باسى: ورالعاندار ەلى – يزرايل

جالعاسى: بوسقىندىق ءومىر. وتانسىز تاعدىر

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ەۋروپادا جاڭا ءبىر ۇلتتىق ناسىلشىلدىكتى نەگىز ەتكەن ەۆرەيلەرگە قارسى تولقىن باس كوتەردى. ەۋروپاداعى ونەركاسىپ-ساۋدا كاپيتاليزمىنىڭ ەركىن دامۋى ەۆرەيلەر ءۇشىن ءوز اقىل-پاراساتىن ارمانسىز جۇمساۋعا كەڭ ءبىر الەمنىڭ ەسىگىن اشقانداي بولىپ ەدى. ەۆرەيلەردىڭ ەكونوميكالىق جاقتا قول جەتكىزگەن تاڭعاجايىپ تابىستارى، ەڭ الدىمەن، وزگە ۇلتتاردان شىققان ەليتالىق توپتىڭ قىزعانىشىن قوزدىردى. ال اش-جالاڭاش، قاراپايىم حالىق تا باي ەۆرەيلەرگە وشپەندىلىكپەن قارايتىن بولدى. تەڭ قۇقىلى، «ازاتتىققا» قول جەتكىزگەن ەۆرەيلەر ولارعا كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنىپ، ورايى كەلسە، تالاپ-جەپ، جۇتىپ قويۋعا وقتالىپ تۇراتىن. 1881 جىلى رەسەي پاتشاسى الەكساندر ءىى قاستاندىققا ۇشىرادى. سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەندەر وسى قاسكۇنەمدىككە ەۆرەيلەردىڭ قاتىسى بار دەپ كىنالادى. ارتىنشا، كۇللى رەسەيدە ەۆرەيلەردى اياۋسىز ءولتىرۋ تولقىنى بەلەڭ الدى. 1894 جىلى جەلتوقساندا فرانتسيا ارمياسىنىڭ كاپيتانى ەۆرەي الفرەد درەيفۋس وتانعا وپاسىزدىق جاسادى دەگەن كۇدىكپەن ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. بۇل ناقاق ءىس 12 جىلدان سوڭ (1906 جىلى) بارىپ، اقتالدى.

بۇل جاعدايلار موزەس گەسس، كارل ماركس، راۆۆين يەحۋدا الكالاي، راۆۆين تسۆي-گيرش كاليشەر قاتارلى ەۆرەي ويشىلدارىن ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن تۇبىرىنەن شەشۋ جولدارىن ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. ويشىلداردىڭ قاتارى ۇزدىكسىز تولىعا بەردى. 1981 جىلى رەسەيدىڭ ودەسسا قالاسىندا تۇراتىن ەۆرەي دارىگەر لەۆ(لەون) سەميونوۆيچ «ءوزىمىزدى ازات ەتەيىك» دەگەن كىتاپ جازىپ، ەۆرەيلەردە باسقا دا ەزىلگەن وتار حالىقتار سياقتى ءوز مەملەكەتىن قۇرۋ ارقىلى وزدەرىن ازات ەتۋ كەرەك دەگەن ويىن ورتاعا سالدى. ول وسىلاي ىستەگەندە عانا ەۆرەيلەر باسقالارمەن يىق تىرەسىپ، ەل ساناتىنداعى ۇلتقا اينالادى دەپ دارىپتەدى. وعان جالعاس، ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋ جانە ونى ءىس جۇزىنە اسىرۋدىڭ جۇيەلى باعدارلاماسىن ۇسىنعان 1860 جىلى بۋداپەشتتە تۋىلعان ايگىلى ساياسي تۇلعا تەودور گەرتسل بولدى. ول بۇرىن ەۆرەيلەردىڭ ءوزى تۇرعان ەلدەرىندە اسسيميلياتسيالانۋىن باتىل جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ول ەۆرەيلەردىڭ شوقىنۋى مەن باسقا ۇلتتارعا نەكەلەسۋى ارقىلى ءوزى تۇرعان ەلدەرىنە ءسىڭىسىپ كەتۋىن ارماندادى. بىراق، فرانتسيا ارمياسىنىڭ كاپيتانى ەۆرەي الفرەد درەيفۋستىڭ ءىسى ونىڭ كوزقاراستارىن تۇبىرىمەن وزگەرتىپ جىبەردى. 1894-1895 جىلدارى ول ۆەناداعى ىقپالدى ءبىر گازەتتىڭ ءتىلشىسى بولاتىن. سول ارادا ول الفرەد درەيفۋستىڭ ءىسىن تەرگەۋدىڭ بارىسىن تولىق قاداعالاپ، ەۆرەيلەرگە سايلانعان قاستاندىق سپەكتاكلىنىڭ قيسىنسىز ستسەناريىن ءوز كوزىمەن كوردى. سوت زالىنداعى تىڭداۋشىلار اۋىق-اۋىق «ەۆرەيلەردى ولتىرەيىك!»، «ەۆرەيلەردىڭ كوزى جويىلسىن!» دەگەن ۇرانداردى ەت قۇلاعىمەن ەستىپ، قاتتى تۇرشىكتى. ول اسسيميلياتسيالانۋ، كىرمەنىڭ كۇنىن كورۋ ەۆرەيلەرگە قول ەمەس، ەۆرەي ماسەلەسىن شەشۋدىڭ كىلتى جانە بىردەن-ءبىر شىعار جولى ەۆرەيدىڭ ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ دەگەن شەشىمگە كەلدى. ول ءوز كۇندەلىگىندە: «الفرەد درەيفۋستىڭ ءىسى مەنى   ەۆرەي مەملەكەتىن قايتارۋشىلاردىڭ ساناتىنا قوستى» - دەپ جازدى.

ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋشىلاردى «سيونيزمشىلدەر» دەپ تە اتايدى. سول كەزدە ولاردىڭ ويلاپ تاپقانى يەرۋساليمنىڭ جانىنداعى ەجەلگى ەۆرەي پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسى ءداۋىت پايعامبار جاتقان قاسيەتتى جەر سيون تاۋعا قايتۋ ۇرانى بولدى. ونىڭ باستى ماقساتى - پالەستيناداعى ەۆرەيلەردىڭ ەجەلگى اتا قونىسىنان وزدەرىنە ەكونوميكالىق جانە رۋحاني تىرەك تاۋىپ، سول اراعا توپتاسۋ ارقىلى تاۋەلسىز ەۆرەي مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ ەدى.

1896 جىلى تەودور گەرتسلدىڭ «ەۆرەيلەر ەلى» دەگەن ەڭبەگى باسىلىپ شىقتى. ول ءوز الىنشە ەۆرەي مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ جولدارى مەن ايلا-تاسىلدەرىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى. بۇل كىتاپ ەۆرەيلەردىڭ كەيىنگى تاريحىنا ەرەكشە ىقپالىن تيگىزدى. كەيىن كەلە ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋشىلار قوزعالىسىنىڭ كوسەمى حايم ۆەيتسمان وسى كىتاپتى وقىعانداعى اسەرىن: «بۇل كىتاپتىڭ جارىق كورۋى اسپاننان نايزاعاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى. تەودور گەرتسل ەۆرەي حالقىنىڭ جۇرەگىندە وزدەرىنىڭ مۇسا پايعامبارىمەن قايتا قاۋىشقانداي سەزىم تۋدىردى»-دەپ جازدى.

تەودور گەرتسل بەلسەندى ارەكەتى مەن ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ ارقاسىندا 1897 جىلى شۆەيتساريادا تۇڭعىش رەتكى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى شاقىرىلدى. قۇرىلتايعا شىعىس ەۋروپا، باتىس ەۋروپا، انگليا، امەريكا جانە الجيريادان كەلگەن 197 دەلەگات قاتىستى. قۇرىلتايدا تەودور گەرتسل ءوزىنىڭ «ەۆرەي مەملەكەتى» دەپ اتالاتىن كىتابىنداعى ايتىلعان جوسپارلارىمەن ءبولىستى. ول پالەستينادا نەمەسە ارگەنتينادا ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋ جوسپارىن ايتتى. ول لەۆ(لەون) سەميونوۆيچ سياقتى ايتەۋ ەۆرەي مەملەكەتىن قۇراتىن جەر تابىلسا بولدى، مەملەكەت تەك پالەستينادا عانا شاڭىراق كوتەرۋى شارت ەمەس دەگەن ويىن ورتاعا سالدى. بىراق، جينالعاندار ءبىر اۋىزدان بولاشاق ەۆرەي مەملەكەتى ءوز اتامەكەندەرى پالەستينادا قۇرىلۋى شارت دەپ شەشتى. قۇرىلتاي ەۆرەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ قوزعالىسىنىڭ باعدارلاماسىن بەكىتتى. اتالعان باعدارلامادا: «ەۆرەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋشىلەردىڭ ماقساتى پالەستينادان ەۆرەي ۇلتىنا جالپىعا بىردەي زاڭداردىڭ قورعاۋىنداعى ەۆرەي ەلىن قالىپتاستىرۋ. وسى ماقسات ءۇشىن قۇرىلتاي تومەندەگى ءادىس-تاسىلدەردى ۇسىنادى:

1. ەۆرەي ۇلتىنان شىققان شارۋالاردى، جۇمىسشىلاردى، ۇستالار مەن قولونەر شەبەرلەرىن پالەستيناعا قونىستانىپ، سول ارادا تىرلىك كەشۋدى ۇزدىكسىز ۇگىتتەۋ;
2. ءار ەلدەردىڭ زاڭدارى مۇمكىندىك بەرەتىن كولەمدە ءاربىر جەردە جەرگىلىكتى سيپاتى بار ۇيىمدار قۇرىپ، سول ارقىلى بارلىق ەۆرەيلەرمەن بىرلەسە ارەكەت ەتۋ;
3. ەۆرەي ۇلتىنىڭ ءوزارا تۋىسقاندىق سەزىمىن كۇشەيتىپ، ۇلتتىق سانانى وياتۋ;
4. تۇرلىشە ءادىس-تاسىلدەرمەن ءىشىنارا ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ. بۇلار ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءسوزسىز قاجەتتىلىگى».

قۇرىلتاي الەمدەگى ەۆرەيلەردىڭ مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ قاۋىمداستىعىن قۇرىپ،  تەودور گەرتسلدى تۇڭعىش توراعا  ەتىپ سايلادى. قۇرىلتاي جانە ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ تۋىن، مەملەكەتتىڭ ءانۇرانىن بەكىتتى. قۇرىلتاي شەشىمىنە سايكەس ۆەنادا قاۋىمداستىقتىق قيمىلىن ۇيلەستىرەتىن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تۇراقتى وكىلدىگى جۇمىس ىستەيتىن بولدى. ەۆرەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋشىلەردىڭ ماقساتى كۇللى الەمگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن ەۆرەيلەردى بىرلىككە شاقىرىپ، قونىس اۋدارۋ جولىمەن پالەستينادا مەملەكەت قۇرۋدى مۇرات تۇتتى. العاشىندا بۇكىل ەۆرەي تابانىنان تىك تۇرىپ، بۇل ۇسىنىستى ءىلىپ اكەتكەن جوق. باستابىندا قولداۋشىلاردىڭ قاتارى ايتارلىقتاي از بولدى. كەيبىر باي-ماناپتار ەۆرەيلەردىڭ اسسيميلياتسيا بولۋىن دارىپتەپ، ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋشىلارعا قارسى بولدى. اسىرەسە، ياھۋدي راۆۆيندەرى سول باياعى ءدىنني كەرباقپالىققا باسىپ، مۇنداي زايىرلى باعىتتاعى ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋ ارقىلى ەۆرەيلەردى قۇتقارۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.

1903 جىلى انگليا ۇكىمەتى تەودور گەرتسلگە انگليانىڭ وتارى بولعان ۋگانداعا ەۆرەيلەردى كوشىرىپ-قونىستاندىرۋعا ۇسىنىس جاسادى. تەودور گەرتسل بۇل ۇسىنىستى قابىلداۋعا بەيىم بولدى. كەيىن بۇل ۇسىنىس ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋشىلاردىڭ التىنشى قۇرىلتايىندا دەلەگاتتاردىڭ تالقىلاۋىنا شىعارىلدى. بىراق، شىعىس ەۋروپادان كەلگەن دەلەگاتتار انگليانىڭ ۇسىنىسىنا قاتاڭ قارسىلىق تانىتىپ، بۇل ەۆرەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋشىلەردى بولشەكتەپ تىنادى دەپ قارادى. 1904 جىلى ەۆرەيلەر مۇسا پايعامبارداي اسپەتتەپ، قادىرلەيتىن تەودور گەرتسل نەبارى 44 جاسىندا باقيلىق بولدى. ول بولاشاق يزرايل مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاي باستاعاندا ومىردەن وزدى. ونىڭ مۇردەسى 1949 جىلى يزرايلگە اكەلىنىپ، يەرۋساليمدەگى كەيىن كەلە تەودور گەرتسل اتالىپ كەتكەن تاۋعا جەرلەندى.

ەۆرەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋشىلەردىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنىڭ شاقىرىلۋى جانە الەمدىك ەۆرەي مەملەكەتشىلەرىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلۋى ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ قيالدان شىنايى ارەكەتكە اينالعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. 1899 جىلى قاۋىمداستىققا مۇشە بولعانداردىڭ سانى 114 000 ادامعا جەتتى. ال 1921 جىلى 770 000 ادامنان استى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا بۇكىل الەمدەگى ەۆرەيلەردىڭ سانى 4 ملن 750 مىڭ بولاتىن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى شىعىس ەۋروپا مەن باتىس ەۋروپادا قونىستاندى. حح عاسىردىڭ باسىندا الەمدەگى ەۆرەيلەردىڭ سانى 15 ملن جەتتى. 1845 جىلى پالەستيناداعى ەۆرەيلەر نەبارى 12 000 ادام بولاتىن. 1882 جىلى 24 000 ادامعا جەتتى. ايگىلى بازەل قۇرىلتايىنىڭ قارساڭىنداعى  1882 جىلى رەسەي ەۆرەيلەرىنەن 50 ەر، 1 ايەلدەن قۇرالعان رەسەيلىك العاشقى توپتاعى قونىستانۋشىلار پالەستيناعا تابان تىرەدى. ولار ءبىرىنشى توپتاعى وركەنيەتتى ەلدەن كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلار بولاتىن. ولاردى كەيىنگىلەر اتامەكەنگە بەت تۇزەگەن كوشتىڭ كوشباسشىلارى ەسەبىندە قۇرمەتتەدى. وسىدان سوڭ دۇنيەجۇزىلىك ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر قاۋىمداستىعىنىڭ ۇندەۋىمەن پالەستيناعا قونىس اۋدارۋشى ەۆرەيلەردىڭ كوشى تولاستاعان جوق. مۇنداي قوزعالىستاردى «ورالۋشىلار» دەپ اتايتىن. 1882 جىلدان 1914 جىلدار ارالىعىندا ەكى مارتە اۋقىمدى تۇردە ورالۋشىلاردىڭ كوشىمەن مولشەرمەن 65 مىڭداي ادام پالەستيناعا تابان تىرەدى.

1901 جىلى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىندا «ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق قورى» قۇرىلدى. ونىڭ مىندەتى پالەستينادان جەر جانە ءۇي-جايلار ساتىپ الۋ، ورمان وتىرعىزىپ، توپتاسقان ەۆرەي قونىستارىن قالىپتاستىرۋ. كەيىن كەلە اۋىلشارۋاشىلىق باعىتىنداعى موشاۆ، كيبۋتس ەلدى-مەكەندەرى ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق قورىنىڭ قارجىسىنا ساتىپ الىنعان بولاتىن. بۇل جەردە اقشاسى بار ەۆرەي پالەستينادان قالاعان جەرىن ساتىپ الا بەرەدى دەگەن جاڭساق ۇعىم تۋماۋعا ءتيىس. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا وسمان تۇرىك يمپەرياسى زاۋالعا بەت الدى. قازىنانىڭ قورجىنىن تولتىرۋ ءۇشىن تۇركيا ۇكىمەتى تۇز، تەمەكى، اراق-شاراپ جانە جىبەكتىڭ كەدەندىك سالىعىن كەپىلگە قويۋ ارقىلى دامىعان ەلدەردەن كوپ مولشەردە قارىز الا باستادى. «قارىز ءتۇبى – بورىش» دەگەندەي، شەت ەل الپاۋىتتارى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن مەملەكەت ىشىندە مەملەكەت قۇرىپ، ءوز قۇرىلىمدارىن تۇركيا يەلىكتەرىنە تىقپالاي باستادى. ولار ەڭ الدىمەن تۇركيانىڭ پوشتا جۇيەسى سەنىمسىز دەگەن سىلتاۋمەن وسمان يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنان وزدەرىنە باعىناتىن پوشتا قىزمەتى جۇيەسىن قالىپتاستىردى. بۇل قىزمەتتى پالەستينالىقتار، تۇركيا ازاماتتارى جانە شەت ەلدىكتەر قالاعانىنشا پايدالاناتىن بولدى. تۇركيا ۇكىمەتى امالسىزدان شەت ەلدىكتەرگە ءتۇرلى-ءتۇستى ەرەكشە قۇقىق بەرەتىن شارتتارعا قول قوياتىن بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇركيا اۋماعىنداعى شەت ەلدىكتەردىڭ قۇقىعىن تۇركيا زاڭدارىنا باعىنبايتىن مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەتكە اينالدىردى. مۇندا ازاماتتاردىڭ ەكى ءتۇرلى قۇقىعى بولدى. ءبىرى – تۇركيا ازاماتتارى، ەكىنشىسى – ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبەگە يە باسقا ەلدەردىڭ دياسپوراسى. تۇركيا ازاماتتارى ءوز بيلىكتەرىنە شارتسىز باعىنۋى شارت. ال شەت ەل دياسپورالارى تۇركيا بيلىگىنە باعىنبايدى. ولار ءوز قۇقىقتارى بۇزىلدى دەپ ساناسا، دەرەۋ كونسۋلعا ارىزدانىپ، قورعاۋدى تالاپ ەتەدى. وسى جاعدايدى ەۆرەيلەر دە وڭتايلى پايدالاندى. ولار قيت ەتسە بولدى، ءوزى شىققان ەلدىڭ كونسۋلدارىنىڭ قولداۋىنا جۇگىرەتىن. ارينە، بەلگىلى وركەنيەتتى قۇقىقتىق جۇيە قالىپتاسقان  باتىس ەلدەرى ءوز ازاماتتارى سانالاتىن ەۆرەيلەردى قولداپ-قولپاشتايتىن. تەك قانا، رەسەيدىڭ ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى نەم كەتتى، سالقىن قابىلدايتىن. ءبىر قىزىعى، جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە، وسمان يمپەرياسىنىڭ سۇلتاندارى تىم اقىماق بولعان جوق. ولار ءتۇرلى زاڭ-جارلىقتار شىعارىپ، ەۆرەيلەردىڭ جەر ساتىپ الۋىنا كەدەرگى جاسادى. بىراق، ەۆرەيلەردىڭ قوماقتى پاراسى تۇرىكتەردىڭ جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرىن زاڭدى ۇنەمى بەلدەن باسۋعا يتەرمەلەيتىن. ولار ءوز پاراسىن العان سوڭ، ەۆرەيلەردىڭ جەر ساتىپ الۋىنا كوز جۇمبايلىقپەن قاراپ ۇيرەندى.

مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن باسىم كوپشىلىك حالىق ءبىرتۇتاس قولداناتىن ۇلتتىق ءتىل-جازۋ بولۋعا ءتيىس. بىراق، ەۆرەيلەردە ونداي مۇمكىندىك اتىمەن جوق بولاتىن. ەجەلگى يربيت ءتىلى 2000 جىلدان بەرى جالپى بەتتىك قولدانۋدان شەتتەتىلىپ، ياھۋديلەردىڭ ءدىني تاپسىرلەرىندە جانە ءدىني راسىمدەردە عانا قولدانىلاتىن. پالەستيناعا ورالعان ەۆرەيلەر ارقايسىسى ءوزى كەلگەن ەلدىڭ ءتىل-جازۋىن پايدالاناتىن. سىرت كوزگە قاراعاندا، ولاردى ءبىر ۇلت دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن ەدى. سەبەبى ولاردىڭ ورتاق ءتىل-جازۋى بولعان جوق. ەليەزەر بەركوۆيتس دەگەن ەۆرەي بۇل جاعدايدى وزگەرتۋگە بەل بايلادى. ول 1881 جىلى پالەستيناعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن، يربيت ءتىلىن ءتىرىلتۋ  جۇمىسىن تولىعىمەن اياقتاپ، يربيت ءتىلىن ەۆرەيلەردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە ورتاق قولداناتىن ءتىل-جازۋىنا اينالدىردى.

1909 جىلى ەكىنشى رەتكى پالەستيناعا ورالۋ ناۋقانى كەزىندە تيۆەرياد كولى جاعاسىنداعى دەگانيادان تۇڭعىش رەتكى ۇجىمدىق اۋىل شارۋاشىلىق ۇيىمى كيبۋتستى قۇردى. ول تەز ارادا دامىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ۇجىمدىق قوزعالىسىنا اينالدى.

1913 جىلى 11-كەزەكتى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ قۇرىلتايى ۆەنادا شاقىرىلدى.  قۇرىلتايدا ايگىلى اعىلشىن حيميگى حايم ۆەيتسمان جۇرت اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ول ودان بۇرىن توراعا رەتىندە سايلانباعان بولسا دا، ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ ءىس جۇزىندەگى كوسەمىنە اينالىپ، ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋ قوزعالىسىن تۇپكىلىكتى جەڭىسكە جەتكىزدى. سودان باستاپ، ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر قوزعالىسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى (1913-1946 جج). بۇل ءداۋىر «حايم ۆەيتسمان ءداۋىرى» دەپ اتالدى. ونىڭ ەرەكشەلىگى ول بارلىق كۇشىمەن انگليا بيلىگىنىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەۋ ارقىلى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ ماقساتىن جۇزەگە اسىرا الدى.

1914 جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتانعاندا ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرى باستابىندا انتانتا ەلدەرى مەن ۇشتىك وداق ەلدەرىنىڭ اراسىندا بەيتاراپ باعىت ۇستاندى.  كەيىن كەلە حايم ۆەيتسمان باستاعان ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرى انتانتا وداعى ەلدەرىنە ءبىرجولاتا بەت بۇرىپ، انگلياعا جاقىنداسۋ ساياساتىن ۇستاندى. ولار انگليادا بەلسەندى قيمىل جاساپ، انگليا ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىنا قول جەتكىزۋگە تالپىندى. حايم ۆەيتسمان رەسەيدە تۋىلعان ەۆرەي بولاتىن. كەيىن حح عاسىردىڭ باسىندا انگلياعا قونىس اۋدارىپ، مانچەستەر ۋنيۆەرسيتەتىندە حيميادان ساباق بەردى. ول «مانچەستەر» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە باس شولۋشىسىمەن تانىسىپ، اتالعان گازەتتە  ەۆرەي مەملەكەتشىلدىگىن بارىنشا دارىپتەۋگە قول جەتكىزدى. كەيىن ول انگليا تەڭىز ارمياسىنىڭ حيميالىق زەرتحاناسىنا جۇمىسقا ورنالاسىپ، انگليا ۇكىمەتىنە قۇنى ايتارلىقتاي ارزانعا تۇسەتىن جارىلعىش ءدارىنى ءساتتى جاساپ بەرىپ، انگليا ۇكىمەتىنىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە بولەندى. ول انگليانىڭ ساياسات ساحناسى مەن قارجى سالاسىنداعى بەدەلدى تۇلعالارمەن كەڭ كولەمدى دوستىق ورناتتى. مىسالعا، ونىمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعانداردىڭ ىشىندە گەربەرت لۋيس سەميۋەل (ەۆرەي، 1916 جىلى انگليانىڭ ىشكى ىستەر ءۋازىرى), ارتۋر بالفۋر (1914 جىلى سوعىس كەزىندەگى ۇكىمەت مۇشەسى، 1916 جىلعى سىرتقى ىستەر ءۋازىرى), دەۆيد للويد دجوردج (1908 جىلى قارجى ءمينيسترى، 1915-16 جىلدارى اسكەري قامتاماسىز ەتۋ ءمينيسترى، 1916 جىلدىڭ سوڭىندا باس ءۋازىر) جانە ەۆرەيلەردىڭ قارجى الپاۋىتى بانكير روتشيلد اۋلەتىنىڭ ادامدارى بولدى. ول بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، اتالعان تۇلعالارعا ەۆرەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋدى دارىپتەدى. بۇل ادامدار ءتۇرلى دارەجەدە ونىڭ ىقپالىنا ۇشىرادى. حايم ۆەيتسمان ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ تاعدىرىن انگليانىڭ مۇددەسىمەن بايلانىستىرۋعا كۇش سالدى. ول  پالەستينا بولاشاقتا انگليانىڭ ىقپال-كولەمىنە كىرۋگە ءتيىس.  تىپتى، انگليانىڭ وتارىنا نەمەسە قورعاۋىنداعى ەلگە اينالۋى مۇمكىن دەپ ۇمىتتەندى. ول كەزدە انگليانىڭ قولداۋى پالەستيناعا ەۆرەيلەردىڭ كوپتەپ قونىس اۋدارۋىنىڭ كەپىلى بولادى. سول ارقىلى ەۆرەيلەر پالەستينادا توپتاسىپ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا مۇمكىندىك الادى دەپ سەندى.

حايم ۆەيتسماننىڭ بۇل ويلارى انگليا ۇكىمەتىنىڭ ورتا شىعىسقا ىرگە كەڭەيتۋ جوسپارىنا ۇيلەسە كەتتى.  انگليا 1882 جىلى ەگيپەتتى باسىپ الدى. ول جەرورتا تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنىڭ ستراتەگيالىق ورنىن بەكەمدەۋ ءۇشىن انگليادان يندياعا باراتىن ترانسپورتتىق ءدالىزدى ەرەكشە قورعاۋعا ءماجبۇر بولدى. ول ءۇشىن انگليا ۇكىمەتى پالەستينانى ءوز يەلىگىنە الۋعا ءتيىس. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇركيا ۇشتىك وداق ەلدەرىنە  مۇشە بولعاندىقتان، انگلياعا تۇرىكتەردىڭ قولىنان پالەستينانى تارتىپ الۋعا سىلتاۋ تابىلدى. بەلفورت جارناماسى وسىنداي تاريحي جاعدايدا قابىلدانعان بولاتىن. بەلفورت جارناماسى جاريالانۋدان بۇرىن (1917 جىلى ماۋسىم) انگليا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ەگيپەتتەگى الىسقا جورىق ارمياسىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال اللەنبيگە تۇركياعا قارسى سۇراپىل شابۋىل ۇيىمداستىرۋعا، سول ارقىلى يەرۋساليمدى باسىپ الۋ ءۇشىن دايىندالۋعا بۇيرىق بەردى. 1917 جىلى 2-قاراشادا انگليانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ارتۋر بالفۋر ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ باسشىسى روتشيلدگە حات جازۋ تاسىلىمەن اتالعان جارنامانى جاريا ەتتى. جارنامادا: «مارتەبەلى انگليا كورولى ۇكىمەتى پالەستينادا ەۆرەي حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋعا قولداۋ بىلدىرەدى جانە بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، وسى ماقساتتى ىسكە اسىرۋعا كۇش سالادى. بىراق، مىنا جاعدايدى ايقىن تۇسىنۋلەرىڭىز كەرەك. سىزدەر ەشقانداي ارەكەتتەرىڭىزبەن پالەستيناداعى ەۆرەيلەردەن وزگە قوعامدىق توپتارعا جاتاتىن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن ءدىني سەنىم قۇقىعىنا زيان كەلتىرۋلەرىڭىزگە بولمايدى. سونىمەن بىرگە، ەۆرەيلەردىڭ باسقا مەملەكەتتەردەن يگىلىكتەنەتىن قۇقىتارى مەن ساياسي ورنىنا زيان تيگىزبەۋلەرىڭىز كەرەك» دەپ جازىلدى.

ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسى جاريالانعاننان كەيىن، كوپ وتپەي توعىزىنشى جەلتوقساندا انگليا ارمياسى يەرۋساليمدى باسىپ الدى. وسىدان-اق انگليا ۇكىمەتىنىڭ ارتۋر بالفۋر جارناماسىن جاريالاۋداعى ەڭ باستى سەبەبى سول كەزدەگى انگليا ۇكىمەتى مەن ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ پالەستينا ماسەلەسىندەگى مۇددەسى مەن ارمان-تىلەگى تولىقتاي ۇندەسكەندىگىن كورسەتتى. سول سەبەپتى ارتۋر بالفۋر جارناماسى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرى مەن انگليانىڭ ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن شەبەر پايدالانۋىنىڭ جەمىسى دەپ قابىلداعان ءجون. كەيبىر ەڭبەكتەردە انگليانىڭ ارتۋر بالفۋر جارناماسىن جاريالاۋى اقش، رەسەي جانە گەرمانياداعى ەۆرەيلەردىڭ قولداۋىنا الىپ، انتانتا ەلدەرىنىڭ ۇشتىك وداققا قارسى سوعىسىندا پايدالانۋدى ماقسات تۇتتى دەسەدى. مەنىڭشە، انگليا تارابىندا ونداي ويلاردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، بۇل تۇپكىلىكتى سەبەپ ەمەس.

ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسىنىڭ جاريالانۋى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ قوزعالىسىنىڭ دامۋى مەن يزرايل مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىندا ەرەكشە ماڭىزدى مانگە يە بولدى. ءبىر كەزدەرى ءيزرايلدىڭ  سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان اببا ەۆەننىڭ «ەۆرەيلەردىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا: «ارتۋر بالفۋردىڭ  جارناماسىنىڭ جاريالانۋى يزرايل مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىندا شەشۋشى سيپاتتاعى وقيعا بولدى. ءتىپتى، ونىڭ ءمان-ماعىناسى  1948 جىلى يزرايل مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنان دا اسىپ ءتۇستى» -  دەپ باعالانعان بولاتىن. ونىڭ كوزقاراسىنشا  ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسى بولماعانىندا وسى زامانعى يزرايل مەملەكەتى دە بولماۋى مۇمكىن ەدى دەپ قارايدى. ارينە، بۇل كوزقاراستا اتالعان جارنامانىڭ اسەرىن اسىرە اسپەتتەۋ باسىم. مەنىڭشە، ەۆرەيلەردىڭ يزرايل مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن عاسىرعا جۋىق ۋاقىت جان قيارلىقپەن جاساعان كۇرەسىن ساياسي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان ءبىر ەلدىڭ جارناماسىنا تۇگەلدەي تەلىپ جىبەرۋ جانساقتىق بولادى. داۋ جوق، ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسى ەۆرەيلەردىڭ پالەستينا جەرىنە مەملەكەت قۇرۋىنا حالىقارالىق نەگىز قالادى دەسەك، الدەقايدا ادىلەتتى بولادى دەپ ويلايمىن.

1920 جىلى انگليا پالەستينادا ءوز وكىلەتتى بيلەۋشىلەرىن تاعايىنداۋ قۇقىعىنا يە بولدى. دەمەك، وسىدان باستاپ پالەستينانىڭ بيلەۋشىسى وسمان تۇرىكتەرى ەمەس، ەندى اعىلشىندار بولدى. 1922 جىلى حالىقارالىق وداق انگلياعا پالەستينانى بيلەۋ قۇقىعىن بەرەتىن شەشىمىندە ەۆرەيلەردى پالەستينا تاريحى مەن بىرتۇتاستىعىن مويىنداي وتىرىپ، ولاردىڭ پالەستينا جەرىنە ءوز مەكەندەرىن قايتا قۇرۋ قۇقىعىن جومارتتىقپەن سىيعا تارتتى. حالىقارالىق وداقتىڭ شەشىمىندە انگليا ۇكىمەتىنىڭ ەۆرەيلەردىڭ پالەستيناعا قونىس اۋدارىنا قولداۋ بىلدىرۋىنە، سول ارادا شوعىرلانا قونىستانۋىنا جانە وزدەرىنىڭ اۆتونوميالىق قۇرىلىمدارىن قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرۋگە شاقىردى. شەشىمدە تاعى ارنايى ەۆرەيلەردىڭ ءىس باسقارماسىن قۇرىپ، ەۆرەيلەردىڭ مەملەكەت قۇرۋ ىسىندە انگليا بيلىگىمەن ىستەستىك ورناتا وتىرىپ، پالەستينا ايماعىنىڭ دامۋى مەن وركەندەۋىنە ەسە قوسۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلعان. ارينە، ەڭبەك سۇيگىش ەۆرەيلەردىڭ دامۋى مۇلدە كەنجەلەپ قالعان وسى ايماقتىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتىپ، دامۋىنا سەرپىن بەرەتىندىگى داۋسىز. بىراق، ول سول ارقىلى سول ايماقتى سان عاسىرلار بويى مەكەندەپ كەلگەن ارابتاردىڭ توز-توزىن شىعارىپ، بوستىرىپ جىبەرۋدىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اساتىندىعى دا شىندىق ەدى. حالىقارالىق وداقتىڭ شەشىمى انگليا ۇكىمەتىنىڭ ورتا شىعىستى تولىقتاي ءوز ۋىسىندا ۇستاۋ ستراتەگياسىنا ۇيلەسەتىن. ودان دا ماڭىزدىسى، اتالعان شەشىم  ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ كوكتەن سۇراعانىن جەردەن بەرگەندەي ولار ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى مانگە يە بولدى. ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر ۇيىمىنىڭ  باسشىلارى بۇل شەشىمدە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان انگليا ۇكىمەتىنىڭ ەۆرەيلەردىڭ پالەستيناعا قونىس اۋدارۋىنا جانە ەۆرەي ءىس باسقارماسىن قۇرۋىنا قولداۋ كورسەتۋىن وزدەرىنىڭ پالەستينا جەرىندە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ۇردىسىنە انگليا ۇكىمەتى مىندەتتى جانە جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الدى دەپ قابىلدادى.

1922 جىلى ەۆرەي ءىس باسقارماسى رەسمي قۇرىلدى. ول پالەستيناداعى ەۆرەي قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە انگليا بيلىگىمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن جانە الەمدەگى ەۆرەي ۇيىمدارىمەنەن بايلانىس جاساۋ وكىلەتتىلىگىنە يە بولدى. بىلايشا ايتقاندا، بولاشاق يزرايل مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتىن اتقاردى. ول يزرايل مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋدا ءوز كەزەگىندە ەرەكشە ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسى جاريالانعان 1917 جىلدان 1939 جىلعى ەكىنىشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇتانۋ قارساڭىنا دەيىن ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر قوعالىسى قارىشتاپ دامىعان التىن ءداۋىر بولدى. ول، نەگىزىنەن، مىنا ەكى باعىتتاعى دامۋدان ايقىن كورىندى:

1. پالەستينا جەرىنە قونىس اۋدارعان ەۆرەيلەردىڭ قاتارى قوماقتى تۇردە كوبەيدى جانە ەۆرەيلەر ۇلتتىق قورى تارابىنان ساتىپ الىنعان جەر كولەمى دە ايتارلىقتاي كەڭەيدى. 1918 جىلى پالەستيناداعى ەۆرەيلەردىڭ سانى 55 مىڭ بولىپ، سول ايماق جان سانىنىڭ وننان ءبىرىن عانا قۇرايتىن. ال، 1939 جىلى پالەستيناداعى ەۆرەيلەردىڭ سانى 450 مىڭ ادامدى قۇراپ، ايماق جان سانىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن استى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ەۆرەي ۇلتتىق قورىنىڭ ساتىپ العان جەر كولەمى 1939 جىلعا بارعاندا 47 000 گەكتار اۋماقتى قۇرادى. ەۆرەي جان سانىنىڭ قاۋىرت ارتۋى مەن مەنشىگىندەگى جەر كولەمىنىڭ ۇزدىكسىز كەڭەيۋى ءىس جۇزىندە اتالعان ايماقتاعى ەۆرەي ۇلتىنىڭ ۇلتتىق پوتەنتسيالىنىڭ بەكەمدەلە تۇسكەندىگىن كورسەتتى. مىنە، بۇل يزرايل مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنداعى ەڭ باستى العىشارت بولاتىن;

2. ەۆرەيلەر قۇرعان ساياسي پارتيالار مەن تۇرلىشە بالامالى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قالىپتاسۋى بولدى. 1918 جىلى ەۆرەي جۇمىسشىلارىنىڭ بىرلەسكەن پارتياسى مەن ەۆرەي جاس جۇمىسشىلار پارتياسى قۇرىلدى. 1930 جىلى ەكى پارتيا بىرلەسىپ پالەستينا جۇمىسشىلار پارتياسى (بۇل يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعاننان كەيىن ۇزاق جىل بيلىك باسىندا بولعان يزرايل جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ باستاۋى ەدى) بولىپ، قايتا قۇرىلدى. پالەستينا جۇمىسشىلار پارتياسىن العاشقى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعاننان كەيىن ۇزاق جىل وسى مەملەكەتتىڭ پرەمەر-ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان داۆيد بەن-گۋريون بولدى. 1920 جىلى قۇرىلعان ەۆرەي باس جۇمىسشىلار ۇيىمى بالامالى مەملەككەتتىك قۇرىلىمداردىڭ كۇللى قىزمەتىن ءبىر ءوزى اتقاردى. ەۆرەي باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ ونەركاسىپ-ساۋدا كساپورىندارى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كۋبيتستەر جەلىسى مەملەكەت قۇرىلعاننان كەيىنگى ءيزرايلدىڭ جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكالىق قۇرىلىمدارىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. 1920 جىلى ەۆرەي جۇمىسشىلارىنىڭ بىرلەسكەن پارتياسىنىڭ قۇرىلتايى ەۆرەيلەردىڭ اسكەري قۇرىلىمى حاگانانى قۇرۋعا شەشىم قابىلداپ، پالەستيناداعى ەۆرەيلەر قونىستانعان اۋماقتىڭ اماندىعىن قورعاۋدى مىندەتتەدى. كەيىن بۇل قۇرىلىم يزرايل مەملەكەتتىك قورعانىس ارمياسىنا بىرىكتىرىلىپ، يزرايل ارمياسىنىڭ باستى تىرەگىنە اينالدى. مەملەكەتتى قۇرايتىن ادامدار، قونىستاناتىن مەنشىكتى جەرلەرى، ساياسي، ەكونوميكا، اسكەري جانە ديپلوماتيالىق ۇيىمداردىڭ قۇرىلۋىمەن ءبىر ۋاقىتتا ەۆرەيلەردىڭ ءوز مەنشىگىندەگى كەمەلدى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ قۇرىلىمى دا قالىپتاستى. ءسويتىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قارساڭىندا ەۆرەيلەردىڭ ءوز مەملەكەتىنىڭ پالەستينا جەرىندەگى العاشقى نوبايى ءدال وسى مەزگىلدەردە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. اتالعان ايماقتى باسقارۋدى ءوز مىندەتىنە العان انگليا ۇكىمەتى ەۆرەي ۇلتىنىڭ پالەستيناداعى كۇن ساناپ كۇشەيگەن ءومىر شىندىعىنا  بەي-جاي قاراي المايتىن دەڭگەيگە جەتتى.

ارينە، باسىنان قىرسىق ارىلماعان ەۆرەي حالقىنىڭ ىلعي دا جەلى وڭىنان تۇرعان جوق. ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسى جاريالانعاننان باستاپ، پالەستينادا قونىس اۋدارعان ەۆرەيلەر سول اراداعى جەرگىلىكتى ارابتارمەن قايشىلىعى  بارعان سايىن اسقىنا بەردى. ءتىپتى، قارۋلى قاقتىعىستار دا ءجيى ورىن الاتىن بولدى. 1921, 1929 جانە 1936 جىلدارى ارابتار ءۇش مارتە انگليا بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىپ، ەۆرەيلەرگە زورلىقتى كۇش قولداندى. قاقتىعىس كەزىندە ەۆرەيلەردەن 400-دەن استام ادام اجال قۇشتى. ال ارابتاردان 3000-نان اسا ادام ومىرمەن قوشتاستى. ءتىپتى، انگليا ارمياسىنىڭ وزىنەن 100-دەن اسا سارباز وققا ۇشتى. ءۇشىنشى رەتكى انگلياعا قارسى تۇرىپ ەۆرەيلەردى قۋدالاۋ وقيعاسىنان كوپ وتپەي، انگليا ۇكىمەتى 1936 جىلى ۋيليام روبەرت پيل باستاعان ارنايى تەكسەرۋ ۇيىرمەسىن پالەستيناعا جىبەرىپ، ارابتاردىڭ دۇربەلەڭ تۋدىرۋ سەبەپتەرىن زەرتتەي باستادى. اتالعان ۇيىرمە وسى وقيعادان ناقتى قورىتىندى شىعارىپ، شەشۋ جولدارىن تابۋعا دا مىندەتتەلگەن بولاتىن. 1937 جىلدىڭ شىلدە ايىندا روبەرت ءپيلدىڭ كوميتەتى ءوز بايانداماسىن جاريالاپ، وندا ارابتاردىڭ دۇربەلەڭ تۋدىرۋىنىڭ باستى سەبەبى ۇلتتىق دەربەستىككە ۇمتىلعان ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ارەكەتىنە ارابتاردىڭ وشپەندىلىگى مەن قورقىنىش سەزىمىنىڭ تۇرتكى بولعاندىعى ايتىلدى. روبەرت ءپيلدىڭ كوميتەتى انگليا ۇكىمەتىنە اتالعان ايماقتى باسقارۋدى اياقتاپ، ونى ۇشكە ءبولىپ، اۆتونوميالىق باسقارۋعا بەرۋدى ۇسىندى. مۇندا ءبىر بولىگىندە ارنايى ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرىپ، ونىڭ قۇرامىنا پالەستينانىڭ ۇشتەن ءبىر تەرريتورياسىن بەرۋدى، مۇندا 300 000 ەۆرەي مەن 290 000 ارابتاردى قونىستاندىرۋ ءجون دەپ شەشتى. بۇدان تىس، ياففودان تەمىر جولدى بويلاپ، يەرۋساليمگە دەيىنگى، مۇندا قاسيەتتى يەرۋساليم، ۆيفلەەم مەن نازارەتتى قامتىعان ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلىپ جاتقان تارعالاڭ جانە كىشكەنتاي ءبىر بولىگىن انگليانىڭ ءوز باسقارۋىنا قالدىرىپ،  قالعان بولىگىندە اراب مەملەكەتىن قۇرۋدى ۇسىندى. وسىدان سوڭ، انگليا ۇكىمەتى ارنايى اق تىستى كىتابىن جاريالاپ، پالەستينانى ءبولىپ باسقارۋعا كەلىسىمىن بەردى.

ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرى روبەرت پيل كوميتەتىنىڭ ۇسىنىسى ەۆرەيلەر ءۇشىن ءتۇڭىلۋ سەزىمىن تۋدىرعانىمەن، ءبىرىنشى رەت رەسمي تۇردە ەۆرەي مەملەكەتى دەگەن ۇعىمدى قولدىنسقا ەنگىزدى. بۇل دا بولسا ەۆرەي مەملەكەتشىلدىك قوزعالىسى ءۇشىن جەڭىس دەپ سانادى. سول جىلى تامىزدا تسيۋريحتە ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ 20-قۇرىلتايى روبەرت ءپيلدىڭ جوسپارى ەۆرەيلەر ءۇشىن ءوز جوسپارىن ورىنداۋدىڭ باسپالداعى دەپ ەسەپتەدى. قۇرىلتاي پالەستيناداعى ەۆرەي ءىس باسقارماسىنا انگليا ۇكىمەتىمەن جالعاستى كەلىسسوز وتكىزىپ، بۇدان دا كوڭىلگە قونىمدى ءبولىپ باسقارۋ جوباسىن قولعا كەلتىرۋدى تاپسىردى.

سول كەزدەگى حالىقارالىق وداقتىڭ سەنىمدى باسقارۋعا بەرۋ كوميتەتى ارابتار مەن ەۆرەيلەردى اۆتونوميالىق باسقارۋعا دايىن ەمەس جانە مەملەكەت باسقارۋعا ماشىقتانباعان دەپ قاراپ، انگليا ۇكىمەتىنىڭ ءبولىپ  باسقارۋ جوباسىن قابىلداۋدان باس تارتتى. وعان جالعاس، اراب مەملەكەتتەرىنىڭ كەڭەسى دە روبەرت ءپيلدىڭ جوسپارىن قابىلداۋعا قارسىلىق تانىتتى.

1939 جىلدىڭ باسىندا انگليا وكىمەتى لوندوندا ارابتار مەن ەۆرەيلەردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان پالەستينا ءماجىلىسىن شاقىرىپ، ارابتار مەن ەۆرەيلەردى تاتۋلاسۋعا شاقىردى. ماجىلىستە ارابتار مەن ەۆرەيلەردىڭ تالاپتارى ءبىر-بىرىنەن مۇلدە الشاق بولعاندىقتان تاتۋلاستىرۋ مۇمكىن بولماي، ءماجىلىس ءساتسىز اياقتالدى. 1939 جىلدىڭ مامىر ايىندا انگليا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ پالەستيناعا قاراتقان ساياساتى جونىندەگى اق تىستى كىتابىن جاريالاپ، ءوزىنىڭ پالەستينا ماسەلەسىن شەشۋدەگى جوسپارىن ورتاعا سالدى. اق تىستى كىتاپ ءۇش نەگىزگى مازمۇننان تۇرادى:

1. پالەستينانىڭ كەلەشەگى جايلى. مۇندا انگليا ۇكىمەتى پالەستينانى بولاشاقتا ەۆرەي مەملەكەتىنە اينالدىرۋ ساياساتىنىڭ جوق ەكەندىگىن اشىق مالىمدەدى. بۇلاي ىستەۋ حالىقارالىق وداقتىڭ سەنىپ باسقارۋ شەشىمىندەگى ءوزىنىڭ ارابتار الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىنە قايشى كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. انگليا ۇكىمەتىنىڭ ماقساتى ون جىل ىشىندە انگليامەن شارتتى كەلىسىم جاساسقان تاۋەلسىز ەكى ۇلتتى بىردەي قامتىعان پالەستينا مەملەكەتىن قۇرۋ.

2. ەۆرەي قونىس اۋدارۋشىلارى جايلى. مۇندا 1939 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان 1944 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنا دەيىنگى 5 جىل ىشىندە 75 000 ەۆرەيدىڭ عانا پالەستيناعا قونىس اۋدارۋىنا رۇقسات بەرىپ، ەۆرەيلەردىڭ پالەستيناداعى سالىستىرماسىن سول بۇرىنعى ۇشتەن ءبىر مولشەرىنەن اسىرماۋدى مىندەتتەۋ. 5 جىلدان كەيىن ەۆرەيلەر پالەستيناعا قونىس اۋدارعىسى كەلسە، مىندەتتى تۇردە ارابتاردىڭ كەلىسىمىن الۋ قاجەت بولادى.

3. جەر پايدالانۋ قۇقىعىن وتكەرمەلەۋ ماسەلەسى. مۇندا انگليانىڭ جوعارى دارەجەلى وكىلەتتى گۋبەرناتورىنا بارلىق بيلىكتى بەرىپ، ارابتاردىڭ ءوز مەنشىگىندەگى جەرلەردى ەۆرەيلەرگە ساتىپ جىبەرۋىن نەمەسە باسقا ءبىر جولدارمەن وتكەرمەلەپ بەرۋىن بولدىرماۋ قاجەت دەپ شەشتى.

انگليا ۇكىمەتىنىڭ اق تىستى كىتابىنداعى ايتىلعان ۇستانىم ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسىندا ايتىلعاندارمەن مۇلدە قابىسپايتىندىعى اپ-ايقىن ەدى. انگليا ۇكىمەتىنىڭ بۇلاي اياق-استىنان سىرت بەرۋى ءتونىپ كەلە جاتقان  دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەرورتا تەڭىزىنىڭ ستراتەگيالىق وتكەلدىك ءرولىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ مەن ورتا شىعىستىڭ مۇنايىنا بولعان مۇقتاجدىعىنان تۋىنداعان بولاتىن. انگليا ۇكىمەتى وسى ساياسات ارقىلى ارابتاردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ولاردىڭ انگلياعا بولعان تىلەۋلەستىك سەزىمىن وياتۋدى ماقسات تۇتقان ەدى. اعىلشىنداردىڭ باقاي ەسەبى، ەۆرەيلەردى قولداپ، ارابتاردى وسىلاي شاپقا تۇرتە بەرسەك،  سوعىس مايدانىندا ءوزىمىز ىرىقسىز جاعدايدا قالامىز دەگەن الاڭداۋشىلىقتان تۋىندادى. ارينە، ەۆرەيلەر اق تىستى كىتاپتا ايتىلعاندارمەن ءۇزىلدى-كەسىلدى كەلىسپەدى. ەۆرەيلەر انگليا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى ارتۋر بالفۋردىڭ جارناماسى مەن حالىقارالىق وداقتىڭ پالەستينانى باسقارۋ، سەنىپ تاپسىرۋ شەشىمدەرىندەگى  ايتىلعان ماقساتتارمەن قابىسپايدى. انگليا مەن ەۆرەيلەردىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق ىنتىماقتاستىعىنا كەسىرىن تيگىزەدى جانە بولاشاقتا قۇرىلۋعا ءتيىس ەۆرەي مەملەكەتىن جورگەگىندە تۇنشىقتىرادى دەپ قارادى. انگليا ۇكىمەتى ەۆرەيلەردىڭ پالەستيناعا قونىس اۋدارۋىن تەجەپ، ەۆرەيلەردىڭ پالەستيناداعى ۇلەسىن ماڭگىلىككە ۇشتەن بىردەن اسىرماي ەۆرەيلەردى قيامەت قايىمعا دەيىن ارابتارعا باعىنىشتى از ساندى ۇلت رەتىندە ۇستاۋ ساياساتى اتىمەن قاتە جانە ەشقاشان قابىلدانبايدى دەپ ءوز قارسىلىقتارىن قارشا بوراتتى. اق تىستى كىتاپ جاريالانعاننان كەيىن ەۆرەيلەر  تەك اۋىز جۇزىندە ۇرانداتىپ، جەر تەكپىلەپ، ۋلاپ-شۋلاپ قانا قالعان جوق. ولار ەندى قولىنا قارۋ الىپ، انگليا قارۋلى كۇشتەرىمەن قاقتىعىسا باستادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءون بويىندا ەۆرەيلەر مەن انگليانىڭ قارىم-قاتىناسى قايشىلىقتى جانە ەرەكشە كۇردەلى كەزەڭ بولدى. سول كەزدە ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى قۇرماي تىنبايمىز دەپ بەكىنگەن  ەۆرەيلەر قانداي ايقاسقا بولسا دا بارۋعا دايىن بولاتىن.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz