جورا-جولداستارىمنىڭ ۇيiنە باس سۇققاندا، ەگەر بار بولسا، الدىمەن سورەدەگi كiتاپتارىنا كوز سالۋعا تىرىسامىن. ارالارىندا بۇرىننان بiلەتiندەرiم كەزدەسiپ قالسا، كادiمگiدەي قۋانىپ قالاتىنىم بار. ولار كەيدە كەزدەسەدi, كەيدە كەزدەسپەيدi. كوبiنەسە ۇشىراسپايدى دەسەم دە بولادى. ال ءوزiم iشتەي ونداي ۇيلەرگە بiر بوتەندiگiم، جاتتىعىم بارلىعىن اڭعارامىن. بۇل مەندە بiرازدان بەرi قالىپتاسقان داعدى. قىسقاسى، ءوزiمدi ءوزiم «كiتابىنا قاراپ كiسiسiن تانى» دەگەن ۇعىممەن ءومiر سۇرەتiن سەكiلدi سەزiنەمiن. ارينە، بۇل مەن وقىعاندى باسقالار دا وقۋى كەرەك دەگەن وزiمشiلدiكتەن بولماۋى تيiس. شاماسى، ورتاقتاستىرار كوڭiل-كۇيدi iزدەۋدەن تۋىندايتىن بولار. دەگەنمەن بiر بايقاعانىمدى ايتۋىم قاجەت قوي دەيمiن. ول - مەنiڭ قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ ەرتەگi وقىمايتىندىعى. سوزiمە دالەل رەتiندە قالماقان ابدiقادىروۆ نەمەسە قالتاي مۇحامەدجانوۆ اۋدار­ما­سىنداعى «مىڭ بiر ءتۇندi» الماتىداعى تالاپكەر اقىن-جا­زۋشى زامانداستارىمنىڭ بiردە-بiرiنiڭ ۇيiنەن ۇشى­رات­پاعانىمدى ايتسام دا جەتكiلiكتi شىعار. راس، قازiر ەرتەگi وقىپ وي كوركەيتەتiن زامان با؟ دەگەنمەن...

جورا-جولداستارىمنىڭ ۇيiنە باس سۇققاندا، ەگەر بار بولسا، الدىمەن سورەدەگi كiتاپتارىنا كوز سالۋعا تىرىسامىن. ارالارىندا بۇرىننان بiلەتiندەرiم كەزدەسiپ قالسا، كادiمگiدەي قۋانىپ قالاتىنىم بار. ولار كەيدە كەزدەسەدi, كەيدە كەزدەسپەيدi. كوبiنەسە ۇشىراسپايدى دەسەم دە بولادى. ال ءوزiم iشتەي ونداي ۇيلەرگە بiر بوتەندiگiم، جاتتىعىم بارلىعىن اڭعارامىن. بۇل مەندە بiرازدان بەرi قالىپتاسقان داعدى. قىسقاسى، ءوزiمدi ءوزiم «كiتابىنا قاراپ كiسiسiن تانى» دەگەن ۇعىممەن ءومiر سۇرەتiن سەكiلدi سەزiنەمiن. ارينە، بۇل مەن وقىعاندى باسقالار دا وقۋى كەرەك دەگەن وزiمشiلدiكتەن بولماۋى تيiس. شاماسى، ورتاقتاستىرار كوڭiل-كۇيدi iزدەۋدەن تۋىندايتىن بولار. دەگەنمەن بiر بايقاعانىمدى ايتۋىم قاجەت قوي دەيمiن. ول - مەنiڭ قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ ەرتەگi وقىمايتىندىعى. سوزiمە دالەل رەتiندە قالماقان ابدiقادىروۆ نەمەسە قالتاي مۇحامەدجانوۆ اۋدار­ما­سىنداعى «مىڭ بiر ءتۇندi» الماتىداعى تالاپكەر اقىن-جا­زۋشى زامانداستارىمنىڭ بiردە-بiرiنiڭ ۇيiنەن ۇشى­رات­پاعانىمدى ايتسام دا جەتكiلiكتi شىعار. راس، قازiر ەرتەگi وقىپ وي كوركەيتەتiن زامان با؟ دەگەنمەن...

بىلتىر قازاقستانعا پورتۋگال جازۋشىسى پاۋلو كوەلو كەل­دi. بiر بايقاعانىم، بiزدە دە وقىرمانى كوپ ەكەن. ال­ما­تىنىڭ الدەبiر ءزاۋلiم سارايلارىنىڭ بiرiندە وسى قالام­گەر­مەن كەزدەسۋ ءوتتi. كەزدەسۋ دەگەن اتى بولماسا، كوپشiلiك سۇيiكتi جازۋشىسىنىڭ قولتاڭباسىن الۋعا ەكi-ءۇش كوش جەر كەزەككە تۇرعان ۇلىلىقتى دارiپتەۋ ءراسiمi بولدى. مىناداي قوشەمەتتi قازاقتىڭ اناۋ-مىناۋ جازۋشىسى كورسە، شاتتانۋدان جۇرەگi جارىلىپ كەتەر ەدi. شىن ايتامىن. ال كوەلو مۇندايعا بوي ۇيرەتiپ العان سەكiلدi. ويتكەنi, ول ءۇشiن قازاقستان دارىنىن مويىنداتقان ەندiگi كوپ مەملەكەتتەردiڭ بiرi عانا ەمەس پە؟!

ءيا، وسى كوەلو جايلى، ونىڭ كاللاسىندا قازاقستانعا كەلۋ تۋرالى قيال ويانۋدان كوپ-كوپ بۇرىن، بiز دە ەستiگەمiز-دi. ءوزiمنiڭ بەلگiلi ءھام ابدەن مويىندايتىن اعالارىمنىڭ بiرiنەن «الەم جازۋشىلارىنان كiمدەردi وقۋ كەرەك؟» دەپ كەڭەس سۇراعانىمدا وسى كوەلونى اتاعان. اعام «الەمدەگi سوڭعى ەڭ مودنىي جازۋشى وسى» دەدi. «مودنىي» ەكەندiگiنە جاڭاعى قولتاڭبا ۇلەستiرiلگەن كەزدەسۋدە كوزiم تاعى انىق جەتتi. بiراق ول كەزدەسۋگە دەيiن كوەلونىڭ بiراز كiتابىن مەن دە اقتارىستىرىپ ۇلگەرگەن بولاتىنمىن. تانىسۋدى «اق ساربازدىڭ كiتابى» دەيتiن تۋىندىسىنان باستاۋدىڭ ءساتi تۇسكەن. اقيقاتىمدى ايتايىن، كوڭiلiمنەن شىقپادى. ويتكەنi, شامامەن وسى اتتاس بiر بەستسەللەردi 90-جىلداردىڭ باسىندا قايسىبiر قازاق اعامنىڭ جازعانىن جاقسى بiلەتiنمiن. ول دۇنيەنiڭ كولەمi وسى دۇنيەگە شامالاس بولعانىمەن قامتيتىن اۋقىمى كەڭ-دi. كiتاپ ادامنىڭ اركiم بولىپ ومiرگە قايتا-قايتا كەلە بەرەتiندiگi تۋرالى ەدi. (قىسقاسى - بۋدديزم). ال جاڭاعى قازاق اعام ومiرگە ىلعي دا تاريحت ان ەسiمi بەلگiلi ايتۋلى تۇلعا بولىپ كەلiپ وتىرعان. ولاردىڭ قاتارىندا ەلليندiك گرەكيادان باستاپ بۇگiنگi رەسەيگە دەيiنگi كوپتەگەن داڭقتىلاردى اتاۋعا بولادى. اعامنىڭ ءوزi بولسا وسى تۋىلىسىندا ادامزات بالاسىن اقىرزاماننىڭ الاپاتىنان اراشالاۋشى اق ساربازدىڭ ناق ءوزi بولىپ دۇنيەگە كەلگەن. قىسقاسىنان قايىرساق قازاق تەرميناتورى. انىعىن ايتسام، ول كەزدە بۇل كiتاپقا دا كوپ تاڭ قالا قويماعام. ويتكەنi, الدىندا بۋددانىڭ تiرشiلiككە قايتا-قايتا كەلگiشتەي بەرگەندiگiنiڭ سەبەپتەرi تۋرالى (رۋح الدە سانا ەۆوليۋتسياسى دەيمiز بە) «جيتاق» دەپ اتالاتىن كiتاپشامەن تانىسقانىم بار-دى. ونداعى بۋددانىڭ قۇلاش سiلتەسiنiڭ ءوزi مەنiڭ قازاق اعامدiكiنiڭ قاسىندا ءسابيدiڭ تاريحقا ەمەس، تاتتiگە قۇمارتقانىنداي عانا ەدi. كوەلونى وقۋعا كەڭەس بەرگەن اعاما وسىنى ايتقام. اعام دا ساسپادى، «ەڭ مىقتى دۇنيەسi «الحيميك» كورiنەدi, سونى وقى» دەدi. رومان دەگەن اتى بولماسا، زاتى كiشكەنتاي عانا كiتاپشا ەكەن، مۇقاباسى جۇقالتاڭ ارزان بiرەۋiن الىپ بiر تۇندە ونى دا ءسۇزiپ شىقتىم. بiراق وقىعان سايىن ەسiمە وزiمە بۇرىننان تانىس باعزى بiر سيۋجەت تۇسە بەرگەندەي بولدى. ءيا، تانىس. بiراق جوباسى جادىمدا بiرشاما بۇلىڭعىر تارتا باستاعان. تiپتi قايتا اقتارۋعا شامام جەتپەي قالسا، سانامنىڭ بiر بۇرىشىندا ماڭگiگە قالىپ قوياتىنداي كەيiپتە. ايتەۋiر الدىمەن تۇيسiنگەنiم - كوەلونىڭ مىنا دۇنيەسi ۇرلىقى دۇنيە ەكەندiگiن اڭعارعانىم بولدى.

كەيدە ويلايمىن، ادەبيەتشi بولماعاندا دەتەكتيۆ بولار ەدiم دەپ (اكەمنiڭ ايتقانىن iستەمەدiم عوي). ايتەۋiر بiر كۇدiكتەنگەن جەرiمە قاتتى شۇيiلەتiنiم بار. كەيدە ونداي ءشۇيiلۋiم اي، جىلدارعا سوزىلىپ كەتەدi. «جۇرگەنگە جورگەم iلiنەدi» دەگەندەي، ولارىم كەيدە ناتيجە دە بەرiپ جاتادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. كۇمانiمنiڭ ايداي اقيقات ەكەنiنە الدىمەن كوزiمدi جەتكiزگەن اينالايىن بورحەستiڭ ءوزi ەدi. وسى اۆتوردىڭ «جالعان ءجايتتاردىڭ جالپى تاريحى» (حورحە لۋيس بورحەس، «ۆسەوبششايا يستوريا پودلوگوۆ»، سانكت-پەتەربۋرگ، 2004) جيناعىن اقتارىستىرىپ وتىرعاندا «ەكi ءتۇس كورۋشiنiڭ تاريحى» اتتى اڭگiمەسiنە كوزiم تۇسە كەتكەنi. كولەمi شاپ-شاعىن، بiر بەتتەن اسار-اسپاس قانا. بiراق كوەلونىڭ رومانىنىڭ قاڭقاسى وسى بiر بەتتە جاتىر ەدi. «اراب تاريحشىسى ءال-يسحاكي باياندايدى» دەپ باستالاتىن اڭگiمەنiڭ جالپى جەلiسi مىناداي: باعزى بiر زاماندا الدەبiر كايرلiك تۇت اعاشى تۇبiندە ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورەدi. تۇسiندە اۋزىنان التىن توگiلگەن بiر ادام: «سەنiڭ باقىتىڭ پارسىلار ەلiندە، يسفاعاندا، باقىتىڭدى iزدەپ سول ەلگە ساپار شەك»،- دەيدi. وسى تۇسكە كادiمگiدەي ۇيىعان اراب بار جيعان-تەرگەنiن ساتىپ، دۇنيە قىلىپ، بiرشاما قارجىمەن كوپ كەشiكپەي يسفاعانعا ءجۇرiپ كەتەدi. ارىپ-اشىپ اقىرى مۇندا دا جەتەدi-اۋ. بiر مەشiتتiڭ اۋلاسىنا تۇنەمەلگە توقتاعانى سول ەدi, مەشiتكە كورشi ۇيگە ءدال وسى كەزدە ۇرىلار ءتۇسiپ، ايقاي-شۋ كوتەرiلگەندە ءتارتiپ ساقشىلارىنىڭ قولىنا تۇسكەن جالعىز بەيباق بiزدiڭ تۇسكە سەنگiش ارابىمىز بولىپ قالادى. اياۋسىز قاتتى ۇرىپ-سوققاننان ەكi كۇن ەسiنەن تانعان بايعۇستى ءۇشiنشi كۇنi قاراۋىل باستىعىنىڭ الدىنا اكەلiپ، سۇراق-جاۋاپ باستالعاندا بۇل شىنىن ايتادى. كiناسiزدiگiن، بارلىعىنا سەبەپشi ءتۇسi ەكەندiگiن ايتىپ جىلايدى. سوندا قاراۋىل باستىعى قارقىلداپ كۇلەدi. «ءدال وسىنداي ءتۇستi مەن بiر ەمەس، ءۇش رەت كوردiم. وندا ماعان الدەكiم، كەرiسiنشە، كايرگە بار، وندا ورتاسىندا سۋبۇرقاعى بار باقتان ءسال شەتكەرiرەكتە تۇت اعاشى تۇر. سونىڭ ءتۇبiن قازساڭ مول بايلىق تاباسىڭ دەگەن-دi. مەن بارماي قويدىم. «ءتۇس تۇلكiنiڭ بوعى» دەگەن. سەنiڭ تاياق جەپ وتىرىسىڭ مىناۋ. ءما، از-ماز اقشا. امان-ساۋ تۇرعانىڭدا ەلiڭە قايقاي»،- دەيدi. اراب امان قالعانىنا شۇكiرشiلiك ەتiپ كەرi زىتىپ بەرگەن. كەلە سالا باياعى ءوزi ساياسىندا جاتىپ ءتۇس كورگەن تۇت اعاشىنىڭ ءتۇبiن قازعان. ويتكەنi قاراۋىل باستىعىنىڭ تۇسiندە كورگەنi ءدال وسى اعاشقا ساي كەلەدi. بەلدەن قازىپ قالىپ ەدi - و، عالامات، بiر ساندىق التىننىڭ شىعا كەلگەنi! وسىلايشا، تۇسكە سەنگiش اراب بايلىققا، باقىتقا كەنەلەدi.

ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. ال وسى وقيعا، ايتتىق قوي، كوەلودا رومانعا اينالىپ كەتكەن. مۇندا قوي باعىپ جۇرگەن يسپان بالاسى ءتۇسiنiڭ جول كورسەتۋiمەن مىسىرعا اتتانادى. جولساپار جازبالارىن قوسپاساڭىز، قالعانى تۇپ-تۋرا جاڭاعى اڭگiمەدەگiدەي. ياعني، كوەلو بۇل سيۋجەتتi بورحەستەن جىمقىرعان، بiراق وڭدەگەندە ول ۇرلىعىنىڭ جىمى بiلiنبەي كەتكەن. مەنiڭ تۇيسiگiم وسى جەردە «جوق، بورحەستiڭ ءوزi دە بۇل سيۋجەتتi باسقا بiرەۋدەن ۇرلاعان بولسا شە؟» دەگەن ساۋال تاستاعان. سوسىن بورحەستiڭ ءوزi دە اڭگiمەنi ايتۋشى ومiردە بولعان-بولماعانى بەلگiسiز ءال-يسحاكي دەگەن بiرەۋ دەپ وتىرعان جوق پا؟ بiراق بورحەستiڭ وقىرماندارى بۇل جازۋشىنىڭ اركiمدە بار سيۋجەتتەردi ءوز كەرەگiنە قاراي ەركiن پايدالاناتىندىعىن جاقسى بiلەدi. ول تiپتi ويدان اۆتورلار ويلاپ شىعارۋعا دا بەيiم. بورحەس مۇرالارىندا تiپتi ەشقاشان جازىلماعان كiتاپتار دا دەرەك كوزi رەتiندە پايدالانىلدى دەگەن سiلتەمەلەر كەزدەسiپ قالادى. الەم وقىرماندارىنىڭ بورحەستi ادەبيەت تاڭعاجايىپشىسى دەيتiندiگi ونىڭ وسىنداي ايتىپ بولمايتىن تاسiلدەرگە قۇمارلىعىنان بولۋى بەك مۇمكiن. قىسقاسى، بiر جۇمباقتى شەشۋ ءۇشiن تاعى دا بiر جۇمباق قولدان تۋدىرىلادى.

ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، بورحەستiڭ بۇل اڭگiمەسiنiڭ جۇمباعى ارابتىڭ اتاقتى «مىڭ بiر ءتۇنi»، شاھاريزادانىڭ 351-352 تۇندەرi ايتاتىن اڭگiمەسiندە جاتىر ەكەن. بورحەس مۇراسىن زەرتتەۋشiلەر شارشاماي، تالماي مۇنى دا انىقتاعان عوي. سوسىن كiتاپتىڭ سوڭىنا قوسىمشا رەتiندە بەرگەن.

مiنە، «مىڭ بiر تۇننەن» بورحەس، بورحەستەن كوەلو الىپ دامىتىپ (الدە «مىڭ بiر ءتۇننiڭ» وزiنەن الدى ما؟), اتاقتى «الحيميككە» اينالدىرعان ەكi ءتۇننiڭ اڭگiمەسi وسىنداي. ەكi ءتۇننiڭ اڭگiمەسi كوەلونى الەمگە ايگiلi ەتتi. ول قازiر الەمدەگi ەڭ باي جازۋشىلاردىڭ دا بiرi. بiرەۋدiڭ ءتۇسiن ساتىپ الىپ باقىتىن تاپقان كادۋiلگi ەرتەگi كەيiپكەرi.

«قايران شىعىس،- دەيمiن iشiمنەن. - وزiڭنەن العاندى وزiڭە قايتادان ءوڭiن اينالدىرىپ اكەپ ساتىپ، قانشاما ەۋروپالىق، امەريكالىق بايدى. ال سەن ءوزiڭ التىننىڭ ۇستiندە وتىرىپ ولاردىڭ قۇمنان جاسالعان جاساندى التىنىنا قۇمارتا كوز قادايسىڭ. ەرiگiڭنەن ايىرىلساڭ، ارتىنان ەرiپ كەتۋگە دايارسىڭ. مۇنداي حالدە تاعى دا قانشا جىل، «عاسىر وتكiزەر ەكەنسiڭ؟».. سوسىن وزiمە كەزدەيسوق قويىپ العان ساۋالىما ءوزiم جاۋاپ تاپپاي قينالامىن.

ال مەنiڭ قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ ەرتەگi وقىعىسى كەلمەيدi. الدە بورحەس پەن كوەلو اقىماق تا، بiز اقىلدىمىز با؟ اقىلدى بولساق، كوەلونىڭ قولتاڭباسىن الۋعا ۇزاقتان-ۇزاق شۇبىرما كەزەككە تۇرماس ەدiك قوي.

بۇل تۋرالى «مىڭ بiر تۇندە» نە بار ەكەن، قاراپ كورەيiنشi...

2005 جىل.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»