға дейін сөгіңдер, негізгі бүліншілік ұйымдастырушы қашып кетті, ал біздер бейбіт халықпыз деп кектеніп ашуланыңдар» деп айтуға  келістік.

Мұндай сақтық етуге газеттердегі Орынбор губернаторларының мені тірідей не өлідей ұстап әкелу туралы хабарландыруының байтақ далаға жетуі мәжбүр етті.

Жолбасшылар алып, атпен жолға шықтым. Менімен бір уақытта басқа өкілдер де аттанды: Жанбосынов Сәдмен мен Зинейдин Имановты Қытайға жіберді.

Мен байтақ даланы басып өтіп, Бұқараға бет алдым. Жол-жөнекей менен қандастарым көмегін аямады. Менің жолым Түркістан, Ташкент арқылы жатты. Елде мені жақсы біліп, серіктестерімді барлық жерде ыстық ықыласпен қарсы алып, барлық қажеттермен жабдықтап отырды. Біздерді өзбектер де жақсы қарсы алды.

Мен өзімнің сыртқы ұсқынымды мүлде өзгерттім. Өзбек киімін кидім, өзімді өзбек етіп көрсеттім. Түркістанда мені мешіттің бас шырақшысы шейх қуанышпен қабылдады, онымен мен бұрын кездескенмін, бірнеше жыл бұрын өзімнің киноаппаратыммен оның үйінде болғанмын. Ол маған Бұхара әміріне хат жазып берді. Әмірге хат былай деп басталды: «Құдіретті алла атымен. Қазақ халқы кәпірлердің қанауында қайғы шегуде. Бізге, мұсылмандарға, бауырларымызға қол ұшын беру - қаиетті парыз...».

Біз Бұхара әмірімен өз істеріміз туралы сөйлесуге болатын сияқты көрдім. Сақтық жасап, серіктерімді қала сыртына қалдырдым да, өзім түйеден түсіп, бір таныс өзбекке кеттім. Мен оның әмірге жақын екенін білетінмін. Мен алыс сапардан пайғамбар мешітіне оралған діндарға ұқсадым. Үстімде қалың шаң басқан жыртық ескі киім, қолымда үлкен таяқ. Күн жүзімді күйдіріп барады.

Үй қожайыны мені бірден танымады. Ол менен болмашы қайырмен құтылғысы келді. Әмірге хатты қолына ұстатқанымда, мені танып, қайта сәлемдесті. Ол әмірге баруды қоя тұруға кеңес берді, уақытша тұру үшін маған үй-жай белгіледі. Серіктерім менен бөлек тұруы керек деді. Маған еш жерде көрінбеуді қатты тапсырды, өйткені барлық жерде мен іздестірілуде екенмін.

Мен белгіленген мекенжайға кетіп, қашан өзімді шақыратынын тағатсыз күттім. Осылайша бірнеше күн тұрдым.

Бірде түнде біреу тереземді қақты. Әлдебіреу маған хат әкелді. Біз екеуміз қалаға еніп, әмірдің қорасына жеттік. Жол бойы үндеспедік. Үнсіз әмір сарайына жақындап, үнсіз сарайға кірдік.

Бұл адам сарай ішін жақсы білетін көрінеді, өзін де мұнда білетін сияқты, өйткені барлық жерде үнсіз өткізіп жатты.

Әмір бұл сарайда тұрмайды екен, ол қала сыртындағы жаңа сарайында тұрақтаған. Мұнда Министрлер Кеңесінің төрағасы, әмірдің орынбасары орналасыпты. Таныстық: Мырза Насрулла-бей-Куль-Құсбегі. Сол жерде серігім маған:

- Сені қабылдайтын әмір емес, оның бірінші уәзірі. Ол әмірден де күшті. Сен оған бәрін бастан-аяқ айтуыңа болады, -  деді. Мен аң-таң абдырап қалдым:

- Маған әмір керек.

Осы кезде есік ашылып, мені Құсбегіге шақырды. Бір көргеннен-ақ ол маған сенім ұялатты.

- Маған бәрін бастан-аяқ айтуыңа болады, мен - сенің досыңмын, - деді.

Мен оған сонғы айларда Қазақстанның бастан кешкенін, жазалаушы экспедицияның әрекеттерін, бейбіт халықты, әйелдер мен балаларды аюандықпен зәбірлегенін, қыстақтар мен ауылдарды талағанын барлығын бір сағат бойы айттым.

- Мен бәрін де түсінемін, - деді ол, мені тыңдап болып,- сенің әрекеттерің дұрыс, тактикаң да дұрыс. Мен сенің алдымен маған жолыққаныңа қуаныштымын. Мен саған бұл жөнінде көмектесуге тырысамын. Ал қазір өзің тоқтаған жерге бар да күт. Мені көріп әңгімелескенің туралы ешкімге айтпа, сен бұрынғыдай жата бер, еш жерде көрінбе. Бірнеше күннен кейін жауабын аласың, ал әмірге барма.

Мен бағынуға мәжбүр болдым. Бірнеше күннен соң менің әлгі үндемес серігім тереземді қақты:

- Қазір Ауғанстанға керуен дайындалуда. Бір аптадан соң сонымен кетесің. Сен Ауғанстан әміріне хат аласың, ол хат сені мақсатыңа жеткізеді, - деп жауап әкелді.

Бұл 1917 жылдың 4 ақпаны еді. 13 күннен соң Петербургте ақпан революциясы  жүзеге асты.

Осы жерде Бұхараның бұрынғы бірінші уәзірі туралы бір-екі ауыз айтқым келеді. Мырза Насрулла-Бей-Куль-Құсбегі өте ақылды адам болды, әмір оның ықпалында еді, бір жағынан одан именетін, өйткені әмір тағына оны өзінің бәсекелесі бола ма деп санайтын. Әмір әрқашан оның пікірімен санасып, кеңесі бойынша әрекет жасайтын.

Ақпан революциясынан кейін оның кеңесі бойынша әмір парламент құрып, конституциялық монарх болып қалуға шешім қабылдайды. Құсбегі оған конституция жобасын береді. Бұл туралы имандар мен молдалар біліп қалып, оны өлтіріп таста, әйтпесе бәріміз де құримыз деп көндіреді. Сөйтіп бірде түнде қырғын жасайды: Құсбегі, оның отбасы және туысқандары түгел бауыздалады.

Бұхараға ақпан революциясының болғаны туралы хабар жетеді. Петроградтан түскен бірінші, екінші және үшінші телеграммаларды жасырғанмен, төртінші телеграмманы халыққа жариялауға тура келеді.

Сөйтіп мен кейін қайттым.

Шалқарға жетіп, өзімнің серіктестерімді тауып, оларға Торғайға хат жазып, Шалқар арқылы жедел аттандырдым: «Патша үкіметі жойылды. Егер жазалаушы отряд халықты талауды жалғастыра берсе, оларды қырға алыс түкпірге алдаусыратып тарта беріңдер. Мен келгенше, ешкімге сенбеңдер, қаруды тастамаңдар», - деп жаздым. Серіктестеріме де осы Аманкелді Имановқа, Әбдіғаппар Жанбосыновқа жазғанымдай ақыл-кеңес еттім.

Сөйтіп өзім Петроградқа кеттім. Онда С.Құрманов деген Темір елінің қазағын көрдім, оны 1916 жылы патша үкіметі тыл жұмыстарына алған екен. Екеуміз Смольныйға баруға шештік. Онда Петроград Кеңесінің большевиктер фракциясының бір өкілімен таныстық. Мен оған Қазақстанда жазалаушы отрядттар қорғансыз халыққа зорлық-зомбылық жасап, тонап, талап жатқанын айттым.

Мені тыңдап болып, большевик фракциясының өкілі тиісті адамдармен бұл туралы сөйлесетініне уәде берді, ол бізге бірнеше күннен кейін келіңіздер деді.

Екі күн өтті, мен сағат 10-00 де Смольныйға бардым. Құрманов - жанымда. Мені бір азаматпен таныстырды. Бұл - меншевик Соколов еді, кейін уақытша үкіметте юстиция министрі қызметін атқарған. Мені тыңдап алып, ол:

- Біраз күте тұрыңдар, - деді.

Он минөттен соң, ол мені шақырып алып:

- Менімен жүріңіз,- деді. Мен оған ілестім. Біз үлкен мәжіліс залына кірдік: шуылдаған қолдау, қолшапалақтау. Мемлекеттік дума мен Жұмысшы және солдаттар депутаттарының Кеңесінің біріккен мәжілісі өтіп жатты. Осы мәжілісте төрағалық етіп тұрған Чхеидзе маған сөз берді. Мен алдымен сасып қалдым, содан соң батыл сөйлеп кеттім.

- Жолдас азаматтар! Адамдар азаттық алды. Біздер, қазақтар, орыс халқымен бірге еліміздің патша қанауынан азат болуы жөнінде өз қуанышымызды білдіреміз. Мұнда Ресейде сіздер өз зәруліктеріңізді талқылап жатырсыздар, ал қазақ даласында генерал Ловрентьев бастаған экспедициялық армия, Николай ІІ-нің жазалаушы отрядтары өздерінің қылмыстық істерін жалғастырып, қазақ халқын мыңдап қырып-жоюда.

Менің сөзім кезінде залда шу көтеріліп, «масқара», бұл масқара ғой!» деген дауыстар естіліп жатты.

Менің сөзімнен кейін, жиналысқа қатысып отырған большевиктер жазалаушы экспедицияны шұғыл шақырып алуды талап етті. Олардың ұсыныстары бірауыздан қабылданды.

«Абай-ақпарат»