قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادى ونىڭ شەجىرەلەرى مەن باتىرلىق جىرلارىندا، كيەلى اڭىزدارى مەن ءدىني داستاندارىندا ساقتالعان جانە حالىق سول تاريحتى ءوزىنىڭ شىنايى تاريحى دەپ ءبىلدى، ءوز ۇرپاعىن سول رۋحتا تاربيەلەدى. قازاقتىڭ ءوزى تۋرالى وزگەلەر جازعان تاريحتان حابارى بولعان جوق. حابارى بولسا دا مويىنداعان جوق. جانە قازاق ءوز تاريحىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتادى. ونى قازاق دالاسىنا تارالعان مىنا اتالى سوزدەردەن  كورۋگە بولادى: «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز.»، «جەتى اتاسىن بىلگەن ەر، جەتى ەلدىڭ قامىن جەر.»  بۇل سوزدەردىڭ استارىندا اۋىر سالماق جاتقانىن اڭعارۋ قيى ەمەس. قازاقتىڭ وسى قاسيەتىن ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك بىلاي باعالايدى: «قازاقتىڭ شەجىرەشىلدىگىن، دالىرەك ايتساق، قازاقتىڭ تاريحشىلدىعىن ۇلتتىق قاسيەت دەۋگە بولادى. بۇل، ارينە، ەرەكشە جارالعاندىقتان نەمەسە ارتتا قالعاندىقتان ەمەس. قازاق حالقىنىڭ شەجىرەشىلدىگىن، تاريحي ساناسىنىڭ سەرگەكتىگىمەن، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ۇزاق عاسىرلار اياسىندا كوشپەلى ءومىر سالتى بولۋىمەن سالىستىرعان ءجون» [1, 31 ب.] دەمەك، قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي جادىنا سەرگەك قارادى، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي ءبىلدى. سىرت كوز قازاقتىڭ ءتول تاريحي جادىنىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىنبەگەنىمەن قازاقتىڭ وسى قاسيەتى ۇلانعايىر دالادا شاشىراپ جاتقان حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى بولدى. سەبەبى، بۇل شەجىرەلەر مەن اڭىزداردا، باتىرلىق جىرلار مەن ءدىني داستانداردا وزگەلەر سەزىنە بەرمەيتىن حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ  نەگىزى جاتتى.

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادى ونىڭ شەجىرەلەرى مەن باتىرلىق جىرلارىندا، كيەلى اڭىزدارى مەن ءدىني داستاندارىندا ساقتالعان جانە حالىق سول تاريحتى ءوزىنىڭ شىنايى تاريحى دەپ ءبىلدى، ءوز ۇرپاعىن سول رۋحتا تاربيەلەدى. قازاقتىڭ ءوزى تۋرالى وزگەلەر جازعان تاريحتان حابارى بولعان جوق. حابارى بولسا دا مويىنداعان جوق. جانە قازاق ءوز تاريحىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتادى. ونى قازاق دالاسىنا تارالعان مىنا اتالى سوزدەردەن  كورۋگە بولادى: «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز.»، «جەتى اتاسىن بىلگەن ەر، جەتى ەلدىڭ قامىن جەر.»  بۇل سوزدەردىڭ استارىندا اۋىر سالماق جاتقانىن اڭعارۋ قيى ەمەس. قازاقتىڭ وسى قاسيەتىن ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك بىلاي باعالايدى: «قازاقتىڭ شەجىرەشىلدىگىن، دالىرەك ايتساق، قازاقتىڭ تاريحشىلدىعىن ۇلتتىق قاسيەت دەۋگە بولادى. بۇل، ارينە، ەرەكشە جارالعاندىقتان نەمەسە ارتتا قالعاندىقتان ەمەس. قازاق حالقىنىڭ شەجىرەشىلدىگىن، تاريحي ساناسىنىڭ سەرگەكتىگىمەن، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ۇزاق عاسىرلار اياسىندا كوشپەلى ءومىر سالتى بولۋىمەن سالىستىرعان ءجون» [1, 31 ب.] دەمەك، قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي جادىنا سەرگەك قارادى، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي ءبىلدى. سىرت كوز قازاقتىڭ ءتول تاريحي جادىنىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىنبەگەنىمەن قازاقتىڭ وسى قاسيەتى ۇلانعايىر دالادا شاشىراپ جاتقان حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى بولدى. سەبەبى، بۇل شەجىرەلەر مەن اڭىزداردا، باتىرلىق جىرلار مەن ءدىني داستانداردا وزگەلەر سەزىنە بەرمەيتىن حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ  نەگىزى جاتتى. قازاق حالقىنىڭ وسى قاسيەتى تۋرالى شوقان ءۋاليحانوۆ تاڭدانا وتىرىپ بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «قازاق ءوزىنىڭ كونە اڭىزدارى مەن سەنىم-نانىمدارىن قايران قالارلىقتاي تازالىقتا ساقتاي بىلگەن. ودان دا وتكەن عاجابى سول، بايتاق دالانىڭ ءار شالعايىنداعى، اسىرەسە، ولەڭ-جىرلار ەش وزگەرىسسىز، ءبىر قولدان شىققانداي قايتالاناتىنىن قايتەرسىز. كوشپەلى، ساۋاتسىز ورداداعى اۋىزشا تاراعان ۇلگىلەردىڭ ءبىر-بىرىنەن قىلداي اۋىتقىمايتىنى ادام ايتسا نانعىسىز قاسيەت، الايدا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىن شىندىق»^*[2, س. 390^* سىلتەمە ا. سەيدىمبەك اۋدارماسىندا بەرىلىپ وتىر].  بۇل ايتىلعاندار قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادى ساقتالعان اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزى بارلىعىن كورسەتەدى. بار تاريحى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە ساقتالعان قازاق تۇگىل، جازبا تاريحى بار حالىقتاردىڭ ءوزى اۋىزشا تاراعان تاريحي اڭىزداردىڭ ماڭىزى جوعارى ەكەندىگىن جازادى. مىسالى، اعىلشىن زەرتتەۋشىسى پول تومسون جازبا، قۇجاتتى تاريحتىڭ دا وزىندىك كەمشىلىگى بولاتىنىن اتاپ كورسەتەدى. ول اۋىزشا تاريحتىڭ ماڭىزى جونىندە بىلاي دەيدى: «اۋىزشا تاريح تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ قۇرالى بولماۋى مۇمكىن; الايدا ءبارى ونىڭ قولدانىلۋىنا بايلانىستى. سوعان قاراماستان، اۋىزشا تاريح تاريحتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، سونىمەن بىرگە ماقساتىن دا وزگەرتۋى مۇمكىن. اۋىزشا تاريح كومەگىمەن تاريح عىلىمىنىڭ  زەرتتەۋ ءتاسىلىن وزگەرتۋگە، وقىتۋشى مەن وقۋشى، اعا ۇرپاق پەن جاستار اراسىنداعى كەدەرگىلەردى، ءبىلىم بەرۋ ورىندارى مەن سىرتقى الەم اراسىنداعى الشاقتىقتى جويىپ، بارىنشا  اشىق ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى». [3, س. 15]. دەمەك، تاريحتى تەك جازبا تاريحي دەرەكتەردى نەگىزگە الىپ جازۋعا بولمايدى ەكەن. ويتكەنى، جازبا تاريح ءومىر شىندىعىن ءبىر جاقتى كورسەتىپ، تاريحي ۇدەرىستەردىڭ بار شىندىعىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ول تۋرالى پ. تومسون نە دەيدى؟ تاعى دا سوعان جۇگىنىپ كورەيىك. ول: «XX عاسىرعا دەيىن تاريح عىلىمىنىڭ نەگىزگى نىساناسى ءبىرىنشى كەزەكتە ساياسات بولدى. بۇل بيلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ قۇجاتتىق تۇرعىدان قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋى ەدى. وندا جاي ادامداردىڭ ومىرىنە نەمەسە ەكونوميكاعا، دىنگە از كوڭىل بولىنەتىن... تاريحي كەزەڭدەر پاتشالىقتار مەن بيلەۋشى اۋلەتتەر بيلەگەن كەزەڭىمەن ولشەنەتىن» [3, س. 15]، - دەيدى. ارينە، تاريح عىلىمى بيلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ نەمەسە بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرىنىڭ تاققا كەلىپ كەتۋىن ەسەپكە الىپ وتىراتىن جىلناما بولۋى ءتيىس ەمەس. مۇنداي باعىتتا جازىلعان تاريح قوعامنىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا المايدى جانە ول تاريح سول داۋىردە عانا ءومىر ءسۇرىپ، ودان كەيىنگى كەزەڭنىڭ تالقىسىنا تۇسەدى. بۇل تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر جاقتى بولماۋى كەرەكتىگىن كورسەتەدى.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى جازىلعان رەسمي تاريح پەن حالىق جادىندا ساقتالعان وقيعالار تىزبەگىن سالىستىرىپ كورەر بولساق، وندا شىن تاريحتىڭ قايسى ەكەنىن حالىق اڭعارار ەدى. مىسالى، سوزاق كوتەرىلىسى تۋرالى جازىلعان رەسمي تاريح پەن حالىق جادىندا ساقتالعان دەرەكتەردى سالىستىرساق، ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانشالىقتى الشاقتىق بار ەكەنىن بايقاعان بولار ەدىك. سونداي-اق، 1932 جىلعى اشارشىلىق تۋرالى رەسمي تاريح پەن حالىق جادىندا ساقتالعان دەرەكتەر اراسىندا ۇلكەن سايكەسسىزدىك بار. دەمەك، بۇل تاريح عىلىمى ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قوعامدى قۇرايتىن بارلىق الەۋمەتتىك قاتپارلاردىڭ (توپتاردىڭ) بارلىعىنىڭ بەلگىلى تاريحي كەزەڭ تۋرالى كوزقاراسى ەسكەرىلۋى قاجەت ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ورتاعاسىرلىق تاريحتى زەرتتەۋدە حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى پايدالانىلىپ كەلە جاتقانىنا دا از ۋاقىت بولعان جوق. ارينە، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى تاريحشى-ەتنوگراف عالىمدار تاراپىنان كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى. ولار ءار حالىقتىڭ  شىعۋ تەگىنە تالداۋ جاساردا مىندەتتى تۇردە حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن شەجىرەلەرىنە باسا ءمان بەرەدى. رەسەيلىك عالىم-ەتنوگراف ل. س. تولستوۆا حالىقتىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءارتۇرلى عىلىم سالالارىن قاتار پايدالانىپ، زەرتتەۋدى كەشەندى تۇردە جۇرگىزسە عانا وڭ ناتيجە بەرەتىنىن ايتىپ، عىلىمنىڭ مىنا سالالارى تولىق قامتىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى. ولار: ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، انتروپولوگيا، دەرەكتانۋ، ءتىل ءبىلىمى، ونوماستيكا جانە تاريحي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى [4, س. 4]. ەگەردە حالىقتىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋدا اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋ مۇمكىن بولاتىن بولسا، وندا نەگە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى سول حالىقتىڭ تاريحىن جازۋدا پايدالانۋعا بولمايدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى انىق. تاريحي اڭىزدار مەن باتىرلىق جىرلار، شەجىرەلەر تەككە پايدا بولعان جوق قوي. ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعالارعا قاتىستى شىققانى انىق. كەيدە وسى تاريحي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى تاريح عىلىمىنىڭ شەشىلمەي تۇرعان ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرەتىن كەزى دە از ەمەس. ول تۋرالى جوعارىدا ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساعان ل.س.تولستوۆا بىلاي دەيدى: «مەجدۋ تەم اناليز داننىح يستوريچەسكوگو فولكلورا - نا فونە ماتەريالوۆ سمەجنىح ديستسيپلين - موجەت بىت پوروي ۆەسما پلودوتۆورنىم دليا رازرەشەنيا تەح يلي ينىح سپورنىح ۆوپروسوۆ ەتنوگەنەزا ي رەكونسترۋكتسي راننەي  ەتنيچەسكوي يستوري نارودوۆ، پوسكولكۋ ي ۆ فولكلورنىح ماتەريالاح ناشلي وتراجەنيە يستوريچەسكيە سۋدبى ەتنوسوۆ، يح ۆوزنيكنوۆەنيە، رازۆيتيە ي ترانسفورماتسيا» [4, س. 5]. بۇل تاريحي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ تاريح عىلىمىندا شەشۋشى فاكتور بولۋ مۇمكىندىگى بار بار ەكەندىگىن كورسەتەدى. بىراق، «اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن تاريح عىلىمىنىڭ قاجەتىنە قالاي پايدالانۋعا بولادى جانە ونىڭ جولدارى قانداي؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى انىق. تاريحي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن زەرتتەۋدىڭ بىلگىرى ۆ. م. اباەۆ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندەگى تاريحي دەرەكتەردى پايدالانۋ جولدارى تۋرالى بىلاي دەيدى: «دليا توگو، چتوبى يزۆلەچ يز نارودنوي پەسني ي لەگەندى يستوريچەسكۋيۋ پراۆدۋ، نادو ۋمەت پونيمات ... بەسحيتروستنىي يازىك پرەدانيا. وسوبەنوست ەتوگو يازىكا زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو ون پەرەداەت يستوريۋ نە ۆ فورمە پوسلەدوۆاتەلنوگو لوگيچسكوگو يزلوجەيا سوبىتي، ا ۆ حۋجوجەستۆەنىح وبرازاح ي وبوبششەنياح. نۋجنو ەتي وبرازى راسشيفروۆات، چتوبى ۋۆيدەت سكرىتۋيۋ زا نيمي يستوريچەسكۋيۋ رەالنوست»[4, سس. 8-9]. دەمەك، تاريحي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن تاريح عىلىمى قاجەتىنە جاراتۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان شارتتاردى مەڭگەرۋ كەرەك. ونى مەڭگەرۋ ءۇشىن اڭىزدار مەن باتىرلار جىرى، شەجىرەلەردىڭ شىققان كەزەڭى مەن سول داۋىردەگى ءدىني، رۋحاني، ساياسي ۇدەرىستەردى انىقتاۋ قاجەتتىگى تۋادى. سوندا عانا اڭىزدار مەن باتىرلار جىرلارىنداعى، شەجىرەلەردەگى تاريحي دەرەكتەر ءوز قۇپياسىن اشىپ، تاريحي دەرەك رەتىندە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ تاريح عىلىمى مۇنداي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋ تاسىلدەرىن ءالى تولىق مەڭگەرگەن جوق. اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنە دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان تالداۋ جاسالىنباستان سول كۇيىندە پايدالانۋ مىسالدارى بار. سوڭعى جىلدارى قازاق تاريحشىلارى تاراپىنان ۇلتتىق تاريحتى قايتا جازۋعا ۇمتىلىس، جازىلعان ەڭبەكتەرىندە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن تاريحي دەرەك رەتىندە پايدالانۋ مىسالدارى بار. سول ەڭبەكتەردىڭ ءبىرازى ە. ماسانوۆ، ج. ابىلعوجين، ي. ەروفەەۆالار تاراپىنان قاتتى سىنعا الىنىپ، قازاق تاريحشىلارىنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرى كورسەتىلىپ، ارنايى كىتاپ تا جازىلدى. كىتاپ «ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي  يستوريوگرافي كازاحستانا» [5] دەپ اتالادى. بۇل كىتاپتا ايتىلعان سىننىڭ دۇرىسى دا، بۇرىسى دا بار. ول ايتىلعان سىندارعا تالداۋ جاساي وتىرىپ، دۇرىسىن «دۇرىس» دەپ قابىلداپ، جىبەرگەن قاتەلىكتەردى جوندەپ، سىننان ءتيىستى قورىتىندى شىعارىلۋى كەرەك. مىسالى، وسى كىتاپتا ايتىلعان ي.ەروفەەۆانىڭ مىنا سىني پىكىرى ەسكەرۋگە تۇرارلىق. ول بىلاي دەيدى: «سلەدۋەت وسوبو وتمەتيت، چتو يستوچنيكوۆەدچەسكوە يزۋچەنيە ي ناۋچنو-پراكتيچەسكوە يسپولزوۆانيە فولكلورنوگو جانرا يستوريچەسكوي ينفورماتسي دو سيح پور ۆ يستوريوگرافي كازاحستانا بەسسيستەمنىي ي مالوپرودۋكتيۆنىي حاراكتەر، ي ۆ ەتوم وتنوشەني رابوتى سوۆرەمەننىح پروفەسسيونالنىح يستوريكوۆ مالو چەم وتليچايۋتسيا وت يستوريچەسكيح سوچينەني ديلەتانتستۆۋيۋششيح پيساك-ميفوتۆورتسەۆ.  بولشينستۆو اۆتوروۆ رازليچنىح يسسلەدوۆاني پو يستوري كازاحستانا ءحVىىى- سەرەدينى ءحىح ۆ. پراكتيچەسكي  نە ۆلادەيۋت مەتوديكوي كومپاراتيۆنوگو سيستەمنو-سترۋكتۋرنوگو اناليزا نارودنىح پرەداني، پولنوستيۋ زايمستۆۋيۋت پريۆەدەننىە ۆ نيح يستوريچەسكيە ۆەرسي بەز ۆسياكوي ۆنەشنەي ي ۆنۋترەننەي كريتيكي يح سودەرجانيا ي ۋستانوۆلەنيا ستەپەني دوستوۆەرنوستي سودەرجاششيحسيا ۆ يح فاكتيچەسكيح سۆەدەني نا وسنوۆە سوپوستاۆلەنيا پوسلەدنيح سو سۆيدەتەلستۆامي اۋتەنتيچنىح دوكۋمەنتالنىح يستوچنيكوۆ ي داننىح تاك نازىۆاەموگو «ۆنەشنوگگو زنانيا» (ت. ە. ەمپيريچەسكيح فاكتوۆ يز سمەجنىح ي ەستەستۆەننىح ناۋك)»[5, سس. 162-163]. اۆتوردىڭ بۇل پىكىرىمەن تالاسۋ قيىن. مۇنداعى ايتىلعان سىندى تۇزەۋ قازاق تاريحى عىلىمىنا پايدالى بولارى انىق. الايدا بۇل كىتاپتا ايتىلعان سىندار ىشىندە كوڭىلگە قونبايتىندارى دا بار ەكەنىن ايتىپ وتۋگە ءتيىسپىز. ايتسەدە بۇل جەردە وعان جاۋاپ بەرۋ ءبىزدىڭ ماقساتىمىزعا ساي كەلمەگەندىكتەن، بۇل ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرۋدى ءجون كوردىك.

قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىن قۇرايتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى: شەجىرەلەر، كيەلى اڭىزدار، باتىرلار جىرى، جىراۋلار پوەزياسى بارلىعى ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن تاريحي دەرەكتەر جۇيەسىنىڭ ءارتۇرلى بولشەكتەرى. ولار ءبىرىنسىز ءبىرى تولىق مالىمەت بەرە المايدى. مىسالى، شەجىرە ءبىر ءوزى ناقتى دەرەك كوزى بولا تۇرا، وسى شەجىرەمەن بايلانىستى شىققان اڭىزدارمەن بىرلىكتە قاراستىرىلماسا، وندا شەجىرە دەرەكتەرىن پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا شەجىرە - قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنىڭ نەگىزگى سۇيەگى. شەجىرەگە ءوڭ بەرىپ، ونداعى كىسى اتتارىن تاريحي تۇلعالارعا اينالدىراتىن شەجىرەمەن بايلانىستا تۋعان اڭىزدار مەن جىر-داستاندار. ەگەردە شەجىرە مەن تاريحي اڭىزدار، جىر-داستاندارداعى وقيعالار اراسىن بايلانىستىرا بىلسەك، وندا ءبىر بەلگىلى تاريحي كەزەڭنىڭ سۋرەتىن الامىز. ول سۋرەتتەگى كەيىپكەرلەردى تولىق قوزعالىسقا ءتۇسىرىپ، تاريحي كەزەڭنىڭ شىندىعىن اشۋ ءۇشىن سول كەزەڭدەگى ءدىني، رۋحاني ۇدەرىستەرمەن بىرلىكتە قاراستىرىلۋى قاجەت. سوندا ءبىز كەز-كەلگەن تاريحي وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارى مەن ناتيجەلەرىنە تولىق تالداۋ جاساي الامىز. ارينە، زەرتتەۋ جۇمىسى تولىق، ءارى ناقتى بولۋ ءۇشىن شەجىرەدەگى نەمەسە اڭىزداردا ايتىلاتىن كىسى اتتارىنىڭ، تاريحي وقيعالاردىڭ قاي كەزەڭگە ءتيىس ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى جازبا دەرەكتەرمەن بىرلىكتە زەرتتەلۋى كەرەك. مىسالى، شەجىرەنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا وزبەك حان اتى اتالادى. العاشقى قادام سول وزبەك حاننىڭ قاي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەنىن، كىم بولعانىن انىقتاۋ ماسەلەسىنەن تۇرادى. ودان كەيىن اڭىز بەن تاريحي دەرەكتەر اراسىنداعى بايلانىستىڭ شىندىق دەڭگەيىن جانە اڭىزدا باياندالعان وقيعا تاريحي كەزەڭدى قاي تۇرعىدان سۋرەتتەۋگە باعىتتالعانىن انىقتاۋ ماقساتى تۇرادى. مىسالى، ءبىر وقيعا تۋرالى بىرنەشە اڭىز بار. ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى الشاقتىق بار. ەگەردە وسى اڭىزدارعا دۇرىس تالداۋ جاسالىناتىن بولسا، وندا ءبىر وقيعا بىرنەشە قىرىنان باياندالعانىن كورۋگە بولادى. وسى رەتتە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن قاراستىرۋ ولاردى تاريحي دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى تەك ءبىر حالىقتىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ەمەس، سول حالىقتىڭ شىعۋ تەگىنە، تۋىسقان حالىقتارمەن اراداعى بايلانىسىنا قاتىستى مالىمەتتەر بەرە الاتىن بىردەن-ءبىر دەرەك كوزى بولىپ تابىلادى. ءبىز جوعارىدا ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساعان ل.س.تولستوۆا حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ ماڭىزىن بىلاي تۇجىرىمدايدى: «يستوريچەسكي فولكلور ياۆلياەتسيا ودنيم يز سۋششەستۆەننىح يستوچنيكوۆ ۆ دەلە ۆوسستانوۆلەنيا ەتنوگەنەزا نارودوۆ، ۆ پروشلوم  نە يمەۆشيح ي پوچتي نە يمەۆشيح پيسمەننوستي ، ا تاك جە دليا ۆوسستانوۆلەنيا تەح ەتاپوۆ ەتنوگەنەزا نارودوۆ، پيسمەننىە پامياتنيكي پو كوتورىم نە سۋششەستۆوۆالي يلي نە سوحرانيليس - ناريادۋ س تاكيمي يستوچنيكامي كاك ارحەولوگيچەسكيە، انتروپولوگيچەسكيە، لينگۆيستيچەسكيە ۆ چاستنوستي وناماستيچەسكيە، سوبستۆەننو وناماستيچەسكيە. لەگەندى ي پرەدانيا، رودوسلوۆنىە، يستوريچەسكيە پەسني ي پوەمى، ەپوس ۆنوسيات سۋششەستۆەننىي ۆكلاد ۆ دەلو ۆىياسنەنيا ۆوپروسوۆ ەتنوگەنەزا نارودوۆ، پەرەسەلەني وتدەلنىح كومپونەنتوۆ، ۆوشەدشيح ۆ يح سوستاۆ، ەتنوكۋلتۋرنىح سۆيازەي س درۋگيمي نارودامي، ۆزايمووتنوشەني وتدەلنىح رودو-پلەمەننىح ي ەتنيچەسكيح گرۋپپ ۆ سوستاۆە نارودوۆ دايۋت ماتەريال دليا تولكوۆانيا ي ۋتوچنەنيا دەتالەي تەح يلي ينىح يستوريچەسكيح سوبىتي، ۆوسستانوۆلەنيا وسوبەننوستي بىتا ي كۋلتۋرى نارودوۆ»[4, س. 11]. بۇل جەردە عالىم اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ تاريح عىلىمى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بارلىعىن ايقىن اڭعارتىپ وتىر. مىسالى، جىراۋلاردان قالعان مۇرالارعا زەر سالا وتىرىپ قازاق حالقى مەن التىن وردا قۇرامىندا بولعان وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس قاي دارەجەدە بولعانىن، ول حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋگە قاشان تۇسكەنىن، ونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا بولادى. اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت سياقتى جىراۋلار پوەزياسى قازاقپەن قوسا تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراقالپاق، وزبەك حالىقتارىنا ورتاق. دەمەك، اتالعان ەلدەر   التىن وردا كەزەڭىندە ءبىر حالىق رەتىندە ءومىر سۇرگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. مىسالى، وزبەك حاننان باستاۋ الاتىن شەجىرەلەردە سەيىلحان، جايىلحان، ولاردان تارايتىن حالىقتار تۇگەل تاراتىلىپ بەرىلەدى. ال، ءابىلحايىردان تاراتىلاتىن شەجىرەلەردە قازاق، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق حالىقتارى كورسەتىلگەن جانە بۇلار وسى اتالعان حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋ كەزەڭىنە ساي كەلەدى. سوندىقتان، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنىڭ نەگىزى دەپ ايتۋعا بولادى. ەندى سول قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنىڭ تارماقتارىنا جەكە-جەكە توقتالىپ وتەلىك.

شەجىرە ادامزات قوعامىندا قانداي رول اتقاردى دەگەن سۇراققا عالىمدار ءالى تولىق جاۋاپ بەرە العان جوق. ويتكەنى، شەجىرەنى زەرتتەۋشىلەردىڭ  شەجىرەنىڭ قاي كەزەڭدە تۇزىلگەنىنەن، ونىڭ ءتۇزىلۋ سەبەپتەرى استارىندا نە جاتقانىنان حابارسىز بولعاندىقتان شەجىرەنىڭ قوعامداعى ناقتى قىزمەتى تۋرالى پىكىردى ءالى ايتا العان جوق. ارينە، قازاق شەجىرەسىنە دەن قويىپ زەرتتەگەن عالىمدار، ونىڭ  قازاق حالقى تاريحىندا وزىندىك ورنى بار دەرەك كوزى ەكەندىگىن تولىق مويىندادى. مىسالى، تۇركى حالىقتارى شەجىرەلەرىن ارنايى زەرتتەگەن ورىس عالىمى ن.ا.اريستوۆ قىتاي، پارسى، تۇركى جازبالارىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ شىعۋىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ تولىق ەمەستىگىن، ولاردان گورى ءالى كوشپەلى ءومىر سالتىن ساقتاعان تۇركى تايپالارى اراسىندا تارالعان  شەجىرەلەردىڭ تاريحي شىندىقتى ءدال بەرەتىنىن ايتادى[6, س. 7]. ال، م.تىنىشپاەۆ بولسا، قازاق شەجىرەلەرىن زەرتتەمەي تۇرىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەستىگىن العا تارتادى[7, س. 68]. «قازاق شەجىرەسى حاقىندا» اتتى زەرتتەۋ اۆتورلارى; «شەجىرە رۋدىڭ، تايپانىڭ، حالىقتىڭ تاريحىنىڭ قۇرامدى بولىگى»،- دەيدى [8, 5 ب.]. وسى شەجىرە تۋرالى ايتىلعان ءۇش پىكىر دە شەجىرەنىڭ حالىقتىڭ تاريحىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن قۋاتتايدى. ال، قازاق شەجىرلەرى تۋرالى سۇبەلى ەڭبەك جازىپ كەتكەن عالىم-ەتنوگراف ا.سەيدىمبەكوۆ بولسا، «شەجىرەشىلدىك - قۇرعاق حرونولوگيا نەمەسە ادام اتتارىنىڭ  جالاڭ ءتىزىمى ەمەس. قازاق  شەجىرەسىنىڭ تاريحي كونتسەپتسياسى تۋىستىق بايلانىستاردى سارالاۋعا نەگىزدەلگەن. دەمەك، تۋىستىق اتاۋلاردى بەلگىلى دارەجدە  شەجىرەلىك تەرمين دەسە بولادى»[1, 39 ب.]،- دەپ شەجىرەنىڭ جانە ءبىر قىرىن اشادى. «قازاق شەجىرەلەرى - تاريحي دەرەك كوزى رەتىندە» اتتى ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەك اۆتورى م.الپىسبەس: «شەجىرە - قازاق رۋلارىنىڭ تەگى شىققان تۇركى جۇرتىنداعى ءداستۇرلى مادەنيەت تۋدىرعان الەۋمەتتىك، تاريحي ءبىلىم، گەنەالوگيالىق جادى ساباقتاستىعى بولىپ تابىلادى. شەجىرە ۇعىمىنىڭ استارىندا «تاريحي-الەۋمەتتىك جادى» تۇسىنىگى ساقتالعان. شەجىرە ءداستۇرلى ءبىلىم قۇبىلىسى رەتىندە تابيعي تۇردە قالىپتاسىپ، سان عاسىرلار بويى اۋىز ەكى ايتىپ، اڭگىمەلەسۋ مادەنيەتى جاعدايىندا جەتىلىپ، جالپى الەۋمەتتىك، قوعامدىق سيپات الىپ، جالعاسىپ، ۇرپاقتاردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس ەتنيكالىق ءومىر ءسۇرۋ  جالعاستىعىن بايانداپ، ۇزاق ءداۋىر بويىنان  بەرىدەگى  ۇلت تاريحىنىڭ تەرەڭ  تارمىرىن تانۋعا قىزمەت اتقارادى»[9, 8 ب.]، - دەيدى. بۇل جەردە اۆتوردىڭ شەجىرەنىڭ  قوعامدا اتقارار قىزمەتىنىڭ جان-جاقتى ەكەندىگىن كورسەتەدى.  شەجىرەنىڭ قوعامدا اتقارار قىزمەتى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. مىسالى، بەلگىلى عالىم م.مىرزاحمەتوۆ: «كەز-كەلگەن قازاق جەتى اتاسىن بىلسە، ايتىپ بەرسە ەشقانداي دەرەكتەرگە سۇيەنبەي-اق، ونىڭ قايسى ەل، قاي جەردەن شىققانىن  شەجىرە بىلگەن ساڭلاۋى بار قازاق بالاسى ءدوپ باسىپ، تاۋىپ بەر الادى» [10, 3-5 بب.]، - دەيدى. دەمەك، ءاربىر قازاق ءوز شەجىرەسىن بىلۋگە ءتيىس بولدى. سول ارقىلى حالىق كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىق ءبىلدى. بۇل ءبىر جاعىنان قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە ءوز شەجىرەسىن، تاريحىن ءبىلۋدى مىندەتتەسە، ەكىنشى جاعىنان قوعامعا جات كوزدىڭ كىرمەۋىن دە قاداعالادى. وسىعان بايلانىستى حالىق اراسىنا تاراعان مىناداي ماقال دا بار: «تەگىن نە قۋ جاسىرادى، نە سۇم جاسىرادى، نە قۇل جاسىرادى». بۇل ماقال شەجىرەنىڭ قازاق قوعامىندا سان قيلى قىزمەت اتقارعاندىعىنا تاعى ءبىر دالەل. سونداي-اق قازاقتا: «جەتى اتاسىن بىلگەن ەر جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەگەن دە ماقال بار. شەجىرە ءبىلۋ كىمنىڭ كىمنەن تاراعانىن، كىمگە بارىپ قوسىلاتىنىن ءبىلۋ عانا ەمەس، سول جەتى اتاعا دەيىنگى اتا-بابالارىنىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحتى تولىق مەڭگەرۋ دەگەندى مەڭزەيدى. باسقاشا ايتقاندا، ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن حاباردار ادام، ونىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قاراي المايدى. قۇربانعالي  ءحاليدتىڭ «قازاق ناسابشىلارى ءجۇز، ەكى ءجۇز جىلعى ىستەرگە تالاسىپ وتىرمايدى، ۋاقيعا مىڭ جىلدان بەرى بولسا، ىشىندە جۇرگەندەي بىلە بەرەدى» [11, 56]،- دەۋى قازاق شەجىرەسىنىڭ حالىقتىڭ تاريحي  جادىن ساقتاۋداعى سالماعىنىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەندىگىن بايقاتادى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ قوعامدا اتقارار قىزمەتىنىڭ جان-جاقتى ەكەندىگىن جوعارىدا ايتتىق. الايدا، شەجىرەنىڭ ورتاعاسىرلىق تۇركى مەملەكەتتەرىندە (التىن وردا، وزبەك ۇلىسى، قازاق حاندىعى) مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن رەتتەۋشى قۇرال بولعانىنا كوڭىل اۋدارىلماعان ەدى. بەلگىلى ەتنوگراف ج.ارتىقباەۆ وسى ماسەلەنى قوزعادى. ول بۇل ماسەلە تۋرالى بىلاي دەيدى: «گەنەولوگيچەسكيە وتنوشەنيا وسنوۆىۆاتسيا نا رەالنو دەيستۆۋيۋششيح رودوۆىح سۆيازياح ي يەرارحي، زا كوتورىمي زريمو ۆستۋپاەت سامو سۆوەوبرازنوە گوسۋدارستۆەننو-پوليتيچەسكوە ۋسترويستۆو كازاحسكوگو حانستۆا... . يەرارحيچەسكايا سترۋكتۋرا رودوۆوگو ۋسترويستۆا كاك وسنوۆا ەتنوسوتسيالنوي ورگانيزاتسي كازاحسكوگو وبششەستۆا ينستيتۋتسيوناليزيرۋەتسيا ۆ پوليتيچەسكۋيۋ وبششنوست»[8, س. 138]. دەمەك، قازاقتىڭ رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمدارى تەك تۋىستىق، قاندىق جاقىندىقتى ءبىلدىرىپ قويمايدى، سونىمەن  بىرگە مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قۇرايتىن بىرلىكتەر بولىپ شىعادى. ج.ارتىقباەۆ ەتنوالەۋمەتتىك توپتىڭ نەگىزى «اتا بالاسى» دەپ ەسەپتەيدى. «اتا بالاسىن» ىشتەي ءوز ارا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن قانداس اعايىندار قۇرايدى. بۇل قوعامنىڭ  ۇيىمداسۋى نەگىزى قاندىق، تۋىسقاندىق  قاتىناستار دەڭگەيىندە قالىپتاسادى»- دەيدى دە، ويىن بىلاي تۇيىندەيدى. «نو، ۋجە سلەدۋيۋششي ۋروۆەن رودستۆا، ۆىستۋپايۋششايا كاك سترۋكتۋرنايا سوستاۆليايۋششايا ەتنوسوتسيالنوي ورگانيزاتسي-رود ... ياۆلياەتسيا ۋجە ەدينيتسوي پوليتيچەسكوي»[8, س. 139]. بۇل قازاق شەجىرەسىنىڭ قوعامدا ساياسي  رەتتەۋشىلىك ءمانى دە بولعانىن كورسەتەدى. وسى ويدى ارى قاراي دامىتپاس بۇرىن مىنا ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك.

قازاق شەجىرەسىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ وسى كۇنگە دەيىن جاۋابىن تابا الماي كەلە جاتقان ەكى ماسەلەسى بار. ءبىرىنشىسى، قازاق شەجىرەسىنىڭ يسلام دىنىنە  قاتىسى بولسا، ەكىنشىسى، قازاق شەجىرەسىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭى. ەگەردە قازاق شەجىرەلەرىن زەرتتەۋدە وسى ەكى ماسەلەنىڭ باسى اشىلاتىن بولسا، وندا شەجىرەدەگى اشىلماي كەلە جاتقان كوپ سۇراقتىڭ جاۋابى تابىلعان بولار ەدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا شەجىرە تۋرالى قالام تارتقان زەرتتەۋشى-عالىمدار قازاق شەجىرلەرىندەگى يسلامعا قاتىستى دەرەكتەردى قابىلداي المادى. بۇل ءۇردىس حورەزم، قوقاننان كەلگەن قوجا، مولدالاردىڭ شاتاستىرۋى دەپ ەسەپتەلدى. مىسالى، فيلولوگ-عالىم ءا.نۇرماعامبەتوۆتىڭ «سىعىمداپ ءداۋىر كەلبەتىن» اتتى ماقالاسىندا مىناداي جولدار بار: «شەجىرەنىڭ باستى كەمشىلىگى انىق، ءارى اشىق ايتقاندا، ورەسكەل وتىرىگى تۇركى تەكتەس تايپالاردى  قۇلاعىنان باسىپ ۇستاعان قۇلىنداي شىرقىراتا وتىرىپ، مۇحامبەت پايعامبار ساحابالارىنىڭ بىرىنە تەلۋدەن باستالادى دا، تاريحتا ءىزى جوق جادتان جالعان جاسالعان ادام اتتارىمەن جالعاستىرىپ سوڭىن وسى كۇنگى «قازاق» اتتى اتامىزعا اكەلىپ تىرەيدى» [12, 23 ب.]. بۇل جەردە اۆتوردىڭ يسلامعا قارسىلىعىن سول كەزدەگى ماركسيستىك تانىمعا ساي  قالىپتاسقاندىعىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كىسىلەر شىندىقتى ايتقىسى كەلسە دە ايتا الماعان بولار ەدى. اۆتوردىڭ بۇلاي قاتەلەسۋىنىڭ باستى سەبەبى، شەجىرەنىڭ قاشان تۇزىلگەندىگىنەن، قازىرگە دەيىن جەتكەن قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ قاي كەزەڭدە قالىپتاسقاندىعىنان، ول كەزدەگى تۇركى جۇرتىنداعى ساياسي-يدەولوگيالىق ۇدەرىستەردەن حابارسىز بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. اكادەميك ءا.مارعۇلان بولسا، قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى مەن  شەجىرەنىڭ ءتۇزىلۋ  كەزەڭىن انىق بايقاعانعا ۇقسايدى. ول كىسى قازاق اراسىنا تاراعان شەجىرەنىڭ «نەگىزى ساياسي وقيعادان يسلام ءدىنىن قىرعا تاراتۋدان شىققان» [13]- دەيدى. بۇل ماقالادا اكادەميك ءا. مارعۇلان  ءوز ويىن تولىق اشىپ ايتپاعانىمەن ول كىسى قازاقتىڭ رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك قۇرىلىمدارىنىڭ قاي كەزەڭدە قالىپتاسقاندىعىنان، قازاق شەجىرەلەرىنىڭ قاشان تاريح ساحناسىنا شىققانىنان حابارى بولعانىن، بىراق، كەڭىنەن تاراتىپ ايتا الماعانىن كورەمىز. كەزىندە ول كىسى ايتا الماعان شىندىق ياساۋي جولىنىڭ تارالۋ تاريحىنا قاتىستى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدا تولىعىمەن انىقتالدى [14 ]. اكادەميك ءا.مارعۇلان ءوز ماقالاسىندا وسى ماسەلەنى تۋرا ايتپاسا دا، يشارامەن بىلدىرگەنى ايان. قازاقتىڭ «يسلام وزبەكتەن قالعان» دەگەن قاريا ءسوزى استارىندا وزبەك حاننىڭ جوشى ۇلىسىندا يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋ وقيعاسى جاتىر. قازىرگى بىزگە دەيىن جەتكەن قازاق حالقى قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ قايتا توپتاستىرىلىپ، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ قالىپتاستىرىلۋى يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلگەننەن كەيىنگى مەمەلەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى. قازاق شەجىرەسىنىڭ العاش تۇزىلگەن كەزى وسى تاريحي وقيعامەن تىكەلەي بايلانىستى. وسى وقيعا تۇگەلىمەن وزبەك حاننان باستاۋ الاتىن قازاق شەجىرەسىندە ايقىن كورىنەدى. باسقاشا ايتقاندا، وزبەك حاننان باستالعان شەجىرە وسى تاريحي وقيعانىڭ بەينەلى كەستەلەنگەن كورىنىسى. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق شەجىرەسىنەن كورىنىس تابۋىنىڭ سەبەپتەرىن وسى وقيعادان ىزدەگەن ءجون. شەجىرە وزبەك حاننان باستالىپ، ونىڭ ءۇش ۇلى اقارىس، جانارىس، بەكارىستان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تارايدى دا، ودان ارى قاراي تايپا، رۋعا جىكتەلىپ جەكە كىسىگە دەيىن جەتەدى. ارينە، بۇل جەردە وزبەك حاننان باستالىپ، ودان ءۇش ارىستىڭ تاراتىلۋى، ولاردان رۋ، تايپا اتالارىنىڭ، ولاردان جالپى حالىقتىڭ شىعۋى كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتارى انىق. تاريحي جازبالاردا ەشقاشان اتتارى اتالماعان ءۇش ارىس كىم؟ تايپا، رۋ باسىنداعى كىسىلەر بولعان با؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى حاق. ارىستاردىڭ دا، رۋ، تايپاعا «اتا» بولىپ شەجىرەدە اتتارى اتالىپ جۇرگەن كىسى اتتارى - ومىردە بولعان، سول، رۋ، تايپالاردىڭ  قالىپتاسۋىنا بارىن سالعان تاريحي تۇلعالارعا تيەسىلى ەكەندىگىنە داۋ جوق. الايدا، شەجىرەدە ول تۇلعالاردىڭ ءوز اتتارى ەمەس، بۇركەنشىك اتتار بەرىلگەن. ەگەردە سول كەزەڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ساياسي-يدەولوگيالىق ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاسالىنار بولسا، وندا ول تۇلعالاردىڭ كىم ەكەندىگىنە تولىق كوز جەتكىزۋگە بولادى.

وزبەك حاننان سوڭ التىن وردا مەملەكەتى ۇزاق ءومىر سۇرە العان جوق. وزبەك حان تاعىنا وتىرعان ءاز-جانىبەك مەملەكەتتىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتى مەن مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن تولىعىمەن وزگەرتتى. اسان قايعى باستاعان حالىق الاشا ەسىمدى تۇلعانى حان كوتەرىپ، الاش مەملەكەتىن تاريح ساحناسىنا شىعاردى. بۇل وقيعا دا قازاق شەجىرەسىنەن ورىن الدى. قازاقتىڭ ءۇشىنشى شەجىرەسى ءابىلحايىر حاننان باستاۋ الادى. بۇل شەجىرە التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعاننان كەيىنگى ءابىلحايىر حان باستاعان وزبەك  ۇلىسىنىڭ مەملەكەت ەسەبىندە قالىپتاسۋىنىڭ بەينەلى كورىنىسى. بۇل شەجىرەلەردە دە ءۇش ارىس بار. بىراق بۇل تۇلعالار وزبەك حان تۇسىنداعى تۇلعالار ەمەس، الاشا حان تۇسىنداعى، ءابىلحايىر حان تۇسىنداعى جۇزدىك قۇرىمداردىڭ باسشىلارى. الاش پەن وزبەك ۇلىسى تۇسىنداعى   تاريحي وقيعالارعا تالداۋ جاسالار بولسا، وندا بۇل  كىسىلەردىڭ ءوز اتتارىن انىقتاۋعا تولىق مۇمكىندىك بولادى. دەمەك، بۇل قازاق شەجىرەسىنىڭ جايدان-جاي شىقپاعانىن، قازاق شەجىرەسىنىڭ ءار ءتۇرى  بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭنىڭ بەينەلى كەستەلەنگەن كورىنىستەرى ەكەنىن بىلدىرەدى. قورىتا ايتقاندا، شەجىرە - تەك رۋدىڭ، تايپانىڭ، ونىڭ قۇرامىنداعى جەكە كىسىلەردىڭ قايدان شىققانىن، كىمنەن تاراعانىن بىلدىرەتىن كەستە ەمەس، سونىمەن بىرگە، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ سول رۋ، تايپاعا، جۇزگە، ەڭ سوڭىندا مەملەكەتكە قاتىستى ەكەندىگىن بىلدىرەتىن، سول مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىندەگى ورنىن كورسەتەتىن اسا كۇردەلى قۇرلىعى (مەحانيزم). شەجىرە ارقىلى ەل تۇتقالارى جازۋ-سىزۋسىز-اق قوعامداعى ءار ءبىر ادامنىڭ  مەملەكەتتىك جۇيەگە قاتىسىن ەش قيىندىقسىز ءبىلىپ وتىردى. سوندىقتان دا قازاق شەجىرەسىنىڭ قوعامدا وتە كۇردەلى قىزمەتى بولدى جانە ول سىرت كوزگە ءوزىنىڭ ىشكى قۇپياسىن ەشقاشان اشقان ەمەس. سول سەبەپتى، قازاق شەجىرەسى بويىنا  سونشاما تاريحي جادتى ساقتاي تۇرا، شەشۋى قيىن تۇيىنگە اينالدى.  شەجىرەنى جاندى تاريحقا اينالدىرىپ، رۋح بەرەتىن قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە، جىر-داستانداردا، كيەلى تاريحتار مەن اڭىزدارداعى باياندالاتىن وقيعالار. ەگەردە شەجىرە كەستەسىنە وسى جىر-داستاندارداعى، اڭىز-اڭگىمەلەردەگى، كيەلى تاريحتارداعى باياندالاتىن تاريحي وقيعالار ورىن-ورىنىمەن قويىلاتىن بولسا، وندا شەجىرە كەستەسى جاي اعاش ەمەس، ميۋالى جەمىس اعاشىنا اينالادى. مىسالى، مايقي بي مەن الاشا حانعا قاتىستى اڭىزداردىڭ ءوزى قانشاما. وسى اڭىزداردى الاشا حاننان تاراتىلاتىن شەجىرەمەن بىرلىكتە قاراستىرىلار بولسا، ەشقاشان جازبا دەرەك بەتىنە تۇسپەگەن، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە عانا ساقتالعان، «الاش» اتتى مەملەكەت تۋرالى ناقتى مالىمەت الۋعا بولادى.

ال، اسان قايعى، قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت جىراۋلار شىعارمالارىن تاريحي تۇرعىدان تالداۋ جاسالىنسا، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرىن تولىق اشۋعا مۇمكىندىك تۋادى. «نوعايلى جىرلارى» دەپ اتالعان جىرلار توپتاماسى بولسا، حV-ءحVى عع. كەشەگى التىن وردا سىندى مەملەكەتكە تۇتقا بولعان حالىقتىڭ ءوز-وزىمەن قىرقىسىپ، وزگەگە جەم بولعان قاسىرەتتى تاريحىن باياندايدى. وكىنىشكە وراي، بۇل تاريحتار وسى كۇنگە دەيىن بىرجاقتى قاراستىرىلىپ  كەلدى. بۇگىن تاريح عىلىمىنىڭ  سول كەمشىن تۇسىن تولتىرۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ وتىر.

قورىتا ايتقاندا، ءبىز قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدىڭ مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرىنە ارنالعان وي-پىكىرىمىزدى تۇجىرىمداي كەلە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بارلىعىنا، وعان تەك ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن تاريحتى زەرتتەۋدىڭ ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ اتتى ماركستىك مەتودولوگيالىق ولشەممەن كەلىپ، قازاق تاريحىن زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزدىك. ويتكەنى، قازاق حالقىنىڭ ەشكىمگە، كەرەك دەسە، كەشە عانا وزىنەن ءبولىنىپ، جەكە ەتنيكالىق بىرلىكتەرگە اينالعان تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنا دا ۇقسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ول ەرەكشەلىك تۇركىنىڭ ءورشىل رۋحىن بويىنا جيعان رۋحاني بولمىسىندا،  رۋحاني بولمىسىنىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولىندا ەدى. ول ەرەكشەلىك ەسكەرىلمەي جازىلعان تاريحتا قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى ەشقاشان كورىنبەك ەمەس. سوندىقتان ءبىز وسى جۇمىس بارىسىندا وسى ەرەكشەلىكتىڭ كىلتىن قايتسەك تابامىز، قايتىپ قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە ساقتالعان تاريحي جادىن قازاق تاريح عىلىمى كادەسىنە جاراتامىز دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك. وسى زەرتتەۋ بارىسىندا ول سۇراقتارعا ءبىرشاما جاۋاپ بەرىلگەن دە سياقتى. بىراق بۇل ءتاسىل وسى كەزگە دەيىنگى جازىلعان تاريح پەن تاريحي جازبا دەرەكتەردەن باس تارتۋ ەمەس، كەرىسىنشە سول تاريحتى قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا ساقتالعان دەرەكتەرمەن بايىتۋ، قازاق حالقىنىڭ  تاريحىنا جان ءبىتىرۋ، اتا بابا رۋحىن  وياتۋ  بولىپ تابىلادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. سەيدىمبەكوۆ ا. تاراقتى ا. اۋىزشا تاريحناما // قازاق. -الماتى: «ءبىلىم»، 1994. -ب 31-47.
2. ۆاليحانوۆ چ.چ. سبورنيك سوچينەني ۆ پياتي توماح. -الما-اتا: 1961-1972 گگ.

3.  تومسون پول. ۋستنايا يستوريا. -موسكۆا: يزداتەلستۆو «ۆەس مير»، 2003.-368 س.

4. تولستوۆا ل.س. يستوريچەسكيە پرەدانيا يۋجنوگو پرياراليا. -موسكۆا: «ناۋكا»، 1984.

5. ماسانوۆ ن. ە.، ابىلگوجين ج.، ەروفەەۆا ي. ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. -الماتى: «دايك -پرەسس»، 2007. -296 س.

6. اريستوۆ ن. ا. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيە يح چيلەننوستي. سپب. 1887.

7. تىنىشپاەۆ م. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. ۋچەبنوە پوسوبيە. -الماتى: «سانات»،1998. -224 س.

8. ارتىقباەۆ ج.و. يستوريچەسكوە ناسلەديە  م.ج.كوپەەۆا. پاۆلودار، 2004. -214 س.

9. الپىسبەس م. قازاق شەجىرەسى تاريحي دەرەك رەتىندە. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى. الماتى: 2007.

10. مىرزاحمەتوۆ م. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى تۋرالى // قۇدايبەردىۇلى ش. تۇرىك-قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. -الماتى: «قازاقستان» جانە «سانا». 1991. -ب 3-5.

11. حاليد ق. تاۋاريح حامسا.  -الماتى: قازاقستان، 1992. -304 ب.

12. نۇرماعامبەتوۆ سىعىمداپ ءداۋىر كەلبەتىن // «ءبىلىم جانە ەڭبەك»، №9, 19986. -ب 23-26.

13. مارعۇلان ءا. عىلىمعا جۇگىنگەن ءجون / ءبىلىم جانە ەڭبەك»، №10, 1969.

«اباي-اقپارات»