تۇرسىن جۇرتباي. «بايتۇرسىنوۆ – باياعى بايتۇرسىنوۆ» (جالعاسى)
3.
قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تۇتقالارى تۇتقىندالعان سوڭ ساياسي ساحنانى تىلسىم تىنىشتىق باستى. ءسابيت مۇقانوۆ، ءابدiلدا تاجiباەۆ، ساعىر كامالوۆ، Iلياس قابىلوۆ iسپەتتi ءار نارسەدەن دامەلi ۇرپاقتاردىڭ ادەبيەت توڭiرەگiندەگi شاقپا تiلدi ۇراندارى باسپاسوزدە جاريالانعانىمەن، ولاردىڭ پiكiرiنiڭ ۇلى يدەولوگياعا ىقپالى جۇرمەدi. ولاردىڭ سوزiنە ءالi تۇلعالىق سالماق بiتە قويماپ ەدi. تەك ءوشiپ بارا جاتقان قازاننىڭ وتىن قاعىستىرعانداي عانا ارەكەت-تiن. عابباس توعجانوۆ قانا كيiپ-جارىپ، قيعىلىق سالىپ قويىپ وتىردى.
ال مەملەكەتتiڭ يدەولوگيا سالاسىن باسقاراتىن قايراتكەرلەر دىمىن iشiنە تارتىپ الدى. ويتكەنi, ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ ءوزi اباقتىعا قامالعان سوڭ، ەسەرگە دە ءومiر كەرەك، ولاردىڭ بارلىعى بۇقپالاپ، قالتارىستا قالدى. وزدەرiنiڭ دە جازالاۋ ديiرمەنiنە جەم بوپ تارتىلىپ كەتەتiنiن تەز اڭعاردى. ديiرمەننiڭ تاسى ەتەكتەرiنە تيiپ كەتiپ، تيiپ كەتiپ ءجۇردi. «قارعايىن دەسەم - جالعىزىم، قارعامايىم دەسەم جالماۋىزىم» دەگەندەي، قاماۋداعى قايراتكەرلەر ولاردى جاقتىرماسا دا جالعان ايىپ تاعىپ، بiز كورگەندi - سەن دە كور دەمەدi. وندا قازاق ۇلتى مۇلدەم يەسiز قالاتىنىن بiلدi. ال ايگiلi بەلسەندiلەر تiسكە جۇمساق بايلاردىڭ تامىرىن شابۋعا كiرiستi. سوندا دا تۇرمە جاقتاعى دىبىسقا قۋىستانا قۇلاق ءتۇردi.
3.
قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تۇتقالارى تۇتقىندالعان سوڭ ساياسي ساحنانى تىلسىم تىنىشتىق باستى. ءسابيت مۇقانوۆ، ءابدiلدا تاجiباەۆ، ساعىر كامالوۆ، Iلياس قابىلوۆ iسپەتتi ءار نارسەدەن دامەلi ۇرپاقتاردىڭ ادەبيەت توڭiرەگiندەگi شاقپا تiلدi ۇراندارى باسپاسوزدە جاريالانعانىمەن، ولاردىڭ پiكiرiنiڭ ۇلى يدەولوگياعا ىقپالى جۇرمەدi. ولاردىڭ سوزiنە ءالi تۇلعالىق سالماق بiتە قويماپ ەدi. تەك ءوشiپ بارا جاتقان قازاننىڭ وتىن قاعىستىرعانداي عانا ارەكەت-تiن. عابباس توعجانوۆ قانا كيiپ-جارىپ، قيعىلىق سالىپ قويىپ وتىردى.
ال مەملەكەتتiڭ يدەولوگيا سالاسىن باسقاراتىن قايراتكەرلەر دىمىن iشiنە تارتىپ الدى. ويتكەنi, ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ ءوزi اباقتىعا قامالعان سوڭ، ەسەرگە دە ءومiر كەرەك، ولاردىڭ بارلىعى بۇقپالاپ، قالتارىستا قالدى. وزدەرiنiڭ دە جازالاۋ ديiرمەنiنە جەم بوپ تارتىلىپ كەتەتiنiن تەز اڭعاردى. ديiرمەننiڭ تاسى ەتەكتەرiنە تيiپ كەتiپ، تيiپ كەتiپ ءجۇردi. «قارعايىن دەسەم - جالعىزىم، قارعامايىم دەسەم جالماۋىزىم» دەگەندەي، قاماۋداعى قايراتكەرلەر ولاردى جاقتىرماسا دا جالعان ايىپ تاعىپ، بiز كورگەندi - سەن دە كور دەمەدi. وندا قازاق ۇلتى مۇلدەم يەسiز قالاتىنىن بiلدi. ال ايگiلi بەلسەندiلەر تiسكە جۇمساق بايلاردىڭ تامىرىن شابۋعا كiرiستi. سوندا دا تۇرمە جاقتاعى دىبىسقا قۋىستانا قۇلاق ءتۇردi.
رۋحىندا ەلدiك قاسيەتi بار بەلسەندi زيالىلار ويسوقتى كۇيگە ءتۇستi. ەلدiڭ يەسiز قالعاندىعىن، «قۋجاقتىڭ» ەسە - تەڭدiك بەرمەي ەڭسەرiپ، جۇرتتى قۋىرىپ بارا جاتقانىن، رۋحاني الەمنiڭ جۇدەپ-جاداعانىنى، قالماقان ابدiقادiروۆتىن ۇلتتىق تۇتقا شىقپايتىنىن انىق سەزiندi. كەڭەس وكiمەتiن ءوز قولىمەن قۇرعان ساكەن سەيفۋلليننiڭ ءوزi قىزىل رەۆوليۋتسيانى - جۇتقا ۇشىراعان كوتەرەم قىزىل اتقا داستان جازدى.
بۇل كەزدە «م.تىنشباەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان استىتىن ۇيىمى تۋرالى تەرگەۋ ءىسى» باستالىپ، تاعى دا 44 ازامات تۇرمەگە قامالدى. ءبىرىنشى بولىپ 1930 جىلى 4 تامىزدا مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاماققا الىندى. بۇل تۋرالى گولوششەكين ءوزىنىڭ اتىشۋلى بايانداماسىندا:
«جولداستار، مەنiڭ سiزدەرگە جاريالايىن دەپ وتىرعان دەرەكتەرiم - قازiر كوزi جويىلعان «بايتۇرسىنوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ» تەرگەۋiندە ۇلتشىلداردىڭ ءوزi بەرگەن كۋالىگi. سونداي-اق، ءدال وسى كۇندەرi تىنىشباەۆتiڭ، ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتەردiڭ تاعى دا بiر كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل ۇيىمىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلۋدا»، - دەپ «سالتاناتتى تۇردە» جاريا ەتكەن بولاتىن.
ولاردىڭ قاتارىندا ەرمەكوۆ ءالiمحان (6/ح. 30 ج. -تۇرمەگە قامالعان كۇندەرى جاقشا ىشىندە كورسەتىلگەن - ت.ج.), تىنىشباەۆ مۇحامەدجان (4/ VIIءى - 30 ج.), دوسمۇحامەدوۆ حالەل (14/Iح - 30 ج.), دوسمۇحامەدوۆ جاhانشا (31/ح - 30 ج. ), قوجامقۇلوۆ ناشير (20/ح - 30 ج.), سۇلەەۆ ءبiلال (27/Iح - 30 ج.), كەمەڭگەروۆ قوشمۇحان (17/Iح - 30 ج.), اۋەزوۆ مۇحتار (17/Iح - 30 ج.), وماروۆ ءاشiم (14/Iح - 30 ج.), كۇدەرين جۇماقان (17/Iح -30 ج.), بۇرالقيەۆ مۇستافا (17/Iح - 30 ج.), اقباەۆ ءابدۋحاميد (14/VIII - 30 ج.), اقباەۆ جاقىپ ( 8/VIII - 30 ج.), قادىرباەۆ سەيدازىم ( 14/Iح - 30 ج.), تiلەۋلين جۇماعالي (2/VII - 30 ج.), مۋرزين مۇحتار (14/Iح - 30 ج.), وماروۆ ءۋاليحان (30/III - 31 ج.), ءۇمبەتباەۆ الداربەك (8/VIII - 31 ج.), يسكاكوۆ دانيال (29/III - 31 ج.), مۇڭايتباسوۆ ءابدiراحمان (23/Iح - 31 ج.)» بار ەدى.
ولاردان ەكى جىل بۇرىن ۇستالىپ، اتۋ جازاسىنان امان قالعان (ح.عابباسوۆتان، ج.ايماۋىتوۆتان، ا.يۋسۋپوۆتان، د.ادىلەۆتەن، ءا.بايدىلديننەن باسقالارى), كونتسلاگەرگە جەر اۋدارىلعان الاش ازاماتتارى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتا ءجۇرىپ، تىرشىلىكتىڭ كەرمەك ءدامىن تاتا ءجۇرىپ، ءومىر ءۇشىن كۇرەسىپ جاتتى.
ولاردىڭ تۇرمەدەگى جان ازاسىنىڭ كۋالارى - جەكە حاتتارى مەن قۇجاتتارى، تۇرمە مەكەمەلەرىنە جازعان شاعىمدارى مەن تالاپتارى، سونداي-اق جازالاۋ مەكەمەلەرىنىڭ ءوزارا جونەلتپە قۇجاتتارى «قوسىمشا ايعاقتار» دەگەن اتپەن ءىستىڭ ءۇىى تومىنا دەربەس تۇپتەلىپ، مۇقيات ساقتالىپتى. سەبەبى، وسى تومنىڭ ىشىندە تىڭشىلار مەن سەكسوتتاردىڭ (ۇندەمەستەردىڭ) دومالاق ارىزدارى دا قوسا تىركەلىپتى. الايدا تەرگەۋ ىسىمەن ءبىز تانىسقان كەزدە ول ايعاقتاردان «تازارىپ» ۇلگەرىپتى، ياعني، تۇپتەمەلەردىڭ اراسىنان جۇلىنىپ الىنىپتى.
حاتتاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ تۇپنۇسقاسى جوق، بىراق تا ورىسشا اۋدارماسى بار. ءبىز مۇمكىندىگىنشە سارعايىپ كەتكەن سول حاتتتاردىڭ تۇپنۇسقاسىن پايدالاندىق. ال كەيبىر جەرلەردە ونىڭ اۋدارماسىن بەردىك. مۇنىڭ ءوزى تىكەلەي قاجەتتىلىكتەن ەمەس، ماجبۇرلىكتەن تۋدى. بىرىنشىدەن: حاتتاعى جازۋلار وشە باستاعان، ونى اجىراتىپ وقۋعا ءبىر كۇن كەتەتىن ەدى. ال ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز شەكتەۋلى بولاتىن. ەكىنشىدەن: ورىسشا اۋدارىلعان حاتتار تاسقا باسىلعان ەدى. بۇل جۇمىستى جەڭىلدەتتى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ امالسىزدىقتان بارعان بۇل لاجىمىزدى تۇسىنەر دەپ ويلايمىز. كەيىن مۇنىڭ بارلىعىن اسىقپاي، تۇبەگەيلى زەرتتەيتىن مەزگىل تۋار. سوندا ءبارى دە ورىنىنا كەلەر دەپ ۇمىتتەنەمىز. ءتارجىمالاۋ بارىسىندا سول ادامنىڭ سويلەسۋ، جازۋ مانەرىن جانە ونىڭ سوزدىك قولدانىسىن ساقتاۋعا تىرىستىق.
بۇل حاتتاردىڭ كەيبىرىنىڭ ۇزىندىلەرى تاقىرىپقا بايلانىستى تاراۋلاردا پايدالانىلعانىن، الايدا ونداعى ايتىلعان جايلاردان تولىق ماعلۇمدار بولۋ ءۇشىن بۇل ارادا تولىق كەلتىرگەنىمىزدى ەسكەرتەمىز. سونىمەن قاتار احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى بۇل تاراۋ تۇرمە ءافساناسىنىڭ تۇجىرىمدى ءبىر ءبولىمى بولعاندىقتان دا، قوسىمشا قۇجاتتاردى شاشىراتپاي وسى اراعا كىرىكتىردىك. ال احاڭنىڭ ءا.بوكەيحانوۆپەن جازىسقان حاتتارى الدىڭعى تاراۋدا بەرىلگەندىكتەن دە، قايتالاپ جاتۋدى ورىنسىز دەپ تاپتىق.
سونىمەن، جەتىنشى توم احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆقا جازعان تىلدەي حاتىنان باستالىپتى. حاتتىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا س.سادۋاقاسوۆ احاڭدى - احمەت بايتۇرسىنوۆتى پارتيا سەزىنە قوناق رەتىندە شاقىرىپتى. سول كەزدە م.دۋلاتوۆتىڭ جاۋاپقا تارتىلۋى الاڭداتسا كەرەك، وزگەلەردىڭ دە ساقتىعىن ويلاستىرۋى مۇمكىن، توبىرلىق باس قوسۋدان باس تارتىپتى. وندا:
«سماعۇل باۋىرىم! مەنىڭ ءوزىم ۋتوپيست ەمەسپىن. سوندىقتان سەنىڭ مارتتاعى بولاتىن پارتيا سيازىڭا (...) كەل دەگەنىڭە بارا المايمىن. اڭگىمەگە تويعانمىن. تاعى دا قايتادان باستاپ، قۇر اۋىز اۋىرتۋعا كوڭىلىم شاپپايدى. باسقا وقۋ دەگەن اقىلىڭ كوڭىلىمە قونادى. مۇحتار امان شىعار. باسقالار دا امان. ابدىراشقا سالەم. باۋىرىڭ احمەت. 12.1.1929 ج.»، - دەپ (7 توم 2-بەت) جازىپتى.
بۇل حاتتى قايدان جولداپ وتىر؟ ول جاعى بەلگىسىز. حاتتىڭ سىرتىندا سماعۇل مۇحتارعا:
«مەن بارماي تاماق الىپ قويما. بۇگىن مەيرام بولعاندىقتان وبەد الادى. سماعۇل»، - دەگەن جازۋ بار.
زادى بۇل مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ورىنبوردا ءبىر بولمەدە تۇرعان كەزىندە جازىلعان ءتىلحات سياقتى. سماعۇل ەسكى قاعازدىڭ بەتىن پايدالانىپ احاڭا حات جازعان، احاڭ سول بەتتىڭ ەكىنشى جارتىسىنا جاۋاپ جازعان. ال 1921-1922 جىلى ايتتىڭ قاي كۇنى وتكەنىن ءبىلىپ، بۇل تىلشەنىڭ (زاپيسكانىڭ) قاي كۇنى جازىلعانىن انىقتاۋعا بولادى.
مۇنداعى مەكەمەارالىق جونەلتپە قۇجاتتاردىڭ تىگىندىسى «ا.بايتۇرسىنوۆپەن جانە باسقالاردىڭ ۇستىنەن قوزعالعان تەرگەۋ ءىسىنىڭ» قۇجاتتارىن «م.تىنشباەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان استىرتىن ۇيىمنىڭ تەرگەۋ ىسىنە» قوسۋ تۋرالى قاۋلىنىڭ كوشىرمەسىمەن باستالادى:
«قاۋلى 1930 جىل 14 سەنتيابر. وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ ەكىنشى بولىشەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - جۋراۆلەۆ:
احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن جانە باسقالاردىڭ ۇستىنەن قوزعالعان № 78754 (541884 ارحيۆ ءىسى) تەرگەۋ ىسىندەگى كورسەتىندىلەر پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگى جاڭادان قوزعاعان تىنىشباەۆپەن جانە باسقالاردىڭ ىسىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەندىگىن ەسكەرىپ، تىنشباەۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىستى ناتيجەلى جۇرگىزۋ ءۇشىن بايتۇرسىنوۆتىڭ ىسىندەگى كورسەتىندىلەردى ۇقىپتى تۇردە پايدالانۋ كەرەك. سوندىقتان دا قاۋلى ەتەمىن:
وگپۋ-ءدىڭ ورتالىق تىركەۋ ءبولىمى ارقىلى بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ۇستىنەن قوزعالعان № 78754 (541784 ارحيۆ ءىسىنىڭ ءى-ا، ءى-ب، ءىى-ا، ءىى-ب ءىىى، ءىV, V, ءVى تومدار) پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگىنىڭ قارماعىنا بەرىلسىن.
وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ ەكىنشى بولىشەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - جۋراۆلەۆ
«بەكىتەمىن» وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى - سوبولەۆ» (7 توم، 323-بەت).
«الاشوردا» مەن «تۇرىكمەن ازاتلىعى» ۇيىمىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولعانى تۋرالى مالىمەتتى بۇرىندى-سوڭدى كەزدەستىرمەگەن ەدىك. بۇل جىلدارى تۇرىكمەن اعايىندار دا تىنىش جاتپاپتى. وعان مىنا جونەلتپە حات دالەل.
«وگپۋ -ءدىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جولد. پروكوفەۆكە مالىمدەمە
«تۇرىكمەن ازاتلىعى» كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىن اشكەرەلەۋ جونىندەگى ىسكە بايلانىستى بەتپە-بەت جۇزدەستىرۋ ءۇشىن تۇتقىن عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتى وو پپ وگپۋ-ءدىڭ ورتا ازيا ءبولىمىنىڭ قاراماعىنا ارنايى ايداۋىلمەن جىبەرۋگە رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
ءبىرىمجانوۆ وگپۋ-ءدىڭ كوللەگيسىنىڭ ء11/ىۇ-30 ج. قاۋلىسىمەن «الاشوردا» كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە №541784 ءىس بويىنشا 10 جىلعا كونتسلاگەرگە كەسىلگەن بولاتىن. جازاسىن وگپۋ-ءدىڭ كارەل-مۋرمانسكىدەگى لاگەرىندەگى ۋسيكميتلەدە وتەپ جاتىر.
نەگىزدەمە: پپ وگپۋ-ءدىڭ ورتا ازيا ءبولىمىنىڭ ء29/حى-32 ج. №11926 كۇنگى تەلەگرامماسى. وو وگپۋ-ءدىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى ...(قولى). 20 جەلتوقسان، 32 جىل» ( 7 توم، 417-بەت).
بۇل بەتتەسۋ ءوتتى مە، جوق پا، ونىڭ انىق-قانىعا بارا المادىق. كەلەسى قۇجات، ياعني، «بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ وگپۋ مەكەمەلەرىنە باقىلاۋ جاسايتىن رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسىنە ءوتىنىشى» تۇسىنىكتى قاجەت ەتپەسە كەرەك. «الاشورداشىلارعا» العاشقى ۇكىم شىققاننان سوڭ-اق، 1931 جىلى 13 قاڭتاردا بادريسا مۇحامەدسادىققىزى بايتۇرسىنوۆا قىزى شولپان احمەتقىزىمەن بىرگە تومسكى گۋبەرنياسىنىڭ كريۆوشەين اۋدانىنداعى جۋكوۆو دەرەۆنياسىنا جەر اۋدارىلعان بولاتىن.
«ق(ازاقستان) وگپۋ-ءنىڭ 1931 جىلعى 13 قاڭتارداعى قاۋلىسىمەن مەنىڭ دۇنيە-مۇلكىم تارگىلەنىپ،وزىمە 10 جىل كونتسلاگەردە وتىرعا ۇكىم شىعارىلدى. سول ك وگپۋ-ءدىڭ 1932 جىلعى 4 قاراشاداعى قاۋلىسىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، 3 جىلعا سولتۇستىك ولكەگە جەر اۋدارىلدىم. جوعارىداعى قاۋلىنى ورىندالۋى بارىسىندا مەنىڭ ايەلىم بادري-سافا بايتۇرسىنوۆا تومسكى گۋبەرنياسىنىڭ كريۆوشەين اۋدانىنداعى جۋكوۆو دەرەۆنياسىنا جەر اۋدارىلعان. ايەلىمنىڭ جاسى 56 -دا، ونىڭ ۇستىنە دەنساۋلىعى دا ناشار، تالما اۋرۋى بار، كۇنىنە 4-5 رەت ۇستاپ قالادى. ول قانداي دا ءبىر جۇمىس ىستەۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ءوزى وزگەنىڭ كومەگىنسىز كۇنىن كورە المايدى.
جوعارىداعى ايتقاندارىمدى ەسكەرىپ، سەلبەسىپ بىرگە تۇرۋىمىز ءۇشىن ايەلىمنىڭ مەنىڭ قاسىما كەلۋىنە، نە مەنىڭ ونىڭ قاسىنا اۋىسىپ بارۋىما رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. مۇنداي اۋىسۋلار قازىرگى ەرەجەلەرگە قارسى ەمەس شىعار، تاجىريبەدە بار ...(حاتتىڭ شەتى جىرتىلعان - ت.ج.). ا.بايتۇرسىنوۆ. 1933 جىلدىڭ 6-قاڭتارى. ادرەسىم: ارحانگەلسكى، سولومبالا، 1-دەرۆنيا، 1- بويلىق، №9 ءۇي» (7 توم 430-بەت).
وسى ارىزدى اينىتپاي كوشىرىپ ماسكەۋدەگى وگپۋ مەكەمەسىنە دە جولداعان. جازۋى وتە ادەمى. ارينە، ارحانگەلسكىدەن كورى توم گۋبەرنياسى «قۇرلىققا جاقىن» ءارى تابيعاتى دا ۇيرەنشىكتى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشى قاناعاتاندىرىلىپتى.
«وگپۋ كوللەگياسىنىڭ 1933 جىلعى 4 ماۋسىم كۇنگى ءماجىلىسىنىڭ حاتتاماسى.
تىڭدالدى: №541784 ارحيۆ ءىسى بويىنشا ازامات بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلى وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ء13/ى- 30 ج. قاۋلىسىمەن ەڭ جوعارى جازاعا كەسىلىپ، ول جازا 10 جىل تۇرمەگە وتىرۋعا اۋىستىرىلعان. وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ء8/ى- 31 ج. قاۋلىسى بويىنشا: وگپۋ كوللەگياسىنىڭ 14/4 - 30 ج. جوعارى جازاعا كەسكەن ۇكىمىنىڭ، سوعان قوسا دۇنيە-مۇلكىن تارگىلەۋ تۋرالى قاۋلىسىنىڭ كۇشى جويىلعان. وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ء4/حى-32 ج. قاۋلىسىمەن جازاسىن وتەۋدەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، سولتۇستىك ولكەگە - ارحانگەلسكىگە (ناحودكاعا) 3 جىلعا جەر اۋدارىلعان.
قاۋلى ەتىلدى: بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلىنا قيىر سولتۇستىك ولكەسىنىڭ كريۆوشەين اۋدانىنا قاراستى جۋكوۆو دەرەۆنياسىندا تۇرۋعا رۇقسات ەتىلسىن» (7 توم. 405- بەت).
ءتىل سىندىراتىن وسىناۋ قاساڭ تىركەستەردىڭ استارىندا ازاپتى تاعدىر مەن ارماندى ءومىر كۇرەسى جاتىر. اتۋ جازاسىنا كەسىلۋىن ەستۋدىڭ ءوزى دە جۇيكەگە سىن. قيىر سولتۇستىككە جەر اۋدارىلۋ دا ولىممەن بەتپە-بەت كەلۋ دەگەن ءسوز. قولىڭدا جوق دۇنيە-مۇلكىكتى تارگىلەۋگە ۇكىم شىعارۋدىڭ وزىندە دە تاعدىردىڭ مىسقىلى بار. ال باقىلاۋ استىنداعى ەركىن قونىستانۋعا شىعۋ دەگەنىڭىز - ازاتتىققا شىققانمەن پارا-پار.
ءسويتىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ ارحانگەلسكىدەن باتىس ءسىبىر كونتسلاگەرىنە جونەلتىلەدى:
«15 تامىز, 1933 جىل. ارحانگەلبسكى ق.، پ - ۆينوگر، 58. ۋسو ءبولىمىنىڭ سولتۇستىك ولكەسى جونىندەگى وكىلەتتى وكىلى. موسكۆا، وگپۋ - ءدىڭ ۋسو بولىمىنە.
كوشىرمەسى: نوۆوسيبير قالاسى. پپ وگپۋ-ءدىڭ باتىس ءسىبىر ولكەسى جونىندەگى وكىلىنە.
بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلى ء7/ۇىىى- 33 ج. كۇنى №75707/11 انىقتاماسىمەن ءۇي-ىشىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن باتىس ءسىبىر ولكەسى كريۆوشەين اۋدانىنداعى جۋكوۆو دەرەۆنياسىنا ءجۇرىپ كەتتى. بايتۇرسىنوۆ نوۆوسيبير قالاسىنا ء25/ۇىىى - 33 ج. دەيىن كەشىكپەي جەتۋگە مىندەتتى. پپ وگپۋ-ءدىڭ ۋسو باستىعى - كاپار» (7 توم. 417), - دەپ جەدەل حات جولداپتى.
تۇتقىندى قابىلداپ العانى تۋرالى ماسكەۋگە تەرگەۋ جۇرگىزۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى سيۆياكوۆ ماسكەۋگە:
«ۋسو وگپۋ. 23 تامىز، 1933 ج. وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنىڭ ءماجىلىسىنىڭ (سوت) قاۋلىسى ء4/ۇىىى-33 ج. ورىندالدى، تۇتقىن بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبسو-ءنىڭ كريۆوشەين اۋدانىندا تۇراتىن ءۇي-ىشىمەن قوسىلىپ، قازىر بىرگە تۇرادى. ۋسن-نىڭ باستىعى - سيۆياكوۆ»، - (7 توم 412-بەت) دەپ حابارلايدى.
جەتى كۇننەن كەيىن تاعى دا:
«30/ ءىح-1933 ج. وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋ جۇرگىزۋ باسقارماسىنا. موسكۆا. پپ وگپۋ-ءدىڭ باتىس ءسىبىر ءبولىمى ء15/ۇىىى - 33 ج. سىزدەر جولداعان № 15/541784 ارحيۆ ءىسىن تاپسىرىپ العانىمىزدى جانە اكىمشىلىكپەن جەر اۋدارىلعان احمەت بايتۇسىنۇلى بايتۇرسىنوۆتىڭ وسىندا كەلگەگەنىن، سونداي-اق ونىڭ كولپاشەۆا قالاشىعىنا جىبەرىلگەنىن راستايمىز. ءبولىم باستىعى ...(قولى)»، - دەگەن (7 توم. 403- بەت) مازمۇنداعى جونەلتپە حات جىبەرگەن.
بۇل ماسەلەگە موسكۆادا تۇراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ بارىنشا بەلسەندى ارالاسقان. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ لاگەردەن بوسانۋىنا جانە ءۇي-ءىشىنىڭ ولارمەن جولىعۋىنا دا جول اشقان قازاق ۇلتىنىڭ «كارى كوسەمى». وسى تومنىڭ 425-بەتىندەگى:
«بۇرىنعى قاۋلىعا جاسالعان وزگەرىسكە بايلانىستى بايتۇرسىنوۆا بادريسافا (بايتۇرسىنوۆ احمەتتىڭ ايەلى) قالعان مەرزىمىن كۇيەۋىمەن بىرگە وتەۋى ءۇشىن پپ وگپۋ-ءدىڭ سولتۇستىك ءبولىمى ارقىلى جىبەرىلسىن» - دەگەن رۇقسات قاعازدىڭ بەتىنە:
«تومسك گۋبەرنياسىنىڭ كريۆوشەين اۋدانى جۋكوۆو دەرەۆنياسىندا تۇراتىنى كورسەتىلسىن»، - دەپ بۇرىشتاما قويىلعان.
تەرگەۋ ءىسىنىڭ 117-بەتىندە «قوجا مىرزاعازى» دەگەن ادامنىڭ حاتىنىڭ سوڭى ساقتالعان. اڭگىمە - اۋباكىر ديۆاەۆ تۋرالى. مىرزاعازى قوجا دەگەنىمىز - مىرزاعازى ەسپولوۆ بولۋى مۇمكىن بە؟ قادىرمەندى قارت اۋباكىر ديۆاەۆ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ وتىرعاندىقتان دا كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك:
« ... تاربيەلەۋگە بولمايدى. بالالارى رىسقىلوۆقا ارىز جازىپ بەردى. ارىزىن رىسقۇلوۆ سوندا الىپ كەتتى. بارعان سوڭ پارتيا ارقىلى وتكىزىپ كورەيىن، جولداستاردىڭ كۇشىمەن دەپ. وسىنى بىردەمە قىلارسىڭ. شالدىڭ ءحالى ناشار. وزدەرى 4 جان. جالعىز اقشا الاتىن شال. ونىڭ العانىمەن بارلىعى كۇن كورە الاتىن ەمەس. بالالارى قىزمەتتە جوق. ونىڭ ۇستىنە جاقىن ارادا جالداعان مالاي قىز دىمىن قالدىرماي ۇرلاپ كەتىپتى. وتە جۇدەۋ، ولمەشىلىك كۇنى بار. مۇندا وراز جاندوسوۆتار سارتتىڭ جىگىتتەرىنە ايتىپ كورىپ ەدى، بولمادى، اسىرەسە، يرماكوۆ. شال ءوزىنىڭ جايىنا بايلانىستى جازباعان شىعار سىپايىلىقپەن، بىراق،تاعى دا ايتامىن، حالدارى ناشار.
قوش. مىرزاعازى. 15/ح".
جازىلعان ايى مەن كۇنى بەلگىلى، ال جىلى قويىلماعان. اۋباكىر ديۆاەۆتىڭ كۇتىمسىز قالعانى، تاشكەنتتە اسا كەدەي ءومىر كەشكەنى جونىندە دە دەرەك بار. كەيىن قازاق زيالىلارى قاتتى ات سالىسىپ، قاۋلى شىعارىپ، كىتابىن باستىرىپ، قارجىلاي كومەك بەرگەن.
وسى تومنىڭ 439 - بەتىندە وگپۋ كوللەگياسىنىڭ:
«سسرو اك پرەزيدۋمىنىڭ ء14/ىV-1934ج. قاۋلىسى ورىندالۋعا جىبەرىلسىن»، - دەپ جازىلعان.
بۇل: تەرگەۋ قۇجاتتارى ارحيۆكە بەرىلسىن - دەگەندى بىلدىرەدى. 7 تومداعى تەرگەۋگە قاتىستى جونەلتپەلەر وسى وكىممەن اياقتالادى.
بۇدان كەيىن تۇتقىنداردان ءتىنتۋ كەزىندە تاركىلەگەن حاتتار، ءىرىلى-ۇساقتى جازبالار، ءوتىنىش-ارىزدار، كۋالىكتەر، سايلاۋ كوميسسياسىنا جازىلعان حاتتار، جاي سالەم حاتتار، تۇتقىنداردىڭ ءبىر-بىرىنە جانە سىرتتان كەلگەندەرگە جازعان تىلەك-وتىنىشتەرى بار. سوتسىز اتىلىپ كەتكەن مادىبەك كەنشىموۆتىڭ جىرتىق-جىرتىق ءبىر جاپىراق قاعازعا جازعان:
«تايكە! پولۋچيل ۆسەگو مالەنكي. تاز نادو دليا تۇكىرگەن. چاي توجە»، - دەگەن قولتاڭباسىدا سونىڭ ىشىندە ءجۇر.
بۇعان قاراعاندا م.كەنشىموۆتىڭ شالا ورىسشا ساۋاتىنىڭ بارلىعى جانە ناسىباي اتاتىندىعى بايقالادى. سول م.كەشىموۆپەن بىرگە قامالعان تورعايلىق دۇزەم تۇيعىمبەكوۆ تۋرالى:
وگپۋ-ءدىڭ قوستاناي بولىمشەسىنىڭ باستىعى پۋيكان جولداسقا. ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ № 8 اۋلىنىڭ تۇرعىنى قانيپا تۇيعىنبەكوۆانىڭ تىكەلەي وگپۋ-گە جولداعان وتىنىشىنە وراي وعان مىنانى حابارلاڭىز: ونىڭ كۇيەۋى دۇزەم تۇيعىمبەكوۆ 1930 جىلى 27 اقپان كۇنى اۋرۋحانادا قايتىس بولعان. وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى سوبولەۆ (7 توم 324 بەت), - دەگەن توسىن حاباردىڭ كوشىرمەسى دە ساقتالىپتى.
سونداي-اق ت.قۇداباەۆ دەگەننىڭ:
«م.اۋەزوۆتىڭ قولجازبالارىن تۇگەل قاراپ شىقتىم. مۇندا ول (ىزدەگەن قولجازباسى - ت.ج.) جوق»، - دەپ جازىپتى.
ت.قۇداباەۆ وقىعان قولجازبالاردىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق مادەنيەت تاريحى» مونوگرافياسى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات كەزەڭى تۋرالى جازىلعان رومانى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «سۇعاناق سۇر» رومانى مەن «ەل اعاسى» پەساسىنىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىر وكىنىشتىسى سولار ءىزىم-قايىم جوعالىپ كەتتى. 1956-59 جىلدارى كەڭەستەر وداعىنىڭ بارلىق تۇرمەلەرىندەگى ءىس-قاعازدار، قولجازبالار، تاركىلەنگەن دۇنيە-مۇلىكتەر ۆاگون-ۆاگونمەن تاسىلىپ قالا سىرتىندا ورتەلدى. سول مۇراعاتتارعا اكتى جاساپ، ورتەۋگە قاتىسقان ادامداردىڭ ءبىرازى بۇل جايدى:
«تۇرمەنىڭ ىشىندە دە، اكتى جاسالعان كەزدە دە كولىككە تيەگەندە دە، ۆوكزال باسىندا دا، ۆاگونداردىڭ ءىشى-سىرتىندا دا، ەن دالاداعى ورتەۋ الاڭدارىندا دا مىلتىقتى اسكەر يىق تىرەستىرىپ قورشاپ ءجۇردى. ءسال ايالداپ، قاعازدىڭ بەتىنە قاراۋعا مۇرسات بەرمەدى. مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرىپ، دەدەكتەتە قۋدى. ىشىندە نە بار ەكەنىن سەزدىك. وزەگىمىز ورتەندى. بىراق امال قانشا»، - دەپ ەستەرىنە الاتىن.
بۇل اڭگىمەنى ءبىز دە ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىپ ەدىك.
ەسكەرتەۋ: ءۇىى تومىنىڭ 331 بەتىندە - احمەتسافا يۋسۋپوۆتىڭ، 372 بەتىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سۋرەتتەرى بار بولاتىن. 1991 جىلى بۇل ارحيۆ مۇراعاتىنا قايتادان رۇقسات العانىمىزدا ول سۋرەتتەر ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. قۇپيا مەكەمەنىڭ «اسا قۇپيا» دەرەكتەرى دە اندا-ساندا قولدى بولىپ تۇرادى ەكەن. سول كۇندەرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كورسەتىندىسى دە جوعالىپ بارىپ تابىلعانىنا كۋا بولعانىم بار.
وسى تەرگەۋ حاتتامالارىمەن تانىسىپ وتىرعاندا ساكەن سەيفۋلليننىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ «باقىلاۋ تومىنا» (كونترولنىي توم № 04519) كوز قيىعىمز ءتۇسىپ كەتىپ ەدى. ول س.سەيفۋلليننىڭ اتىلعاندىعى تۋرالى اكتى ەكەن. وندا:
«1937 جىلى 24 قىركۇيەك كۇنى بالقاشتا ۇستالدى. 1938 جىلى 25 اقپان كۇنى كەشكى ساعات...دە رككا اسكەري پروكۋرورىنىڭ قاتىسۋىمەن اتىلدى»، - دەپ ۇكىمدى ورىنداۋشىلاردىڭ اتتارى اتالىپ، قولدارى قويىلعان ەكەن.
ءسوز اراسىنداعى ءسوز بولسا دا، جانە ساكەننىڭ قاشان ولگەنى تۋرالى جورامالدار دا كوپ ايتىلىپ جۇرگەندىكتەن دە، جازىپ الىپ ەدىم. سونداي-اق بۇل - بەيىمبەت پەن ءىلياستىڭ دا اتىلعان كۇنى. ەستەرىڭىزدە ۇستاڭىزدار، 1938 جىلى 25 اقپان كۇنى كەشكى ساعات...
...ساكەننىڭ اتىلعان ساعاتى كورسەتىلگەن جولدار «اجال» اكتىسىنىڭ مۇقاباسىنىڭ ار جاعىنداعى قالىڭ تومداردىڭ قاتپارىمەن باستىرۋلى تۇردى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
