قىمىراننىڭ قادىرىنە جەتە الماي ءجۇرمىز
وتەمىس ماحانوۆ، «داۋلەت» شارۋا قوجالىعىنىڭ ديرەكتورى:
قازاقتىڭ قىمىزى مەن قىمىرانىنا، قازى-قارتاسى مەن جال-جاياسىنا جەتەر ءدام بار ما، شىركىن؟! وتكەن جەكسەنبى كۇنى «سارجايلاۋ» قىمىز ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ۇلتتىق ونەر جاناشىرى احمەتبەك نۇرسيلا باستاپ، ونەر زەرتتەۋشىسى، ءانشى ەرلان تولەۋتاي، جاس تاريحشى، جۋرناليست ارداق بەركىمبايلار قوستاپ، الماتى وبلىسىنا قاراستى اقشي اۋىلىنا ساپار شەككەن ەدىك. اقشيدە «داۋلەت» شارۋا قوجالىعىن قۇرىپ، 150 تۇيە، 150 جىلقى اسىراپ، شاعىن كاسىپپەن اينالىسىپ وتىرعان وتەمىس قاريانىڭ تورىندە، ۇلتتىق تاعامدار قويىلعان اق داستارقان ۇستىندە اڭگىمەنىڭ دە، ءاننىڭ دە ءدامدىسى ايتىلدى. سوڭىرا كوكىرەگى شەجىرەگە تولى قاريا وتەمىس ماحانوۆپەن تۇيە مالى مەن قىمىران تۋراسىندا از-كەم سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
وتەمىس ماحانوۆ، «داۋلەت» شارۋا قوجالىعىنىڭ ديرەكتورى:
قازاقتىڭ قىمىزى مەن قىمىرانىنا، قازى-قارتاسى مەن جال-جاياسىنا جەتەر ءدام بار ما، شىركىن؟! وتكەن جەكسەنبى كۇنى «سارجايلاۋ» قىمىز ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ۇلتتىق ونەر جاناشىرى احمەتبەك نۇرسيلا باستاپ، ونەر زەرتتەۋشىسى، ءانشى ەرلان تولەۋتاي، جاس تاريحشى، جۋرناليست ارداق بەركىمبايلار قوستاپ، الماتى وبلىسىنا قاراستى اقشي اۋىلىنا ساپار شەككەن ەدىك. اقشيدە «داۋلەت» شارۋا قوجالىعىن قۇرىپ، 150 تۇيە، 150 جىلقى اسىراپ، شاعىن كاسىپپەن اينالىسىپ وتىرعان وتەمىس قاريانىڭ تورىندە، ۇلتتىق تاعامدار قويىلعان اق داستارقان ۇستىندە اڭگىمەنىڭ دە، ءاننىڭ دە ءدامدىسى ايتىلدى. سوڭىرا كوكىرەگى شەجىرەگە تولى قاريا وتەمىس ماحانوۆپەن تۇيە مالى مەن قىمىران تۋراسىندا از-كەم سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
- بۇرىن تۇيە مالىن باعىپ كورمەگەنگە ۇقسايسىز. تۇيە اسىراۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
- راسىندا، مەن ەرتەرەكتە تۇيەمەن اينالىسپاعان ەدىم. جىلقى مالىن كوپتەن ءوسىرگەنىم راس. قىر-سىرىن دا جاقسى بىلەمىن. تۇيە باعۋدى قولعا الۋىما اقشيدە تۇراتىن اباي ەسىمدى ازامات تۇرتكى بولدى. ابايدىڭ ۇيىنە بارىپ، قىمىران ءىشىپ تۇراتىن ەدىم. ول ءبىر سوزىندە «ءبىر تۇيەدەن اي سايىن 60 مىڭ تەڭگە تابامىن» دەپ قالدى. قازىر ءبىر جىگىتتىڭ جالاقىسى 60 مىڭ تەڭگە بولا ما، بولماي ما؟ الماتىعا بارىپ جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ جاتىن ورنى، ءىشىپ-جەمى، كيىم-كەشەگىمەن-اق ايلىعىنىڭ تامتىعى دا قالمايدى. وسى شارۋادان اۋىلدا وتىرىپ-اق، تابىسقا بەلشەدەن باتۋعا بولاتىنىن ءتۇيسىنىپ، تۇيە ىزدەي باستادىم. 2007 جىلدان بەرى وسىناۋ ىسپەن شۇعىلدانىپ كەلەمىن. 150 باس تۇيەم بار. بىلتىر 30 تۇيە ساۋعان ەدىم، بيىل ساۋىلاتىن باستىڭ سانى 40 تۇيەگە جەتىپ قالدى. بۇگىندە قول استىمدا 10 شاقتى ادام جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ تۇراقتى جالاقىسىنان بولەك، جاتىن ورنىن، ءىشىپ-جەمىن تولىقتاي موينىما الىپ وتىرمىن.
- شۇبات قۇرامىندا ادام اعزاسىنا وتە پايدالى دارۋمەندەر كوپ دەپ جاتادى...
- جىلقى، سيىر مالىنداي ەمەس، تۇيەنىڭ جەيتىن ءشوبى باسقا. سوندىقتان ونىڭ ءسۇتى دە ەرەكشە بولىپ كەلەدى. تۇيە جيدە، جىڭعىلدىڭ گۇلدەرىن، قاراتالدىڭ باسىن، تىكەن، جانتاق شوپتەرىن ازىق ەتەدى. شۇباتتى ىشكەن ادامنىڭ قارنى دا اشپايدى. ول - ءارى سۋسىن، ءارى تاماق. قىمىراننىڭ ماڭىزدىلىعى، مايلىلىعى جوعارى. ءىش قۇرىلىستارى اۋىراتىن ادامدارعا بۇل - مىڭ دا ءبىر ەم. اسىرەسە اسقازان جاراسىنا شيپالى. وسى دەرتپەن اۋىرعان تالاي ادامنىڭ شۇباتتان جازىلىپ كەتكەنىن ءوز كوزىممەن كورگەنىم بار. سوسىن تاعى ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەدى. ءوز باسىم كۇنىنە ءبىر ليتردەي قىمىران ءىشىپ الامىن. سوسىن توق بولىپ جۇرەمىن. تۇيەنى باعۋ دا جەڭىل. تابيعاتىنان شىدامدى جانۋار. اياعى دا ۇزىن. ورىسكە تەز بارىپ، تەز تويىنادى. 15-20 شاقىرىم جەرگە جايىلىپ بارىپ قايتۋ تۇيەگە بۇيىم ەمەس. سۋىققا دا، شولگە دە ءتوزىمدى. پايداسى دا مول. تۇيەنىڭ ءجۇنىن دە ءوتكىزەمىز. 1 كەلىسىن مىڭ تەڭگەدەن ساتامىز.
- تۇيەلەر دە ءوز ىشىندە ءتۇر-تۇرگە بولىنەدى ەمەس پە؟! ولاردىڭ ءوزارا ايىرماشىلىقتارىن ايتىپ بەرسەڭىز.
- ارۋانانىڭ ءسۇتى مول بولسا، ايىر ءتۇيەنىڭ ءسۇتى ازداۋ بولادى. بىراق ايىر تۇيەنىڭ ءسۇتى قۇنارلىراق. ارۋانا نەگىزىنەن 7-8 ليتر، ال كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى 10 ليترگە دەيىن ءسۇت بەرەدى. ءبىر تۇيە كۇنىنە 2 مىڭ تەڭگە تابىس اكەلەدى ەكەن. تۇيە ۇستايمىن دەيتىن جۇرت بولسا، قۋانامىن. قولىمنان كەلگەن اقىل-كەڭەسىمدى ايامايمىن. كەيىن ولار تۇيە باعۋدا ءبىر جاڭالىق اشاتىن شىعار. سول جاڭالىقتىڭ پايداسىن مەن دە كورەمىن عوي. بىزگە قىزعانىشتىڭ قاجەتى جوق. جاستار مال باعۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن تاپسا، ونى مەن دە يگەرىپ، ورتاق يگىلىككە جۇمسارمىز دەپ ويلايمىن.
- ايىر تۇيە كەزىندە كوبىنە كوشى-قونعا پايدالانىلعان كورىنەدى...
- ايىر تۇيە - تازا قازاقتىڭ مالى. كوشى-قون كەزىندە ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى بار بايلاردىڭ ءوزى ۇيىندە تۇيە ۇستايتىندارعا كۇنى قاراعان كورىنەدى. جالعىز تۇيەنى كوشىپ الۋعا پايدالانۋ ءۇشىن جالعا الۋ قۇنى رەتىندە ءبىر جىلقى بەرىپ، قاجەتىنە جاراتادى ەكەن. اۋىر جۇك تاسىمالىنا ىڭعايلى تۇيە سول ۋاقىتتا بۇگىنگى جۇك كولىكتەرىنە تەڭەستىرىلگەن ءتارىزدى. ءبىزدىڭ باعىپ جاتقان تۇيەلەرىمىزدىڭ ءتۇپ-توركىنى - تۇركىمەنستان. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا «مەركۋر» دەگەن فيرما وسى تۇيەلەردىڭ تۇقىمىن الماتى ماڭىنا الدىرىپتى. كەيىن اجەپتاۋىر كوبەيگەنگە ۇقسايدى. ارتىقشىلىعى: وتە ءسۇتتى. تۇيە ءسۇتىنىڭ نەگىزگى اتاۋى - قىمىران، قىستىگۇنى شۇباتىلىپ تۇراتىن كەزىن عانا شۇبات دەيدى ەمەس پە؟! وسى قىمىراننىڭ قادىرىنە جەتپەي جۇرگەن جايىمىز بار. ناسيحاتى تومەن.
- مال باعۋدىڭ دا ماشاقاتى شاش ەتەكتەن. ءتورت تۇلىك، ونىڭ ىشىندە تۇيە مالىنىڭ دۇرىس كۇتىمدى، باعىپ-قاعۋدى قاجەت ەتەرى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇل جۇمىستىڭ وزىندىك قۇپيالارى دا بار شىعار؟..
- پايداسىن كورىپ وتىرعاننان كەيىن ماشاقاتىنان نەسىنە قاشايىق؟! ءبىراق ادام ءوز شاماسىن ءبىلۋى كەرەك. مىڭنان استام تۇيە باعامىن دەپ، مالدىڭ وبالىنا قالىپ جاتقانداردى دا ءبىلەمىز. ەسەپتى كۇتىمى جوق، كۇن ساناپ قىرىلىپ جاتقان تۇيەگە قاراپ، ءىشىم اشيدى. مالعا جەم-ءشوبىن تاۋىپ بەرىپ، باعىپ-قاقپاساڭ، جاعدايىن جاساماساڭ، دۇرىس ءونىم بەرەدى دەپ ايتا المايمىن. بەس جىلدىڭ ىشىندە تۇيە باعۋدىڭ جاي-جاپسارىن يگەرىپ قالدىم. قازىر بىلگەنىمدى وزگەلەرگە ۇيرەتىپ ءجۇرمىن.
- جىلقى باققاننان تۇيە ءوسىرگەن تيىمدىرەك دەپ قالدىڭىز ءبىر سوزىڭىزدە. وسى پىكىرىڭىزدى تارقاتا ءتۇسسەڭىز...
- ءوزىم تالاي جىلقى جوعالتقان اداممىن. بىلتىردىڭ وزىندە 21 قىلقۇيرىعىمدى ايداپ كەتتى. 1991 جىلى 49 باس جىلقىمدى ۇرلاتىپ العان كەزىم بولعان. قازىر 150-دەي جىلقى ۇستايمىن. قىستاي سونىڭ ارتىنان جۇرەمىن. تۇيە ءتۇندە جايىلىمعا شىقپايدى. جىلقى كۇندىز-ءتۇنى جايىلادى. ونى تۇندە قوراعا قاماپ قويساڭ، قۇلىنىن تاستاپ قويادى. تۇيە ءبىر سيىردان ارتىق ءشوپ جەمەيدى. وتە تويىمدى جانۋار. دەنەسى ءۇلكەن بولعانىمەن، جىلقىدان ەكى ەسە از قورەكتەنەدى. تەز تويىنادى دا، ۇيرەنگەن قوراسىنا قايتىپ كەلەدى.
- ۇلدارىڭىز اكە جولىن جالعاستىرىپ جاتىر ما؟
- ۇلكەن ۇلىم قايراتقا ۇزىناعاش جاقتان قىمىزحانا اشىپ بەرگەنمىن. سوندا ءوزى ساۋىلاتىن 15 بيە ۇستايدى. كەلەسى ۇلىم تالعات تا مەنىڭ قولىمدا جىلقى شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن. بازارعا بارعان قىمىز بۇزىلادى. وعان ابدەن كوزىمىز جەتتى. سول سەبەپتى قىمىزدى بازارعا جەتكىزبەي ءوتكىزۋگە تىرىسامىز. ويتكەنى تاياقتىڭ ءبىر ۇشى بىزگە تيەدى. وتكىزەتىن ادامدارىمىزعا ۇنەمى ەش نارسە قوسپاۋىن وتىنەمىز.
ارمان اۋباكىر
«الاش ايناسى» گازەتى
