جوعارى ءبىلىمدى «ەسەك»
داڭعاراداي كافەنىڭ ءىشى بوس. تەك ءتور جاعىندا زور دەنەلى جالعىز قازاق تاماق ءىشىپ وتىر. الدىندا گرافينگە قۇيىلعان اراق. كيىم كيىسى، ءتۇر - ءپىشىنى زيالى قاۋىم وكىلىنە ۇقسايدى. موينىندا گالستۋك.
-ىنىشەك،- دەدى ول،- ءبىزدىڭ جوعارى بيلىكتەگىلەر جەتىك بىلەتىن «تۇسىنىكتى» تىلدە ماعان قاراپ، كەل، مەنىڭ قاسىما وتىر. سەرىك بول.
-وتىرايىن، مىرزا،- دەدىم مەن دە وعان سول «تۇسىنىكتى» تىلدە. ماعان تاماق الىپ كەلگەن داياشىعا تاعى ءبىر ريۋمكا الدىردى.
-ال، ىنىشەك،- دەدى ەكى ريۋمكاعا اراعىن قۇيىپ بولعان سوڭ. شاقىرعانىما رەنجىمە. ارا- تۇرا وسى كافەگە كەلىپ، «بىرەۋ- مىرەۋگە» شەر تارقاتىپ تۇراتىنىم بار.كەلىڭىز، تانىستىق ءۇشىن الىپ قويايىق.
-كەلىن بار ما؟
-بار.
-كەلىڭىز، كەلىن ءۇشىن الىپ قويايىق.
-بالا-شاعا بارما؟
-بار.
-كەلىڭىز، بالالار ءۇشىن...
-قىزمەت بار ما؟
-بار.
-كەلىڭىز...ءسىز نەگە ىشپەي وتىرسىز؟
-ءىشىپ وتىرمىن. ازداپ.
-«اناۋ» بار ما؟
-بار.
-كەلىڭىز...
-ال «اناۋ» شە؟
-بار.
-كەلىڭىز...
بۇل قاشان شەرىن تارقاتار ەكەن دەپ وتىرمىن. بايقايمىن، قاتتى قىزدى. ءبىر ساتتە ول ماعان باجىرايا قاراپ تۇرىپ: «مەن جاقىندا جاڭا اتاققا يە بولدىم»، دەدى.
-و، قۇتتى بولسىن، مىرزا!- دەدىم مەن. قۋانىشىڭىزعا ورتاقپىن.
-بۇل ءوزى بۇرىن - سوڭدى ەشكىم الماعان اتاق.
-ءتىپتى كەرەمەت ەكەن. ءبىرىنشى بولىپ الساڭىز، ءسىزدىڭ وڭاي ادام بولماعانىڭىز عوي. اتاعىڭىز ابىرويىڭىزدى اسىرا بەرسىن! ۇزاعىنان بولسىن!
-بۇل مەنىڭ ءالى ەشكىمگە ايتپاعان قۇپيام ەدى.
-ول نە دەگەنىڭىز، مىرزا. حالقىڭىزدان «ايقايلاپ»، ءسۇيىنشى سۇراۋىڭىز كەرەك قوي.
-ءسىز ءالى ءمان-جايدى تۇسىنبەي تۇرسىز،- دەدى ول. بۇل اتاقتى ايقايلاپ ايتۋعا بولمايدى. سىبىرلاپ قانا ايتۋ كەرەك. ەشكىم ەستىمەسىن.
-سوندا ول قانداي اتاق؟
-«ءوز ءتىلىن مەنسىنبەيتىن قۇرمەتتى ەسەك قۇدا» دەگەن اتاق.
-استاپىراللا، نە دەپ تۇرسىز؟! سوندا وسىنداي اتاقتى ۇكىمەت بەرىپ وتىر ما؟ ءسىز نە، ۇكىمەتپەن قۇدا ما ەدىڭىز؟ ۇكىمەت «تىزىمىندە» مۇنداي اتاق جوق سياقتى ەدى عوي.
-ۇكىمەت ەمەس، جاقىندا تانىسىپ، تابىسقان قۇدالارىم بەرىپ وتىر. مەن ءوزى ءوز تىلىمدە قاقپايمىن عوي. ال ولار بولسا، «تۇسىنىكتى» ءتىلدى تۇسىنبەيتىندەر «اۋىلىنان» ەكەن. ءبىر جەتى قۇدالىقتا دا، تويدا دا قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادىم. وزگە تىلدە «سايرادىم» دا وتىردىم. بۇل ءوزى «قىرشاڭقى» اۋىل ەكەن. قۇدالارىنىڭ، كەلگەن قوناقتارىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا، ءتۇر-پىشىنىنە قاراپ، ءتۇرلى «اتاقتاردى» «ارقالاتىپ» جىبەرەدى ەكەن. سول قۇدالىقتا «بەگەموت قۇدا»، «كارتوپ مۇرىن قايناعا»، «شەگىرتكە كۇيەۋ» دەگەن سياقتى «قۇرمەتتى اتاقتارى» بار «اپەندەلەرمەن» تانىستىم. اۋىلدىڭ «اقساقالدار القاسى» ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، ماعان «ءوز ءتىلىن مەنسىنبەيتىن قۇرمەتتى ەسەك قۇدا» دەگەن اتاقتى لايىق كورىپ، «قاۋلى» شىعارىپتى. قازىر ەلىمىزدە «اناۋ» دا، «مىناۋ» دا «پالەنشە-تۇگەنشە» قالانىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن اتاقتاردى تالاسا «ساتىپ الىپ» جاتىر عوي. تاپ سول سياقتى. ايىرماشىلىعى مۇندا ازىرشە «تەگىن». سونىمەن مەن ءوز ءتىلىن مەنسىنبەيتىن ەسەك بولىپ شىعا كەلدىم.
-قويىڭىز مىرزا،- دەدىم مەن،- سول ءۇشىن، ءوز ءتىلىڭىزدى مەنسىنبەيتىنىڭىز ءۇشىن ەسەكپىن دەپ تۇرسىز با؟ وندا تۇرعان نە بار؟ ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندەر، مەنسىنبەيتىندەر جالعىز ءسىز ەمەس قوي. بىراق ەسەكپىن دەپ جۇرگەن ەشكىمدى كورگەنىم جوق.
-ولار ەسەك بولماسا دا، مەن ەسەكپىن. «قاۋلىدا» سولاي كورسەتىلگەن.
-و، نە دەگەنىڭىز، مىرزا؟ ءسىزدىڭ وقىعان، جوعارى ءبىلىمدى ادام ەكەنىڭىز تۇرىڭىزدەن كورىنىپ تۇر.
-مەن «قاۋلىعا» سۇيەنىپ، ايتىپ تۇرمىن. قاۋلىدا: «بۇل قۇدامىزدىڭ سىرتى--ءبۇتىن، ءىشى - ءتۇتىن» دەپ «جازىلعان». ونىڭ ۇستىنە: «قۇدامىزدىڭ ءتۇر-تۇلعاسى «كەسەك»، بىراق ىشكى دۇنيەسى - ەسەك» دەپ كورسەتكەن. سوندا مەن جوعارى ءبىلىمدى ەسەكپىن عوي. الپىسقا كەلىپ قالسام دا، ءوز تىلىمدە سويلەپ كورمەپپىن.
-مىرزا، «الپىس، الپىس دەگەنىڭ - ءتالتۇس» دەگەن زامان عوي قازىر. الپىس دەگەن نە ءتايىرى. ءالى «جاسسىز» عوي، ۇيرەنىپ الاسىز. الپىس تۇرماق جەتپىس، ءتىپتى سەكسەننەن اسقان ەل-جۇرتقا تانىمال «عۇلامالاردىڭ» ىشىندە دە ءوز تىلىنە «اقىلى» جەتپەي، وزگە تىلدە «سايراپ» جۇرگەندەر جەتەدى. بىراق ولار وزدەرىن ءسىز سياقتى «پالەنشەمىن» دەمەيدى عوي. سىزگە نە بولعان ءوزىڭىزدى قورلاپ.
-ىنىشەك، مەن ءوز ءتىلىمدى تۇسىنەمىن. بىراق سويلەي المايمىن. تۇسىنەسىز بە، سويلەي المايمىن. تالاي جەردە ماسقارا بولدىم. بۇدان وتكەن قورلىق جوق ەكەن.
-مىرزا، تۇسىنسەڭىز سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتقان جوق پا؟ بۇل ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك قوي. ءبىزدىڭ قوعامدا ءوز تىلىڭدە، ياعني، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ مىندەتتى مە؟ مىندەتتى ەمەس. ءبىزدىڭ پارلامەنتتە ءوز ءتىلىن تۇسىنبەك تۇرماق، ءبىلىپ تۇرىپ، ادەيى سويلەمەيتىن دەپۋتاتتار، ۇكىمەت مۇشەلەرى از ەمەس. ال بىراق سولاردىڭ قايسىسى ءوزىن «پالەنشەمىن» دەيدى. دەمەيدى. ال سىزگە نە كورىندى سونشا؟ نەگە كۇيىنەسىز، نەگە قاپالاناسىز، نە ءۇشىن وزەگىڭىز ورتەنەدى؟
-نەگە كۇيىنبەيىن، نەگە قاپالانبايىن، قۇدالارىم ەسەك دەگەن «اتاق» بەرسە. اپىر - اي، بۇرىن اداممىن دەپ ءجۇرىپپىن - اۋ!
-ءتۇۋ، ءسىز قويمادىڭىز عوي. اقىرىن سويلەڭىزشى، بىرەۋ - مىرەۋ ەستىپ قالماسىن. ەستىپ قالسا، شىنىمەن ەسەك دەپ قالار. بىراق مەن ءسىزدى ءتۇسىنىپ تۇرعان سياقتىمىن. ءسىزدى ءالسىن-ءالسىن «تۇرتكىلەپ»، ەسەكپىن دەپ ايتقىزىپ تۇرعان اراق دەگەن «يت» قوي. سولاي دەڭىزشى، ەندى. ماس ادام نە دەمەيدى. سولاي ەمەس پە؟
-اراق قانداي «يت» بولسا دا، ءبىزدىڭ وتىرىك ايتاتىن ەكىجۇزدى شەنەۋنىكتەر سياقتى ەمەس، شىندىقتى ايتقىزاتىن «يت». ايتپەسە، مەن ەسەكپىن دەپ ايتامىن با؟ ءسىز مەنى ابدەن شارشاتتىڭىز. ەسەك ەكەنىمدى مويىنداي سالساڭىز قايتەدى؟ كەلىڭىز، مەنىڭ قۇدالارىم بەرگەن «مارتەبەلى اتاعىم» ءۇشىن الىپ قويايىق!
دامير ابىشەۆ
قوستاناي قالاسى
Abai.kz
