باعدات شايمەردەنوۆا: «كولبيننىڭ الدىندا 38 مينۋت سويلەپ ەدى...
ايتارىن اشىپ ايتىپ، كەسەك، كەسكىن مىنەزىمەن جۇرت جۇرەگىنەن ورىن تەپكەن اياۋلى ازامات، قارىمدى قالامگەر - سافۋان شايمەردەنوۆ. جازۋشى بولمىسىنداعى جاراتۋشى بەرگەن دارا قاسيەتتىڭ كۇن وتكەن سايىن جاھۇتتاي جارقىراپ، كوز قارلىقتىراتىنى - ءبىز تەبىرەنىپ سويلەپ، تەپسىنىپ كەلگەندە تەرىس اينالىپ كەتەتىن قاراما-قايشىلىقتىڭ ۇلى زاڭدىلىعىن ەسكەرتسە كەرەك. دۋلات جارىقتىق بۇل السىزدىگىمىزگە «ءسوزىم بار دا، ءوزىم جوق» دەپ، «دياگنوز» قويىپتى. ءبۇتىن تۇلعا كۇيىندە «تىك ءجۇرىپ، تىك باسقان» قايران سافۋان اعام-اي، دەيسىڭ وسىندايدا... 15 ءساۋىر كۇنى كوزى ءتىرى بولسا توقسانعا تولاتىن قالامگەر تۋرالى ويىمىزدا جۇرگەن ساۋالعا جاۋاپ الماققا جازۋشىنىڭ جارى باعدات شايمەردەنوۆامەن اڭگىمەلەسىپ قايتقانبىز. گازەت-جۋرنالدارعا سافاكەڭ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز شىقسا دا جيناپ، تەرىپ وتىرعان جازۋشى جارى كوپ نارسەنى اڭعارتتى...
- اڭگىمەنى «تاعدىرىڭىزعا تۋرا كەلگەن سەرىگىڭىزبەن» العاش تانىسقان، ءدام-تۇزىڭىز جاراسقان كەزدەن باستاساڭىز...
- سوعىستان كەيىن ءبىلىم قۋعان جاستار الماتى، اقمولاعا اعىلا باستادى. قاراعاندىداعى مۇعالىمدەر دايىندايتىن ينستيتۋتتا ەكى جىل وقىپ، اقمولاعا مۇعالىم بولىپ قىزمەتكە ورنالاستىم. ول كەزدە ۇلدار ءبىر بولەك، قىزدار ءبىر بولەك وقيتىن گيمنازيالار اشىلعان. مەن ستالين اتىنداعى ەر بالالار قازاق ورتا مەكتەبىندە قازاق ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرىپ ءجۇردىم. ەكى-ءۇش جىل جەمىستى قىزمەت ەتكەن سوڭ، وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ولار مەنى الماتىعا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە (قازىرگى قازۇۋ) وقۋعا جىبەردى. بۇرىن ەكى جىل وقىعانىم بار، ءۇشىنشى كۋرسقا قابىلداندىم. ءسويتىپ، قىزىعى مەن قيىندىعى قاتار جۇرەتىن ستۋدەنتتىك ومىرگە ارالاسىپ كەتتىك. ۇلى جازۋشى م.اۋەزوۆ، ب.كەنجەباەۆ، س.ءبايىشوۆ، م.بالاقاەۆ، س.كەڭەسباەۆتار ساباق بەردى. ول كەزدەگى جاستاردىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعى دا ەرەكشە ەدى. كۋرستا سافۋان شايمەردەنوۆ، زەينوللا قابدولوۆ، مىرزابەك ءدۇيسەنوۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ سەكىلدى ازاماتتارمەن بىرگە وقىدىم. كەلەشەك جارىم سافۋانمەن سول كەزدە تانىستىم. ول كەزدە ستۋدەنتتەر تەاترعا، كىتاپحاناعا كوپ باراتىن. ۋاقىتتى دۇرىس پايدالاناتىن. سول تانىستىعىمىز ۇلكەن ماحابباتقا ۇلاستى. وقۋدى بىتىرىسىمەن ۇيلەندىك. قارتايعاندا ماحاببات، جاستىق تۋرالى اڭگىمە ايتقان دا ءبىر قىزىق ەكەن. «دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان» دەمەكشى، كۇنگەيى مەن تەرىسكەيى الما-كەزەك ءومىر بولىپ تۇرادى. قانداي جاعداي بولسا دا سىيلاستىعىمىزدى ەڭ ءبىرىنشى ورىنعا قويدىق. قىزمەتىمىزدى اتقاردىق. ەلگە ماقتانىش اكەلگەن، قازاقتىڭ اتىن شىعارعان بالا تاربيەلەدىك. حوككەيشى، كوگالداعى حوككەيدەن حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشى، ازيا حوككەي فەدەراتسياسى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، كسرو-نىڭ جاس-
تار جانە ەرەسەكتەر اراسىندا 9 ءدۇركىن چەمپيون، ەكى رەت كۇمىس جۇلدەگەرى، كسرو حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ جەڭىمپازى، ەۋروپا چەمپيوندارى كۋبوگىنىڭ جانە كسرو كۋبوگىنىڭ يەگەرى، "دينامونىڭ" التى جىل، كسرو قۇراماسىنىڭ بەس جىل كاپيتانى بولعان، كوگالداعى حوككەيدەن قىزدار قۇراما كومانداسىنىڭ باس باپكەرى جانە رەسپۋبليكالىق كوگالداعى حوككەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى سايان بالامىزبەن ماقتاناتىن ەدىك. تىم ەرتە ومىردەن وزدى. اللا- تاعالاعا جاقسى ادام كەرەك دەيدى عوي، قولدان كەلەر شارا بار ما؟.. مىنە، ول دا تاريحقا اينالىپ كەتتى...
- سافۋان اعامىز سومداعان «ينەش» وبرازى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ وعان ءسىزدىڭ اسەرىڭىز بولدى ما؟
- ساكەڭنىڭ شىعارماشىلىعىنا كەلسەم، ەڭ العاش «بولاشاققا جول» دەگەن ستۋدەنتتىك ومىردەن الىنعان رومان جازدى. ەكى-ءۇش جىل ماتەريال دايىنداپ ءجۇردى. ەلۋىنشى جىلى جازىپ ءبىتىردى. كەيىن روماننىڭ اتىن «ينەش» دەپ وزگەرتتى. ساكەڭنىڭ بۇل شىعارماسىن جاستار جاستانىپ وقىدى. كوپ سىنشىنىڭ نازارىن بۇردى. ءبارى ماقتادى. شىنىمەن دە ءتىلى، كوركەمدىك جاعىنان وتە ءساتتى جازىلعان، ءومىر شىندىعىن تەرەڭ بەينەلەگەن شىعارما ەدى. كەيىن بۇل رومان ورىس، ۆەنگر، نەمىس، باشقۇرت، تاجىك، وزبەك، ۋكراين، ت.ب تىلدەرگە اۋدارىلدى. بۇل شىعارمانىڭ ەلدىڭ نازارىن بۇرعانى ساكەڭنىڭ قازاق ايەلىنىڭ وبرازىن ءساتتى سومداپ شىققانى. ينەش پەن ماۋلەن اراسىنداعى ماحاببات حيكايالارى باسىمىزدان وتكەن دۇنيەلەر، ءومىر شىندىعى. روماننىڭ ءومىرگە كەلۋىنە ءوزىمىز باستان كەشكەن كوپ جايتتار اسەر ەتكەنى جاسىرىن ەمەس...
- جالپى، ول كىسى قازاق ايەلىنىڭ قاي قاسيەتىن ۇلىقتاۋشى ەدى؟
- قازاق ايەلدەرى يماندى، ەركەكتىڭ الدىن كەسىپ وتپەيتىن، ونەرلى، مىنەزدى، ۇرپاق تاربيەلەي الاتىن پاراساتى بولسا ەكەن دەيتىن. ەرىنىڭ بەتىنەن الىپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن قاقىلداپ، شاپىلدايتىن ايەل زاتىن ۇناتپاۋشى ەدى. ءوز باسىمدا ول كىسىنىڭ ءار باسقان ءىزىن اڭدىپ، سوڭىنان شىراق الىپ تۇسەتىن ادەتىم بولعان جوق. بەتالدى تەرگەپ، تەكسەرمەيتىنمىن. تەك وزىمە تيەسىلى قىز-مەتىمدى اتقارىپ، تاماعىن ءپىسىرىپ دەگەندەي شارۋاممەن بولاتىنمىن. ساكەڭنىڭ تۋىستارىن، دوس اعايىندارىن قۇرمەتتەيتىنمىن. ۇيگە كەلسە شامامشا كۇتىپ الىپ، ءبىر شىنى سۋ بەرسەم دە پەيىلىممەن، نيەتىممەن بەردىم. سەن ەركەكتى قۇرمەتتەسەڭ، ەركەك تە سەنى قۇرمەتتەيدى. سەنەن الىستاپ ەشقايدا كەتپەيدى. وسى كۇنى كۇيەۋىمەن ارپالىسىپ وتىراتىن ايەلدەر كوپ، نەگىزى ەردى ەركىن ۇستاۋ كەرەك. اقىماق، مادەنيەتسىز، پارىقسىز ايەلدەردى ايايمىن. ساكەڭنىڭ: «جازۋشىنىڭ جارى مۇعالىم بولعانى جاقسى ەكەن»، - دەپ جازعانى بار. ءبىر عۇمىردا بۇيىرعان، ماڭدايىما جازىلعان، ساكەڭنىڭ جارى رەتىندە قولىمنان كەلگەنشە كورسەتكەن مىندەتىم مەن پارىزىمنىڭ دۇرىس بولعاندىعىنان ايتىلعان ءسوز دەپ سانايمىن.
- سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ قالام تارتقان تۇسى قازاق ادەبيەتىنىڭ كىل كلاسسيكتەرىنىڭ كوزى ءتىرى كەزىنە تۋرا كەلىپتى. الىپتارمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان شىعارسىزدار...
- ول كەزدەگى ادەبيەتتەگى، باسقا سالاداعى بولسىن ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى ادامدارمەن ارالاس-قۇرالاس، دوس-جار بولعان ادامدارىمىزدى ساناساق، تىم ۇزاققا كەتەرمىز. مۇحتار اۋەزوۆتەن ءۇش جىل ساباق الدىق. وسى كۇنى «اۋەزوۆتەن ساباق الدىق، كوردىك، بىلدىك» دەيتىندەر كوبەيىپ كەتتى عوي. ءۇش جىل كوز الدىندا وسكەن بىزدەردەن ول كىسى اعالىق، ۇستازدىق قامقورلىعىن اياعان جوق. ساكەڭنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ، مۇقانوۆتار العاش «تالانتتى جازۋشى شىقتى» دەپ جۇرتتان ءسۇيىنشى سۇراعان ادامدار. ق.بەكحوجين، ز.شاشكين، ت.احتانوۆ، ق.مۇحامەتجانوۆ، م.حاسەنوۆ، ءا.نۇرپەيىسوۆتارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ تۇراتىنبىز. ساكەڭدى وقۋعا تۇسىرگەن دە ءسابيت مۇقانوۆ ەكەن. وتباسى بوپ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ شاڭىراعىمەن كوپ ارالاستىق. قۇسني جەڭگەمىز اقىلدى، دانىشپان ادام ەدى. ءوزى مۇعالىم. كوبىندە سول ۇيدە جۇرەتىنبىز. تاماق ىستەۋ، قوناق كۇتۋ دەگەندى بىزگە ۇيرەتەدى. قۇسني اپا دەپ اتاۋشى ەدىك. كوپ تاربيەسىن ميعا توقىپ، ساناعا قۇيىپ وستىك. الىبەك دىنىشەۆتىڭ شەشەسى كاميلا اپاي دا مەنى تۋعان سىڭلىسىندەي كورۋشى ەدى. سايانىم ۇلكەن قىزىنىڭ اتىن كاميلا دەپ قويدى. سىيلاستىقتىڭ، اعايىندىقتىڭ قۇرمەتىنەن تۋعان نارسەلەر عوي ءبارى. گۇلنار دۋلاتوۆا اپايىمىزبەن كورشى تۇردىق. وقىعان وتباسى. كۇنى بۇگىن ارالاسامىز. ساكەڭ ەكەۋمىزدىڭ بارىمىزدى اسىرىپ، جوعىمىزدى جاسىرىپ دەگەندەي سىيلاس، سىرلاس بولعان كىسىلەردىڭ قايسى ءبىرىن ايتا-
يىن...
- اعامىز كەيبىر جازۋشى-اقىنداردى سىنشىلاردىڭ بايقاماي جۇرگەنىن ىلعي ايتىپ وتىرادى ەكەن. ەلدەن ەرەك بايقاعىش، ادىلەتتى، كىسىلىك مىنەزدەرى وسىنداي ءبىر كىشىگىرىم كوزقاراستارىنان بايقالىپ تۇرادى...
- ساكەڭ جاس ادەبيەتشىلەردى تاربيەلەۋگە اسا دەن قويدى. ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلداردىڭ ءوزىندە كەلەشەك ادەبيەتتىڭ بولار بالاسىن ءدوپ باسىپ تانىعان ەدى. قازىرگىنىڭ اقساقالى بوپ قالعان قاليحان ىسقاق، مارقۇم سايىن مۇراتبەكوۆ، ەسەنجول دومباي، مارال ىسقاقوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، اكىم تارازي، رامازان توقتاروۆ، سوفى سماتاەۆ، تولەن ابدىكوۆ، سماعۇل ەلۋباي سەكىلدى قالامگەرلەرگە جىلى پىكىرىن ءبىلدىرىپ، دەر كەزىندە اعالىق قامقورلىعىن ايامادى. قاليحان ءىنىسى ءبىرىنشى پوۆەسىن سافۋان شايمەردەنوۆكە ارنايمىن دەپ جازدى عوي. كەيىنگى ولاردان دا جاس، ەشكىم بىلە بەرمەگەن جاس اقىن-جازۋشىلارعا دا سولاي جاسادى. بۇگىنگى تالانتتى اقىن گۇلنار سالىقباەۆا تۋرالى دا جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى كەزىندە. تالانتتى تانىپ، ونەردى باعالاۋعا كەلگەندە ساكەڭ ادال دا، مەيىربان، ادىلەتتى بولدى. ونى ءوزى تانىعان، باعاسىن بەرگەن ءىنى-قارىنداستارى تالاي جازدى.
- ەرتەرەكتە رابيندرانات تاگوردىڭ «كۇيرەۋىن» جاستانىپ وقۋشى ەدىك. كىمنىڭ اۋدارعانىمەن جۇمىسىمىز بولمايتىن. شىعارماداعى رامەش بابۋدىڭ ماحاببات حيكايالارى، قيلى تاعدىرى قىزىقتىرىپ، وزگە دۇنيە ەستەن كوتەرىلىپ كەتەتىن. كەيىن بىلدىك، سول شىعارمانى اۋدارعان سافۋان اعامىز ەكەن. كوركەم اۋدارمانىڭ دا تىگىسىن جاتقىزىپتى عوي، جارىقتىق...
- ول كىسى كوركەم اۋدارمامەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە اينالىستى. ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان كالاسسيك جازۋشى رابيندرانات تاگوردىڭ «كۇيرەۋ»، «گاۋىرماھان» روماندارىن اۋداردى. وسى شىعارمالاردى اۋدارۋ ءۇشىن نەشە جىل ماتەريال جينادى. ينديا حالقىنىڭ تۇرمىس، سالت-ساناسىمەن تانىستى. ماسكەۋدەن شىعاتىن «ينديا» اتتى جۋرنالدى الدىرىپ، تۇگەل تانىسىپ شىقتى. اۋدارماعا دا وتە ءبىر ۇلكەن دايىندىقپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن وتىردى. اۋدارعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، جەڭىل-جەلپى دۇنيە جاساۋدى قالامايتىن. كوپ اۋدارماشىلار سەكىلدى ءتىل ءبىلۋمەن عانا شەكتەلمەدى. ءوزى اۋدارىپ وتىرعان شىعارماداعى حالىق جايلى ماعلۇماتقا قانىققان سوڭ، ارى قاراي تارجىماعا كوشەتىن. «كۇيرەۋدى» بولسىن، باسقاسى بولسىن جۇرتتىڭ جىلى قابىلداعانى سودان شىعار. ءوزى ايتىپ وتىرۋشى ەدى: «تاگور شىعارمالارىن وقىعاندا، قازاق تۋرالى سەن ايتپاعاندى ول ايتىپ، سەن جازا الماعاندى ول جازىپ تاستاعانداي اسەر الاسىڭ»، - دەپ. ەكى حالىقتىڭ پسيحولوگياسىنداعى، تۇرمىسىنداعى ۇقساستىقتاردىڭ كوپ ەكەندىگىن دە ۇدايى ايتاتىن. وسىنىڭ ءبارى ۇلكەن ىزدەنىستەردىڭ، ەڭبەكتىڭ جەمىسى عوي. كوركەم اۋدارمانى جازۋشىنىڭ قالىپتاسۋى، قانات قاتايتۋ جولىنداعى ۇزەڭگى قاعىس، ترامپلين دەپ بىلەتىن جارىقتىق. ساكەڭنىڭ كوركەم اۋدارمالارى تۋرالى سىنشى جۇماعالي سماعۇلوۆ جازعان ەدى كەزىندە...
وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، ول كىسى درامالىق شىعارمالار دا جازدى. درامالىق شىعارمالاردىڭ
كەيىنگى پروزا جانرىنداعى ەڭبەكتەرىنە وتە جاقسى اسەرى بولعانىن، كوپ سوزدىلىكتەن ارىلىپ، جيناقىلىققا ۇيرەتكەنىن ايتاتىن. كەيىن جازىلعان «يت اشۋى» دراماتۋرگيانىڭ اسەرىمەن قۇلپىرىپ، تۇرلەنگەنىن ءبىر جۋرناليستكە بەرگەن سۇحباتىندا كەلتىرەدى. كەزىندە وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق تەاترلاردا بەس-التى پەساسى ءۇزبەي قويىلۋشى ەدى. «دوكەي كەلە جاتىر» اتتى كومەدياسى جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ ساحناسىندا ۇزاق جىلدار قويىلدى. ءبىر جىلدا ونشاقتى رەت ساحنالاناتىن. كەيىن ءتۇسىپ قالدى. قويۋشى رەجيسسەرى كارىس جىگىت ەدى، ماسكەۋگە كوشىپ كەتتى. جۇرتتى قىران-توپان كۇلكىگە قارق قىلاتىن، ءارى قاي زاماندا بولسىن كەزدەسەتىن، وزگەرمەيتىن جاعىمپازدىق، جىلپوستىق سەكىلدى ادام ءمىنەزدەرىنىڭ جاعىمسىز تۇستارىن اشىپ كورسەتكەن تاماشا پەسا ەدى.
- بۇل پەسانىڭ قايتا ساحنالانۋىنا دىلگىر بوپ وتىرعان ادامدار جوق پا؟
- «ءولدىڭ ماماي قور بولدىڭ» دەيدى عوي. «ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق». ءبىراز نارسەلەرگە ءوزىڭ جۇگىرۋگە تۋرا كەلەدى. جاسىم بولسا سەكسەن بەستە، ءجۇرىپ-تۇرۋىم دا وڭاي ەمەس. تالعات تەمەنوۆ دۇرىس ادام سەكىلدى، ءبىر بارىپ ءوتىنىش جاساۋ ويىمدا بار.
- پرەزيدەنتتىڭ قولىنان «وتان» وردەنىن الىپ تۇرىپ، ءوز حالقىنىڭ رۋحاني تىرەگى ەكەنىن تولىق سەزىنەتىن، اشىق پىكىرىن ايتا الاتىن سافۋان شايمەردەنوۆ پەن بۇگىنگى ماراپاتتالىپ جاتقان اقىن-جازۋشىنىڭ مىنەزدەرى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- ساكەڭنىڭ مىنەزى تىك، كىمگە بولسا ايتارىن ىرىكپەي ايتا الاتىن. ەشتەڭەنى جاسىرىپ، جالباقتامايتىن. وسى مىنەزى شىعارماسىنان دا كورىنىپ تۇرادى بايقاعان ادامعا. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعى پلەنۋمىندا وتىز سەگىز مينۋت سويلەپ، كولبيننەن دە، باسقاسىنان دا جاسقانباي قازاقتىڭ باسىنا كەلگەن تراگەديانى اشىنا ايتقانىن جۇرت بىلەدى. سول كەزدە جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان ولجاس سۇلەيمەنوۆ بۇل كوزسىز باتىرلىقتان ۇرەيلەنسە كەرەك، «ءسال قىسقارتا سويلە» دەگەنىنە قاراماعان عوي جارىقتىق. ءسوزىن تولىق اياقتاپ، مىنبەردەن ءتۇسىپ كەلە جاتسا قولىن كورسەتپەي، ۇستەلدىڭ ءتومەن جاعىنان ۇسىنعاندار بولىپتى. وسى وقيعادان كەيىن اناسى بار، مىناسى بار ساكەڭدى ءبىر جىل تەكسەردى. وندا دا ەشتەڭەدەن قورقىپ، ساسقالاقتاعان جوق. سابىرلى كۇيىنەن جازبادى. ودان كەيىن قازاق ءتىلىن قازاق قسر-ىنىڭ تەرريتورياسىندا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى زاڭى كونستيتۋتسياعا ەنگىزۋ، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن تۇستا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، قىزمەت جاسادى. ەلى، ۇلتى ءۇشىن جانىن اياپ، جاسىرىنعان شاعىن كورگەن ەمەسپىن ءومىرى. ەرتەرەكتە ەلباسى قولىنان وتان وردەنىن الىپ، ماراپاتتالعان كەزدە دە اڭعارعان ادامعا ءبىراز نارسەنىڭ باسىن اشىپ ايتقانى كورىنىپ تۇرادى. سوندا: «ءسىز ءاماندا تىنىشتىق ەگىپ جۇرەسىز. مەن بۇنداي قاسيەتتى ەل باسقارعان ادامنىڭ كەمەڭگەرلىگى دەپ بىلەمىن. بىراق تىنىشتىق بار دا تاۋەلسىزدىك بولەك. بۇل ەكى قۇبىلىستىڭ ءبىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن كەزدەرى كوپ. «تىنىشتىق، تىنىشتىق» دەپ ءجۇرىپ تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالساق، وندا كىم بولعانىمىز؟ مەنىڭ ۇعىمىمدا، جەمە-جەمگە كەلگەندە ازاتتىعىمىز ءۇشىن تىنىشتىعىمىزدى قۇربان ەتۋگە بولادى. دۇنيەلىك تاريحتىڭ پايىم-ۇلگىسى سولاي. ال تىنىشتىعىمىزدىڭ قامى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىمىزدى قۇربان ەتۋگە استە بولمايدى...»، - دەگەن ەدى. مەن كەيدە ويلايمىن پرەزيدەنتكە اشىق پىكىر ايتاتىن ادام جوق-اۋ دەپ. سافۋاندى وسى ءسوزى ءۇشىن جەك كورگەن جوق، قايتا جاقىن ارالاسىپ ءجۇردى. كىمنىڭ جانىمەن، شىنايى ۇلت، مەملەكەت ءۇشىن ءسوز ايتا الاتىنىن ول كىسى بىلەدى عوي. ايتپەسە، پرەزيدەنت بولا ما. استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعانبەتوۆ تە كۇنى بۇگىن ەسكەرۋسىز قالدىرعان ەمەس.بۇگىندە پرەزيدەنتىمىزدىڭ قولىنان سىي-سياپات الىپ جاتقان ادامداردى تەلەديداردان، گازەت-جۋرنالدان كورىپ وتىرام. كوبى جاعىمپازدىققا، وتىرىك ماقتاۋعا، بولماسا جەكە باسىنىڭ پايداسىنا قاتىستى شارۋالارعا كوشكەن. مەملەكەتتىك سانا، ۇلتتىق ار-نامىس دەگەندى مانسۇقتاعانداي سەزىلەدى كەيدە ماعان. ەلدىڭ، جۇرتتىڭ ىقىلاسىنان، قۇرمەتىنەن ارتىق نە بار پايىمدى ادامعا! «جازۋشى ءوز حالقىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولۋ كەرەك»، - دەپ سانايتىن سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ ۇستانىمى ەر سىنالار تاريحي ساتتە دە، بىلايعى بەيبىت كۇننىڭ مەيماناسى تاسىعان، ماراپات پەن داڭق سالتانات قۇرعان كەزدە دە وزگەرگەن جوق.
مەن قىرىق بەس جىل مۇعالىم بولعان اداممىن. ومىرىمدە ءبىر بالاعا ەكىلىك باعا قويعان ەمەسپىن. جاسىتپايىن، ساعىن سىندىرمايىن دەيمىن. ءبىزدىڭ حالىق كوپ قورلىق-زورلىقتى باستان وتكەرگەن ەل. سودان با ەكەن، جالتاقتىقتان، قۇلدىق پسيحولوگيادان ءالى ارىلا الماي كەلەدى. كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى بولۋعا دايىن. بۇگىنمەن عانا ءومىر ءسۇرىپ، ەرتەڭ تۋرالى ويلاۋعا قۇلىقسىز. مىنەزى جاسىعان ەلدىڭ ەرتەڭى قيىن بولادى. «قۇل جيىلىپ باس بولماس، قۇم جيىلىپ تاس بولماس» دەگەندى دانا حالىق وسىندايعا قاراتىپ ايتسا كەرەك.
- ادامنىڭ، ۇلتتىڭ باقىتسىزدىعى تۋرالى ءاڭگىمە بولسا، ول كىسى نەنى ولشەم ەتتى؟
- ول كىسىنىڭ ەڭ ءبىر جەك كورەتىنى، باقىتسىز، سورلى سانايتىنى - ءوزىن-ءوزى سىيلامايتىن، ءتىلىنەن، دىلىنەن، دىنىنەن اۋلاق، كوسموپوليت، جالقاۋ، وتباسىندا بەرەكەسىز، جار تاڭداۋدا قاتەلەسكەن ادامداردى ايايتىن. ال ەندى ۇلتتىڭ باقىتسىزدىعى دەگەنگە، ول كىسى ومىرىمەن جاۋاپ بەردى دەپ ويلايمىن. باقىتسىز حالىق بولماساق ەكەن دەپ عۇمىر بويى كۇرەسىپ ءوتتى. جانى شىرىلداپ، ەلىنە قىزمەت ەتتى. جەر بەتىندەگى باقىتسىز حالىقتاردىڭ تاعدىرىنان عيبرات الىپ، سونى مىسال عىپ ايتىپ وتىراتىن. ەرتەرەكتە ءبىر گازەتتە جاريالانعان سانى وتە از ەل تۋرالى اڭگىمەنى اۋزىنا ءجيى الاتىن. برازيليانىڭ نۋ ورمانىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە اباو دەيتىن حالىق بار ەكەن. بار جوعى ون ءتورت-اق ادام. كوبەيىپ، ءوسىپ، ساپالى حالىق بولۋعا وزدەرى كىنالى كورىنەدى. ارالارىنان اقىلدى، مىقتى، پاراساتتى بىرەۋ شىقسا، وڭگەلەرى تارپا باس سالىپ، جەپ قوياتىن ادەتتەرى بار ەكەن. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە جاڭاعى پاراساتتى، قابىلەتتى ادامنىڭ قاسيەتى ەتىن جەگەندەرگە داريدى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان ەكەن. شىنىمەن دە كەشەگى ابايدى ساباعان، زيالىلارىنىڭ ۇستىنەن ارىزدى قارشا بوراتىپ، جاۋ دەپ ۇستاتىپ جىبەرگەن ەلدىڭ سولاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار. ىشتارلىق جاسايتىن، كورەالمايتىن، بارىن باسىنا كوتەرىپ، ۇلىقتاي المايتىن ادەتىمىز بار ما؟ بار. ءساكەڭ وسى ءبىر جامان ادەتىمىزگە جۇرەگى اۋىرىپ، شىر-پىر بولۋشى ەدى...
- ول كىسىنىڭ ومىردەن قايتقانىنا ءتورت-بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ءتىرى بولسا توقسانعا تولار ەدى. وسى داتالى كۇنگە بايلانىستى نە ايتار ەدىڭىز؟
- تالانتتى ادامداردى ۋاقىتىندا كوتەرىپ، ناسيحاتتاۋ جەتكىلىكسىز. ولگەن سوڭ قادىرىنە جەتپەپپىز دەپ وكىنىپ جاتادى. بۇل قازاقتىڭ بويىنداعى ءبىر جامان ادەت. قازىر وعان ءوزىنىڭ تانىس-ءبىلىسى بولماسا ەسكەرۋسىز قالدىراتىن تاعى ءبىر تەرىس پيعىل جامالدى. ءومىر ءبىر قۋانىش، ءبىر قايعىدان تۇرادى. سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم ءتۇتىن. قاتتى كۇلۋدەن قالعالى دا قاشان. ەلىنە ەلۋ جىل قىزمەت اتقارعان ەرىمنىڭ ءارحيۆىن اقتارىپ، ۋاقىت وتكىزىپ جاتقانىما ءتورت-بەس جىل بولىپتى. ءومىرى جازۋ-سىزۋسىز وتپەگەن جارىمنىڭ بۇكىل جازعاندارى ون تومداي بولادى ەكەن. ناسيحاتى بولماعان سوڭ، قايتا باسىلىپ تاڭدامالى شىعارمالارى شىقپادى. كىتاپتارى ەش جەردە جوق. ساكەڭ قايتىس بولعالى ءبىراز جىل وتسە دە، ءالى ەلىندە، سولتۇستىك قازاقستان، استانا، الماتىدا ەش نارسە جاسالماعانى جانىڭا باتادى ەكەن. كوشە، مەكتەپ، كىتاپحاناعا اتىن بەرسە، سوعان لايىق ءومىر سۇرگەن ادام عوي دەپ ويلايمىن. مەن دە قانشا جاسارمىن، كوزىڭمەن كورىپ كەتكىڭ كەلەدى ەكەن. ولگەن ادامعا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن جاننىڭ ەسىمىن، ەڭبەگىن ۇلىقتاۋ ۇرپاق ءۇشىن قاجەت. «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەگەن، مەنىڭ تىلەگىمدى بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ەل تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ازاماتتارعا جەتكىزەر دەپ سەنەم. «جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار»، - دەيدى عوي، اللاعا تاپسىردىم. ساكەڭ قولىنان كەلگەنشە «ءاي، كاپىر» اتانعان جوق. بەكەرگە ءسوزىن شىعىندامايتىن. ماسەلەنى دۇرىس، ءادىل شەشەتىن، جارىقتىق!.. سىنشى شەريازدان ەلەۋكەنوۆشە ايتسام: «تىك ءجۇرىپ حالقىنىڭ ويىنداعى ءسوزىن ايتا بىلەتىن قايراتكەر»، - ەدى. جەلتوقسان وقيعاسى، ءتىل، جەر ماسەلەسى بولسىن ەلىنىڭ ومىرىنە اراشا تۇسكەن ەر ەدى. ماعان سالسا حالىق قاھارمانى دەگەن اتاق بەرەر ەم. جۇرت كۇلەر. كۇلە بەرسىن. اقيقاتى سول. مۇعالىم وتىرىك ايتپايدى. پايعامبارىمىز ايتقان ەكەن: «شۇكىرشىلىك، تاۋبە، قاناعات، بارعا ريزا بول»، - دەگەن ءسوزدى. ساكەڭنىڭ ءوزى دە: «ءومىر بولسا، كەزەك جەتەدى»، - دەۋشى ەدى. ءبارى رەت-رەتىمەن بولىپ جاتار. سەيتجان وماردىڭ التىنعا ايىرباستاعىسىز بالاسى تۋرالى: «جاناي دەسەم، جانىما جاز ورنايدى»، - دەپ ايتقان ءسوزى بار. وسى ءسوزدى مەن دە ايتقىم كەلەدى. سايانىمنان قالعان ءۇش قىزدىڭ قۇداي باعىن اشسىن. «توتىنىڭ توقسان تاراۋىنداي» بولىپ بارادى، كەزىندە سافۋان اعاسى ءدال تانىعان گۇلنار سالىقباەۆانىڭ ولەڭ جولىمەن بىتىرەيىن سۇحباتىمدى. «تونالار ءبارى تونالار، وزىڭدەي كىمدەر بولا الار...».
سۇحباتتاسقان ىرىسبەك دابەي
«اباي-اقپارات»
