قايىم مۇحامەدحانوۆ: “الاش ارىستارى اڭساعان اسىل ارمانىڭىز وسى”
بۇگىندە جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسىپ، توقسانعا بەت العانمەن، ءالى دە ەستى اڭگىمەدەن قالماعان، قولىنان قالامى تۇسپەگەن "جازۋلى تۇرعان حاتپەن تەڭ" قارتتارىمىزدىڭ ءبىرى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ ەسىمى قالىڭ كوپشىلىككە ەجەلدەن تانىمال. كەزىندە ۇلى اباي شىعارماشىلىعى جونىندە ورشىگەن داۋ-دامايدا وعان اراشا تۇسكەن دە، دانا مۇحاڭا رۋحاني ءىنى عانا ەمەس، ۇزەڭگىلەس جولداس بولا بىلگەن دە وسى كىسى. عىلىمدا قورعاپ، قورعاۋدى ەمەس، شابۋىلداپ قامال الۋدى عانا ماقسات تۇتاتىن قادىرلى اعامىز، اسىرەسە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى وندىرتە ەڭبەك ەتتى. سونىڭ ايعاعىنداي، وسى ون جىل ىشىندە ونىڭ "ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى" اتتى ءتورت تومدىق كىتابى جارىق كوردى.
مۇنىڭ سىرتىندا عالىمنىڭ شاكارىم، تۇراعۇل، كاكىتاي، كوكباي، ءاليحان، احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك، مىرجاقىپ سىندى الاش ارىستارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارشامىلىعىن تەرەڭنەن قوزعايتىن "اباي مۇراگەرلەرى" اتتى قۇندى ەڭبەگى جانە باسپا ءجۇزىن كوردى. كەشەگى ۇلى ءدۇبىرلى اباي، مۇحتار تويلارىندا قايىم اعا اتقارعان، اتسالىسقان يگىلىكتى ىستەردى سانامالاساق، وعان ساۋساق جەتپەيدى.
بۇگىندە جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسىپ، توقسانعا بەت العانمەن، ءالى دە ەستى اڭگىمەدەن قالماعان، قولىنان قالامى تۇسپەگەن "جازۋلى تۇرعان حاتپەن تەڭ" قارتتارىمىزدىڭ ءبىرى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ ەسىمى قالىڭ كوپشىلىككە ەجەلدەن تانىمال. كەزىندە ۇلى اباي شىعارماشىلىعى جونىندە ورشىگەن داۋ-دامايدا وعان اراشا تۇسكەن دە، دانا مۇحاڭا رۋحاني ءىنى عانا ەمەس، ۇزەڭگىلەس جولداس بولا بىلگەن دە وسى كىسى. عىلىمدا قورعاپ، قورعاۋدى ەمەس، شابۋىلداپ قامال الۋدى عانا ماقسات تۇتاتىن قادىرلى اعامىز، اسىرەسە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى وندىرتە ەڭبەك ەتتى. سونىڭ ايعاعىنداي، وسى ون جىل ىشىندە ونىڭ "ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى" اتتى ءتورت تومدىق كىتابى جارىق كوردى.
مۇنىڭ سىرتىندا عالىمنىڭ شاكارىم، تۇراعۇل، كاكىتاي، كوكباي، ءاليحان، احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك، مىرجاقىپ سىندى الاش ارىستارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارشامىلىعىن تەرەڭنەن قوزعايتىن "اباي مۇراگەرلەرى" اتتى قۇندى ەڭبەگى جانە باسپا ءجۇزىن كوردى. كەشەگى ۇلى ءدۇبىرلى اباي، مۇحتار تويلارىندا قايىم اعا اتقارعان، اتسالىسقان يگىلىكتى ىستەردى سانامالاساق، وعان ساۋساق جەتپەيدى.
قارت عالىمنىڭ بۇل ەڭبەكتەرى ەلەۋسىز قالعان جوق. قيتۇرقى، قالتارىسى مول انا زاماندا قۋعىن-سۇرگىندى ءبىر كىسىدەي-اق كورگەن ول ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن مىنا زاماندا تاۋەلسىز ەلدىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن قۇرمەتىن - مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەندى. سونىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك جەمىسى مەن جەڭىسى دەمەسكە بولمايدى. ايتپەسە، كەشە اباي مۇراگەرلەرى تۋرالى جاق اشىپ، ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن بە ەدى؟ سوندىقتان دا، قايىم اعامەن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايتۋلى مەرەكەسى قارساڭىنداعى اڭگىمەدە ءوز-وزىنەن كەشەگى الاش ارىستارى تۋرالى قوزعالىپ كەتكەن-ءدى.
- قاسيەتتى سەمەي سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ رۋحاني استاناسىنىڭ ءبىرى دەپ ءجيى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. بۇل ورايدا اباي، شاكارىم، مۇحتار سىندى ۇلىلاردىڭ ءجونى ءبىر بولەك. مۇنىڭ سىرتىندا ەلىمىزدەگى العاشقى گازەت-جۋرنالداردىڭ ءبىردى-ەكىسى دە تەاتر، ولكەتانۋ مۇراجايى مەن باسپاحاناسى دا وسىندا اشىلعان عوي. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت دەگەندەي، الاش تۋى سەمەيدە كوتەرىلگەن. سوعان وراي، سوناۋ 1917 جىلدان باستاپ، قالانىڭ قازىرگى جاڭاسەمەي دەپ اتالاتىن بولىگى الاش دەپ اتالعان، - دەپ ءسوز باستاعان عالىم اعا ءبىر ءسات ويعا شومىپ ءۇنسىز قالعان. سونان سول ءبىر تاريحي وقيعالار تۋرالى بەينە ولار كۇنى كەشە عانا بولىپ وتكەندەي، جولىنان جاڭىلماي ءسوزىن جالعاستىرا تۇسكەن. - بۇگىنگى اڭگىمە تاقىرىبىنا وراي بار ارمان-ماقساتى ەل تاۋەلسىزدىگى بولعان الاش ارىستارى تۋرالى ءسوز قوزعايتىن بولساق، اكەم مۇحامەدحان سەيىتقۇلوۆ تۋرالى ايتپاي كەتە المايمىن. مۇنى ەندى وقىرمان قاۋىم دۇرىس ءتۇسىنۋىن وتىنەمىن. مەنىكى كەيبىرەۋلەر سياقتى كورپەنى وزىمە قاراي تارتۋ ەمەس. ال اكەم تۋرالى ايتاتىن بولسام، وعان ونىڭ الاش ارىستارىمەن جاقىن سىيلاستىعى سەبەپكەر.
اكەم مۇحامەدحان سونشالىقتى وقىمىستى كىسى بولماعانمەن، زامانىنا ساي كوزى اشىق ساۋاتتى ادام ەدى. بويىنا بىتكەن كىسىلىگىنىڭ ارقاسى شىعار، ەرتەدەن ۇلى اباي توڭىرەگىمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان. بەرگى توڭكەرىس كەزىندە سەمەيدە شىعا باستاعان الاش ءۇنى "سارىارقا" گازەتى مەن جۇسىپبەك پەن مۇحتار شىعارعان "اباي" جۋرنالىنا قازىرگى تىلمەن ايتقاندا مەتسەنات رەتىندە دەمەۋشىلىك كورسەتۋى سول ۇلى اقىن ونەگە-تاربيەسى ەمەس دەپ كىم ايتادى. اكەم قويىن داپتەرىنە بۇگىن انا گازەتكە پالەن سوم، مىنا جۋرنالعا تۇگەن سوم كومەك جاسادىم دەپ تىركەپ قويادى ەكەن. 1937 جىلى الگى داپتەر وزىمەن بىرگە تاركىلەنىپ، قاماۋعا الىندى.
تەگىندە اكەم 1870 جىلعى، ياعني الەكەڭمەن، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تۇيدەي قۇرداس. الەكەڭ 1938 جىلدىڭ مامىر ايىندا، ال ونىڭ قۇرداسى، جولداسى مۇحامەدحان 1937 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا اتىلعان. بۇل جازا ول قاماۋعا الىنعان سوڭ نەبارى 45 كۇن ىشىندە ورىندالعان. ال بىزگە ول كەزدە ول ون جىلعا سوتتالدى دەگەن حابار تيگەن-ءدى. نەگىزگى شىندىقتى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، ارادا 55 جىل وتكەننەن كەيىن عانا بىلدىك قوي. مۇنىڭ ءوزى بەرگى اڭگىمە. ال اكەم ايتقان ارعى اڭگىمەلەر تومەندەگىدەي.
"توڭكەرىس بولعان جىلى سەن اياعىڭدى ەندى عانا باسقان ءسابي بولاتىنسىڭ. سوندا سەمەيگە الەكەڭنىڭ كەلگەنىى ەرەكشە سالتاناتتى جاعدايعا ۇلاسىپ ەدى. بۇكىل قازاق قاۋىمى ۇلكەن قۋانىشپەن ونى حاننان كەم قارسى العان جوق. شىندىعىندا الەكەڭ ۇلت كوسەمى ەدى عوي. مۇنى ەندى، سول شاقتا سۇلتانماحمۇت تا كەلىستىرىپ جىرلادى ەمەس پە! احاڭ مەن جاقاڭ - احمەت پەن مىرجاقىپتى ايتامىن، سونداي-اق ماعجان مەن وسى سۇلتانماحمۇتتار الەكەڭنىڭ قاسىنان تابىلاتىن. ءبىزدىڭ ۇيدە قونا جاتىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن، ءسويتىپ ەل بولاشاعىن الىستان بولجايتىن سول ۇلىلاردىڭ سەن تىزەسىندە وتىرىپ ءوستىڭ عوي، شىراعىم! سونى ۇمىتپا!"- دەيتىن اكەم جارىقتىق.
ءبىزدىڭ ءۇي وندا مۇحاڭنىڭ ۇلى اقىن تۋرالى ۇلى ەپوپەياسىنان قالىڭ وقىرمانعا بەلگىلى اتاقتى ءتىنىباي مەشىتىنىڭ ىرگەسىندە ەدى. ءيا، ماقتاندى دەمە، قاراعىم، سول ەڭسەلى شاتىرلى ۇيدە كىمدەر بولماعان دەسەڭشى! ايتالىق، شاكارىم، كوكباي، تۇراعۇل بولىپ بۇل ءتىزىم جالعاسا بەرەدى. الدىڭعى اعالاردىڭ اسىل جۇزدەرى ەسىمدە ەمىس-ەمىس ساقتالسا، كەيىنگىلەردى ەسەيىپ قالعاندا كورگەندىكتەن ءبارى دە ەستە. سوندا دا بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى تۋرالى بولماسىن، ەڭ الدىمەن اكەم ايتقان ەستەلىكتەرگە جۇگىنسەم دەيمىن.
"الەكەڭ، احاڭداردىڭ بۇل شاقتا ەلدى ەركىندىككە جەتكىزۋ ماقساتىمەن ورتالىقتان زاڭدى تۇردە اۆتونوميا سۇراپ جۇرگەن كەزى،- دەيتىن اكەم. - سول ماقساتپەن بۇلاردىڭ ماسكەۋدەگى مىقتىلارمەن تەلەگراف ارقىلى سويلەسەتىنى دە، ستالينمەن ۇلت ماسەلەسى جونىندە سوزگە كەلىسىپ قالاتىنى دا وسى تۇس. سودان بىردە احاڭ ماسكەۋگە ارنايى ساپار شەگىپ، لەنينمەن ءۇش ساعات اڭگىمەلەسەتىنى دە شىندىق. سول شاقتا بىزدەر احاڭ سىندى عۇلامامەن ءۇش ساعات بويى تىلدەسۋگە جاراعان ورىستان دا ۇل تۋعان ەكەن دەپ كۇپىنگەنبىز".
بۇل ەندى ءبىر جاعى ءازىل بولعانمەن، ەكىنشى جاعىنان شىندىعى دا باسىم ءسوز. ايتتى-ايتپادى، ءدال سول شاقتا ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، ءبىلىمى دە، بىلىگى دە جۇرەگى دە، تىلەگى دە مىقتى الاش ارىستارى جەتكىلىكتى بولاتىن. بۇلاردى شىڭعىسحان تۇقىمى دەپ قانا بىلەتىن ستالين ءوزى وكىمەت باسىنا كەلىسىمەن ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ سول اسىل جۇرەكتى ازاماتتارىمىزعا قىرعيداي تيگەنى تاريحي شىندىق. تەك سونىمەن شەكتەلمەي، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا بۇكىل حالىققا ناۋبەت بولىپ كەلگەن اشارشىلىقتى قولدان ۇيىمداستىرعانىن قايتەرسىڭ! كەي ماسەلەلەردە ءالى ەسىمىزدى جيناي الماي وتىرساق، مۇنىڭ ءبارى سول سۇرقيا ساياسات سالدارى.
جاڭا عانا احاڭ تۋرالى، ونىڭ عۇلاما بىلىمدارلىعى تۋرالى اكەم ايتقان ءازىل اڭگىمەنى ەسكە تۇسىردىك، سول ءازىلدىڭ ءوزىنىڭ شىندىعى باسىم دەدىك. اكەمنەن ەستىگەن شاكارىم قاجى تۋرالى ءبىر اڭگىمە دە ەرىكسىز ەزۋ تارتتىرادى. ول ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان شەندى شەكپەن يەلەرىنىڭ ءوزىنىڭ قانشالىقتى قورقىپ، جاسقانعانىن ايعاقتايدى دەپ بىلەمىن.
ويشىل اقىندىعى ءوز الدىنا، شاكارىم عىلىم مەن ءدىندى دە جەتە مەڭگەرگەن ادام عوي. اعاسى ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ايتقان وسيەتىمەن ءبىر جاعى ەل كورۋ، جەر كورۋ، ەكىنشى جاعى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ ماقساتىمەن وتكەن عاسىردىڭ باسىندا مەككە، ءمادينا، ىستامبۇلعا دەيىن بارىپ قايتقان عوي. بىرەۋلەر ونى وسى ساپاردا پاريجدە بولعان دەسەدى. ماسەلە وندا ەمەس. ايتەۋىر، ول وسى ساپاردان سوڭ، ياعني توڭكەرىس قارساڭىندا ەلدەن، ەل سوزىنەن وقشاۋ، وڭاشا كەتىپ، تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا بەت بۇرعانى انىق. دەسە دە، ارا-تۇرا سەمەيگە سوعادى ەكەن. سەمەيگە كەلسە، ەجەلدەن ارالاس-قۇرالاس مۇحامەدحاندىكىنە سوقپاي كەتپەيدى. "سودان كوشەگە شىعىپ كەتكەن شاكارىم قاجىدان ايرىلدىق تا قالدىق. بوگەلگەن سايىن الاڭدايمىز. اداسىپ كەتتى مە دەيىن دەسەڭ، بۇكىل الەمدى شارلاپ كەلگەن كىسى ءوزىنىڭ سەمەيىنەن نەعىپ جاڭىلسىن. سويتسەك، گاپتىڭ ءبارى ول كىسىنىڭ كيىم كيىسىندە بولىپ شىعادى",- دەپ اكەم جارىقتىق سول وقيعانى ەسىنە الىپ، رياسىز ءبىر كۇلىپ الاتىن.
تەگىندە شاكارىم قاجى ويىنا بويى ساي، تۇلعاسىنا كىسىنىڭ كوزى توياتىن ادام ەكەنىن ءوزىم دە كوردىم. جانە قالاي كيىنەدى دەسەڭىزشى! ەۋروپالىق ۇلگىدەگى قازاقى كيىمدەر... ءارى ىقشام، ءارى ادەمى. سولاردىڭ قايسىسىن بولسىن، ءوزى ءپىشىپ، ءوزى تىگەدى. مىنە، وسىلايشا ءسان-سالتاناتىمەن كوشەگە شىعا كەلگەندە بۇل سەمەيگە قايدان كەلگەن ادام، الدە شەتەلدىك پە دەپ قارسى جولىققان پوليتسەي ءمان-جايدى انىقتاعانشا دەپ اپارىپ جاۋىپ تاستاعان عوي. سودان بىزگە حابار تيگەن سوڭ قاجىنى بارىپ، بوساتىپ الىپ شىقتىق دەيتىن اكەم.
ەل سوزىنەن قانشا اۋلاق بولۋعا تىرىسقانمەن، قاجىنىڭ توڭكەرىس كەزىندە ەلسىز دالادا شىداپ جاتا الماعانى دا راس. ءسويتىپ، از-ماز ۋاقىت سەمەيگە كەلىپ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءارى ءبيى، ءارى سوتى قىزمەتىن اتقارعان. ورتالىق الاش ارىستارى كوتەرگەن اۆتونوميا ماسەلەسىنە قىرىن قاراپ، الاكوزدىك تانىتقان سوڭ ول شىڭعىستاۋدىڭ سىرتىندا جاتقان باقاناس وزەنىنىڭ بويىنداعى توشالاسىنا قايتىپ كەتەدى. وندا بارعان سوڭ: "بوستاندىققا ەلىم قانا الماي. ادىلەت جولىن تابا الماي، باسشىعا ايتقان مۇڭدارى، ەسەپكە جاتىر سانالماي",- دەپ جازاتىنى وتىزىنشى جىلداردىڭ باسى. وبال، ساۋاپتى بىلمەيتىن جاڭا وكىمەتتىڭ جاندايشاپتارى جاسى 73-تەگى قارتىمىزدى ەش شىمىرىكپەستەن وققا بايلادى عوي...
- قايىم اعا، مۇنداي جولسىز جازادان ءوزىڭىز دە قالىس قالماعان سەكىلدىسىز. ەندى سونىڭ جايىن ايتا كەتسەڭىز...
- اكەم مۇحامەدحان قاھارلى 1937 جىلى مۇسىلمانداردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى توبىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى دەگەن جالعان جالامەن ۇستالىپ كەتكەندە مەنىڭ جاسىم جيىرمادان ەندى عانا اسقان ەدى. بۇل شاقتا جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان الاش ارىستارى تۇگەل دەرلىك اتىلىپ، ايدالىپ كەتكەن. ءوز اجالىمەن ولگەندەر سۇلتانماحمۇت، كوكباي عانا بولار. ەگەر اۋىرىپ بارىپ دۇنيەدەن باز كەشپەگەندە، سول كەزدەگى وكىمەتتىڭ ۇزىن قۇرىعى ولاردىڭ دا موينىنا تۇسەتىندىگى ءسوزسىز ەدى. سونىڭ ايعاعىنداي، بۇلاردىڭ اتتارىن اتاۋعا، شىعارمالارىمەن تولىقتاي تانىسۋعا بەرتىندە عانا مۇمكىندىك تۋمادى ما؟!
وسى ورايدا مۇحاڭ تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءجونى بولەك. ەگەر الاش كوسەمدەرى وعان اقىل-كەڭەستەرىن بەرىپ، كىناڭ بولسىن، بولماسىن مويىنداپ، جاڭا وكىمەتتەن كەشىرىم سۇرا دەمەسە، مۇحاڭ دا قوساق اراسىندا كەتكەن بولار ەدى. سول كەزدەگى جاس مۇحتاردىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، تىم بولماسا سونى ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلعان احاڭداردىڭ بۇل قارەكەتى اسقان كورەگەندىك ەكەندىگىنە كىم داۋ ايتادى؟!
مۇحاڭ تەگىندە مەنىڭ اكەمنەن 27 جاس كىشى بولسا، مەن بۇل كىسىدەن جيىرما جاستاي كىشىمىن. ونى ءوز ۇيىمىزدە العاش كورگەندە نەبارى التى-اق جاستا ەكەنمىن. اكەيدىڭ تاربيەسىمەن داۋىستاپ سالەم بەرگەنىم ەسىمدە قالىپتى. ال ەس ءبىلىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن-اق مۇحاڭنىڭ قامقورلىعىنان كەندە بولعان جوقپىن. دالەل كەرەك پە، ايتايىن...
1943 جىلى الماتىدا مۇحاڭنىڭ ۇيىندە وتىرعاندا ورتالىق كوميتەتتەن ۇلكەن كىسىگە تەلەفون ءتۇستى. وسىلاي دا وسىلاي. ماسكەۋدەن ءستاليننىڭ ءوزى قول قويعان جارلىق بويىنشا ءار رەسپۋبليكانىڭ ءوز گيمنى بولۋى كەرەك، وندا ءار رەسپۋبليكانىڭ ءوز ەرەكشەلىگى ەسكەرىلۋى قاجەت... سونى تالقىلاۋعا كەلىڭىز دەيدى عوي مۇحاڭا. مۇحاڭ "مەن ودان نە الامىن" دەپ تارتىنشاقتاعانىما قاراماي، ەرتىپ باردى. جانە سول كۇنى وسى سىناققا قاتىسۋىم قاجەتتىلىگىن قاداعالاپ تاپسىردى. ارينە، وعان مەنەن باسقا دا اقىندار كوپتەپ باردى. جانە قانداي اقىندار دەسەڭىزشى، ارقايسىسىنىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي دەگەندەي... ال سىناق ناتيجەسىن تالقىلاۋ باقانداي ەكى جىلعا سوزىلدى. ناتيجەسىندە مەن جەڭىمپاز اتانىپپىن. تەك قاسىما ەكى ۇلكەن كىسىنى قوسارلاپ قويىپتى. ال ءوزىم ۇسىنعان تەكستى بايقاستاسام، ءبىر-اق سوزدە وزگەرىس بار. ياعني، مەن: "ەر قازاق ەجەلدەن، ەركىندىك اڭساعان", - دەپ باستاسام، ءوز كولەڭكەسىنەن قورىققان بيلىك باسىنداعىلار "ەر" دەگەن ءسوزدى "بىزگە" الماستىرىپتى. ورىنسىز قوساقتالعان الگى ەكى كىسىگە وكپەم جوق. بىراق ءسوز يەسى ءوزىم ەكەنىمدى ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ساتتە عانا دالەلدەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. گيمن اۆتورى اتانعاندا نەبارى 27 جاستا عانا ەكەنمىن. سوندىقتان وسى ىسكە سەبەپشى بولعان مۇحاڭا قالايشا رازى بولماسپىن.
بۇدان كەيىن وتىز جاسىمدا ابايدىڭ سەمەيدەگى مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولدىم. بۇل دا مۇحاڭنىڭ كەڭەسىمەن بولعان شارۋا. ونىڭ الدىنداعى ءبىر جىلدارى اباي مۇراجايىندا ۇلى اقىنعا قاتىستى دۇنيەلىكتەر ىسىرىلىپ تاستالىپ، ولاردىڭ ورنىنا 11 ەڭبەك ەرى - شوپان، باقتاشىلاردىڭ سۋرەتتەرى قويىلعانى بار. بۇل ەندى بۇكىل عۇمىرىن ابايعا باعىشتاۋعا بەل بايلاعان مۇحاڭنىڭ شىمبايىنا باتپادى دەيسىز بە؟
ارادا بىرەر جىلدان سوڭ، ناقتىلاپ ايتقاندا 1951 جىلى مۇحاڭنىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن "ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى" دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. سوندا قايسى ءبىر كوكەزۋلەردىڭ ماركس، ەنگەلس، لەنين مەن ستالين مەكتەبى دەگەندى ءبىلۋشى ەدىك، مىناۋ نەعىلعان سۇمدىق. عىلىمداعى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق كوزقاراس دەگەنىڭىز وسىنداي-اق بولار دەپ بورىدەي شۋلادى. سول جىلدىڭ تامىز ايىندا مەنىڭ ماسەلەم رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋم ماجىلىسىندە قارالدى. وندا اسىرەسە مۇراجايدا جۇرگەندەگى "زيانكەستىلىگىم" قاتتى اشكەرەلەندى. اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىمنىڭ مۇراجاي قىزمەتىنىڭ نەگىزگى دىڭىنە الىنۋى، كەنەسارى كوتەرىلىسىن، ەڭبەكشى تاپتىڭ قاس جاۋى قۇنانباي سۇلتاندى "اسىرا دارىپتەيتىن" ايعاقتار قىراعى كوزدەر نازارىنان تىس قالمادى.
ءسويتىپ، مەن رەسپۋبليكا گيمنىنىڭ اۆتورى ەكەندىگىمە قاراماستان قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ 1952 جىلعى 29-31 مامىرداعى ۇكىمىمەن 25 جىلعا ايدالىپ كەتە باردىم. ارادا ءۇش جىلدان سوڭ، ياعني "كەمەڭگەر كوسەم" ستالين و دۇنيەلىك بولعاننان كەيىن عانا اتالمىش سوتتىڭ پرەزيديۋم قاۋلىسىمەن قايتا اقتالدىم. مۇنىڭ ءبارى 1937 جىلدى ەلدىڭ ەسىنە سالىپ قويۋ ءۇشىن ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ەكىنشى تولقىن سالدارى ەدى. سول شاقتا مۇحتار، قانىشتاردىڭ قاشىپ بارىپ ماسكەۋدەگى دوستارىنىڭ كومەگىمەن امان قالعاندىعىن، ال بەكماحانوۆ، سۇلەيمەنوۆ سىندى بەلگىلى تاريحشىلاردىڭ ايدالىپ كەتە بارعاندىعىن كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى.
- سول كوزى قاراقتى وقىرمان ءسىزدىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ گيمنىنىڭ اۆتورى بولۋعا ۇمتىلعانىڭىزدان دا حاباردار... بۇل اڭگىمە قايتادان كوتەرىلىپ جاتىر عوي.
- وتكەن جولى بايگەگە اتىمىزدىڭ ىلىكپەي قالعانى راس. ونىڭ سەبەپ-سالدارى تۋرالى "قازاق ادەبيەتىندە" جازىلدى دا. ال ءوز باسىم قارتايعان شاعىمدا بىرەۋلەرمەن بەت جىرتىسىپ كىنالاسۋدان اۋلاقپىن. ەگەر جاڭا گيمن ءماتىنى تۋرالى سىناق جاريالانسا، تاعى دا، كەيىنگى وزگەرتىلگەن سول ماتىنىممەن قاتىسۋعا ءازىرمىن.
- ابايتانۋشى عالىم رەتىندە ايتىڭىزشى، ۇلى اقىن تۋرالى ءالى دە نە ايتىلماي ءجۇر؟ تاريحقا بايلانىستى قانداي ماسەلە قادالىپ تۇرىپ ايتىلۋعا ءتيىس دەپ ويلايسىز؟
- ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى جوعارىدا ايتتىق. سول ۇستاز اباي اقىن شاكىرتتەرىنە ۇنەمى ناقتى تاقىرىپ ۇسىنىپ وتىرعان عوي جانە ونىڭ ءبارى دەرلىك تاريحي تاقىرىپتار. ۇلى اباي ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ابىلاي حان ەسىمى ەسكەرۋسىز قالا ما دەپ، شاكىرتتەرىنە تۇتاس قازاقتىڭ سوڭعى حانى تۋرالى داستان جازدىرۋدى اماناتتاعان. وسى ورايدا، شاكارىم قاجىنىڭ ابىلاي تۋرالى كولەمدى داستانىنىڭ بىزگە تولىق نۇسقاسىنىڭ جەتپەۋى وكىنىشتى-اق جاعداي. ايتەۋىر، بۇل ولقىلىقتى كوكباي اقىننىڭ ابىلاي تۋرالى داستانى تولىقتىرىپ تۇرعانىنا شۇكىرشىلىك ەتەمىز.
وسى ورايدا، تاريحشىلارىمىزعا ازدى-كوپتى رەنىشىم بار ەكەنىن جاسىرا المايمىن. ەرتەدەگى تاريحىمىزدى نەگىزىنەن باسقا ۇلت وكىلدەرى جازدى. ولار ادەت-عۇرپىمىزعا، نانىم-سەنىمىمىزگە ەكزوتيكالىق تۇرعىدان قارادى. ياكي، ادەيى بۇرمالاۋشىلىققا باردى. ءسويتىپ قازاقتىڭ حانى دا، ءبيى دە، باي-باعىلان، باتىرى دا جامان بولىپ شىعا كەلدى. سونىڭ سالدارىنان ەڭ مادەنيەتتى، ەڭ وزىق ويلى دەگەن جاڭگىر حانىمىزدىڭ بەينەسى باسقاشا سومدالدى. راس، بۇل قاتەلىكتى اعا گازەتىمىز جاڭگىر حاندى، ونىڭ اينالاسىن جاقسى بىلەتىن جاس پۋبليتسيست-ءجۋرناليستىڭ بىلىكتى ماقالالار سەرياسىمەن تۇزەتىپ باعۋدا. ال عالىمدارىمىز بولسا، اۋىزدارىنا سۋ تولتىرىپ العانداي ءالى دە ءۇنسىز. اپىرىم-اۋ، كەزىندە وسىنداي ماسەلەلەردى ايتا الماي قور بولدىق قوي. ەندىگىمىزگە نە جورىق؟ ءوز باسىم حالىقتىڭ شىنايى تاريحىن ادىلەتتىلىكپەن ءتۇزىپ بولماي، حالىقتىق رۋحىن بيىكتەتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ بىلەمىن.
سولاي دەي تۇرىپ، ءسوز سوڭىن ءورشىل رۋحتا اياقتاسام دەيمىن. مىنە، بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون جىلدىعى. وسى جىلدار ىشىندە قانشاما تاريحي كەزەڭدەردى باستان وتكەردىك دەسەڭىزشى! ەلىمىز الەمدىك دەڭگەيدەگى ءتۇرلى قاۋىمداستىقتار مەن ۇيىمداردىڭ زاڭدى مۇشەسى اتاندى. رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەسىمىن بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى بىلەدى. ەلباسىنىڭ قاجىر-قايراتى ارقاسىندا اباي، جامبىل، مۇحتار، قانىش جانە تۇركىستان قالاسىنىڭ اتاۋلى مەرەيتويلارى الەمدىك دەڭگەيدە تويلاندى. جانە سول تويلاردىڭ قاي-قايسىنىڭ بولماسىن ارتىندا ءتالىم-تاربيەسى، ۇلگى-ونەگە بولارلىق بەلگىسى قالدى. ايتالىق، ۇلى اباي تويىندا جيدەبايدا دالا كەمەسى ىسپەتتەس اباي-شاكارىم كەسەنەسى،سەمەيدە قالا ىشىندەگى اقشاڭقان قالاشىققا اينالعان اقىن مۇراجايى اشىلىپ، جوعارىدا ايتىلعان "اباي" جۋرنالى قايتا شىعارىلا باستاسا، مۇحتار تويىندا "الاش ارىستارى" اتتى مۇراجاي سالتاناتتى جاعدايدا بوي كوتەردى. مۇنىڭ سىرتىندا سەمەي كارتاسىندا ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان كوشەلەرى پايدا بولدى. راس، سونىڭ قايسى ءبىرى ءوز يەسىنىڭ اتىنان ولقى ءتۇسىپ جاتقانى دا بار. بىراق بارعا شۇكىر دەيىك، كوش جۇرە تۇزەلەر دەگەنگە سەنەيىك. وسى ورايدا،جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا رەتىندە كەزىندە سەمەيدە الاش كوسەمدەرى قىزمەت ىستەگەن، تۇرعان ۇيلەرگە بەلگى قويۋدى ەندى كەشەۋىلدەتۋدىڭ ءجونى جوق دەيمىن.
سونىڭ ءبارى ەلدىگىمىزگە سىن. تاۋەلسىز ەل ەكەندىگىمىزدى ەڭ الدىمەن ءوزىمىز ەسكەرىپ، ەڭ الدىمەن ءوزىمىز مارقايالىق. سوندا قۋانىشىمىزدىڭ ۇزاعىنان سۇيىندىرەتىنى ءسوزسىز. تەگىندە ء"ولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى" دەپ جاتاتىن حالىقپىز عوي. ال الاش ارىستارى تۋ تىككەن جەر وسى سەمەي بولعاندىقتان، ولارعا قۇرمەت ەڭ الدىمەن سەمەيلىكتەر تاراپىنان جاسالىپ جاتقانى يگى. قالاي دەسەڭىز دە، الاش ارىستارى اڭساعان اسىل ارمان - ەل تاۋەلسىزدىگى وسىنداي-اق بولار.
اڭگىمەلەسكەن داۋلەت سەيسەنۇلى
سەمەي
26 قىركۇيەك 2001 جىل.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
