سۇم تاعدىر مەن دەگەندە بولدى كارلى،
باستالدى تۋعان جەردەن سونىڭ ءبارى.
                                                                                                        ن.ا.  نەكراسوۆ

ەي، الاش ازاماتتارى، باۋىرلاستار، مىنا ءساۋىر ايى بارشامىزدى ەسەڭگىرەتىپ كەتكەندەي بولدى-اۋ! دارابوز جازۋشىمىز قابدەش قازاسى قابىرعاسىن قايىستىرعان قارالى ەلدى، ەسەنعاليداي اردا اقىن قازاسى ەڭسەلەتىپ تۇرعاندا، ءبولىنىپ-جارىلعان قازاعىنىڭ مۇڭلىق جىرشىسى اتانعان جاركەن بودەشتىڭ قايعىلى حابارى ءتىپتى اۋىر بولدى.

60 جىلدىق جان جولداس، 45 جىلدىق كۇيەۋ جولداسىم جاركەننىڭ ءومىر – ءولىم تايتالاسىندا ماعان ايتقان سوڭعى ءسوزى، جان تاسىلىمنەن ءۇش ساعات بۇرىن ايتقان اقتىق ءسوزى: «الەكە، سەنىڭ ۇيىڭە بارامىن دەپ قانشا تالپىنسام دا بارا المادىم. مەن ءبىتتىم، مەن كەتتىم، كەتتىم،  الەكە... ەدى.

اقىننىڭ اساۋ جۇرەگى 22 ءساۋىردىڭ تۇنىندە وسىلاي تىنىم تاۋىپ، ماڭگىلىك ساپارىنا اتتاندى. جاركەنمەن 60 جىل جولداس بولعانىما قاراماي، ول تۋرالى نە جازارىمدى، ءسوزدى نەدەن باستارىمدى بىلمەي قاتتى قينالدىم. سول ءبىر 60 جىلدىق ۇزاق تا قيلى تاعدىر سوقپاعى سان تاراۋ، سان قاتپارلى ەدى...

وسىناۋ بىرگە وتكىزگەن 60 جىلدىق عۇمىرىمىزدا باستان نەلەر وتپەدى. پەندەشىلىكپەن جانە ءازازىل سايتانداردىڭ ارانداتۋىمەن ارالاسپاي كەتكەن قايران جىلداردىڭ وبال-ساۋابىن ويلاسام  قابىرعام قايىسادى. ول ءبىر ورنى تولماس وكىنىش بولسا دا ماڭدايعا جازعان تاعدىرلاستىق، ونەرگە، جولداستىققا دەگەن ادالدىق ءبىزدى قايتا تابىستىرىپ، قاۋىشتىرىپ جاتۋشى ەدى. ءبارىمىز دە پەرىشتە ەمەس، پەندە ەكەنىمىز وسىندايدا ەسكە تۇسەدى عوي.

1961 جىلدىڭ 25 تامىزىندا ۇرىمجىدە، «شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاتاققاناسىندا  كەزدەسكەن ءساتىم ءالى  كەشەگىدەي ەسىمدە، ۇزىن بويلى، قايراتتى قارا شاشى ارتىنا قايرىلعان، اققۇباشا، كەڭ ماڭدايلى جاس جىگىتپەن تانىسىپ ءجون سۇراستىق. ول تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانىنان، مەن ىلەنىڭ كۇنەس اۋدانىنان ، ول ۋاق، مەن قىزاي بولىپ تانىستىق.

«قىتاي ءتىل-ادەبيەتى فاكۋلتەتىنىڭ»  دايىندىق بولىمىندە بىرگە وقىدىق، جاكەڭ ولەڭدەتىپ كەلدى، ارامىزعا. 1962 جىلى باسپاسوزدە «جايىر تاۋىم، تال ەمەندى ءشيلى وزەك، ولەڭ قۇسىم ساعان ۇشتى ءبىر مەزەت»  دەپ ءومىر بويى جىرلاپ وتكەن جايىر تاۋىنا  ارنالعان  ساعىنىش جىرىن جاريالاپ ەدى.

سودان بەرگى 60 جىلدا بوزبالا اقىن جاركەن قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن دالەلدەپ كەتتى. جاركەن اقىندىعىن ءوزىنىڭ:

«مەن اقىن ەمەسپىن، تاعدىرىم اقىن»

***

«مەنەن شىقسا شىعادى شىن اقىندىق.

وقىتساڭ دا شىقپايدى ساۋداگەرلىك»

نەمەسە:

«قوي باعىپ ءجۇر دەگەنشە،

وي باعىپ ءجۇر دەگەيسىڭ.

قوينى-قونشىن ولەڭگە،

قويما قىپ ءجۇر دەگەيسىڭ»،  - دەگەن تولعانىسىنان-اق اڭعارۋعا بولادى.

ءبىزدى  اللا-تاعالام 60 جىلدىق تار جول- تايعاق كەشۋلى عۇمىرىمىزدى بىرگە وتكىزۋدى بۇيىرعان ەكەن. 1961-1968 جىلدار ۇرىمجىدە شىڭجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەن زوبالاڭدى بىرگە وتكىزىپ، «زيالىلاردى قايتا تاربيەلەۋ» دەيتىن ساياسي ناۋقاننىڭ قىرىنا ءىلىنىپ، 1969 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن بۇراتالا موڭعول وبلىسىنىڭ «اققوي» فەرماسىندا مالشى بولىپ بىرگە جۇردىك. سول جىلى شەكارا بۇزىپ قازاقستانعا امان-ەسەن جەتتىك.

اڭساپ، ارمانداپ جەتكەن قازاقستانىم، قىتايداعى «ەڭبەكپەن قايتا تاربيەلەۋ» مەرزىمىن ودان ءارى سوزىپ، 1969-1972 جىلدار ارالىعىندا كوكشەتاۋ وبلىسى ءۋاليحانوۆ اۋدانى «زولوتايا نيۆا» سوۆحوزىنىڭ «قازانقاپ» بولىمشەسىندە اعا شوپاننىڭ كومەكشىسى بولىپ، 720 ساۋلىقتىڭ سوڭىندا سالپاقتادىق «قوي باعىپ ءجۇر دەگەنشە» دەيتىن ايگىلى ولەڭى سول كەزدە جازىلعان ەدى.

شىركىن، جاستىق شاققا نە جەتسىن، قوي سوڭىندا ءبىر سوۆحوز اۋماعىنان سىرتقا اتتاپ باسۋعا قۇقىمىز جوق ەكەنىنە قاراماي قىزدارعا قىرىنداپ، ول  ولەڭىن  جازىپ، مەن ءانىن شىعارىپ، ولەڭدەتىپ ءجۇرىپ ەدىك. سول ءان ءماتىنى مىناداي ەدى. جاكەڭ:

«كورىنگەن انادايدان الماگۇل مە،

ساياسىن ارنادى ەكەن الدە كىمگە؟

ارۋمەن الماگۇلدەي سىرلاس بولىپ،

قىدىرساڭ  كوكشەتاۋدى ارمانىڭ نە؟

قايىرماسى:

ا،ا،اي، كوكشە قىزى الماگۇل،

سەكىلدى ءبىر ارمانىم.

ماعان،  اقىن ارنا جىر، ەي،

دەگەننەن سوڭ ارنادىم، - دەپ ءۇش شۋماق ولەڭ جازىپ، اعىنان اقتارىلا جىر توگىپ ەدى.

امال قانشا، الماگۇل اق كوڭىل اقىننىڭ  جان سىرىن  ۇعىنا الماسا كەرەك. وسى ولەڭدى ساعان ارناپ ەدىم دەگەندە وزىنشە نامىستانىپ: جارعاق تونىڭدى قاۋدىرلاتپاي  اۋلاق ءجۇرشى دەگەندە جاكەڭ: ءاي اقىماق قىز، جارعاق توننىڭ ىشىندە تۋلاپ جاتقان  اقىن جۇرەگىن  تۇسىنگىڭ كەلمەسە، سەن دە  مەنەن اۋلاق ءجۇر» دەپ بەتىن قايتارىپتى. بىراق، جاكەڭنىڭ  ولەڭى ماعان ەرەكشە ۇناعاندىقتان  ونى پايدالانىپ، «الماگۇل» اتتى ءان شىعارىپ ايتىپ جۇردىك.

ارادا جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. قويشىلىق ءومىر دە ارتتا قالدى. مەن شىمكەنتكە، جاكەڭ الماتىعا كەتتى. مەن شىمكەنتتەگى پەد ينستيتۋتتا وقىپ، 1976 جىلى بۇگىنگى ورداباسى اۋدانىنا قاراستى سپتۋ № 146-عا مۇعالىم بولىپ باردىم، ۇيلەندىم.  ايتان، جاركەن، يسرايىل ساپارباي، كومپوزيتور سۇگىرالى ساپاراليەۆ، سايلاۋحان جارتىباەۆ  باستاعان ونەرپازدار قاتىسقان  شىمكەنتتەگى تويىمدا جاركەن كۇيەۋ جولداس بولىپ ەدى. سول ساپارىندا جاكەڭ ەرەكشە تولقىپ،  «ءبىر دوسىم بار ...» دەگەن ولەڭ جولدارىن بىزگە ارناعان ەدى:

جالعاندا قۇتى ورتايىپ كونەرمەگەن،

شىمكەنتتىڭ اۋدانى بار بوگەن دەگەن.

سول جەردە وتاۋ تىككەن دوسىم بار-دى،

قولىندا دومبىراسى بەبەۋلەگەن.

 

دارىعان وعان ونەر تۋا ناعىز،

مايتالمان كۇيشى، شەشەن، دۋالى اۋىز.

شىمكەنت ونسىز تويىن وتكىزبەيدى،

توبەسىن كورگەن جەردە-اق قۋانامىز.

 

دەي مە ەكەن كوزىنە ەرەن ءبىر كورىنسەك،

الدىندا بۇلاڭدايدى قىز-كەلىنشەك.

«جاسارىپ كەتەر،  ەدىك  دەيدى  قارتتار،

وسىناۋ جايساڭ جانمەن بىرگە جۇرسەك.»

 

دالانىڭ لەبى ەسكەن بالاعىنان،

شارلاعان شارتاراپتى بالا قىران،

قاي جەردە وتىر ەكەن كۇي سۋىرىپ،

كيەلى دومبىرانىڭ شاناعىنان.

اقىن جاركەننىڭ ماعان، مەنىڭ بالا-شاعاما ارناپ جازعان ونعا تارتا ولەڭدەرىنىڭ ىشىندەگى ەلگە تانىمال بولعانى، مەنىڭ قۇداي قوسقان قوساعىم ماريامعا ارناپ جازعان «ءمارياشىم» ەدى. مەن وعان ءان شىعارىپ، وسى اتپەن كوپكە تانىمال بولىپ كەتتى. جاركەننىڭ اقىندىق تالانتى مەن دوستىق پەيىلىنىڭ جارقىن ەستەلىگى بولعان بۇل ولەڭ ءبىز ءۇشىن اسا قىمبات ەستەلىك بولىپ قالدى. «ءمارياشىم»

جۇرگەندە ءوزىڭ جارقىلداپ،

كىم بوي تەڭەپ ارتىلماق.

سارايىڭدى تابيعات،

قويعانبا جانىم، التىنداپ.

قايىرماسى:

مارياشىم، جۇبىمىز ءجۇرسىن جازىلماي

جايراڭداشى  ايدىننىڭ اققۋ قازىنداي.

 

جىميىپ ءبىر قاراسىڭ،

جازار جاننىڭ جاراسىن.

قانداي قۇدىرەت جاراتتى،

سەندەي مەيىربان ادام بالاسىن.

قايىرماسى.

بەۋ، كەرمە يىق اق ماڭداي،

ساعان بىتكەن باق قانداي.

اينالايىن سۇلۋلىق،

تىلمەنەن كوزدەن ءتاڭىرىم ساقتاعاي.

وسى ارالىقتا اتاقتى كومپوزيتور ءشامشى اعامەن تانىسىپ، اعا-ءىنى بولىپ ءجيى ارالاستىق. 1981 جىلى الماتىدان جاركەندى شاقىرىپ، قوناق قىلىپ ولەڭدەتىپ جۇرگەن ءبىر كۇنىمىزدە ۇيگە ءشامشى اعا كەلە قالدى. وسى ارالىقتا بولعان ءبىر قىزىقتى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ءبىزدىڭ كورشىمىزدىڭ سامال دەيتىن كۇيەۋدەن قايتىپ كەلگەن ادەمى قىزى بار ەدى،  مارياممەن جاقسى ارالاساتىن، ەكى بىردەي سىيلى قوناقتى كۇتىسۋگە كەلگەن سامالعا جاكەم جاقىنداپ، ولەڭ قۇراستىرىپ، ەكەۋى ءبىر مەزگىل دالاعا شىعىپ اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى. كەلەسى كۇنى دە سولاي جالعاسىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ساۋىق-سايرانداتىپ، كورشى قىز ۇيىنە كەتتى، جاكەڭ ماعان  «توسەكتى دالاعا سالىپ بەرسىن»  دەدى، جىمىڭداپ.

توسەكتى ايتقانداي دالاعا سالدىرسام دا  ءبىزدىڭ اۋلانىڭ ءۇش جاعىن قورشاي اعىپ جاتقان شۇبار سۋ وزەنشەسىنىڭ جاعاسىن جايلاعان  سۋ جىلاندار كۇندىز-ءتۇنى ءورىپ جۇرەتىنى ەسىمە تۇسسە دە، جاكەڭە ول تۋرالى ەشتەڭە ايتپاپ ەدىم.

اۋلاداعى جۇزىمدىكتىڭ استىنا سالىنعان توسەككە جاتىپ قالعان جاكەم جان داۋىسى شىعا ۇيگە كىرىپ  كەلدى، كورپەسى قولىندا.  نە بولدى دەسەك «ويباي قوينىما جىلان كىرىپ كەتىپتى، جىلان،  جىلان دەگەندە كورپەنىڭ اراسىنان شىنىمەن-اق شولاق قۇيرىق، باقا باس ۋسىز سۋ جىلان ەدەنگە بىلش ەتىپ تۇسە قالسا بولا ما؟ جىلان ەسىكتەن شىعىپ عايىپ بولدى. تەك شولاق دامبالمەن قالعان جاكەم قالشىلداپ ەسىنەن تانا وتىرا كەتتى. ۇشىقتاۋدىڭ ىرىمىن جاساپ اقىندى ارەڭ تىلگە كەلتىردىك. سويتسەم، دالاعا جالعىز جاتپاق تۇگىل، دارەتكە جالعىز شىعۋدان  قورقاتىن  جاكەمدى كورشى قىز قاتىرعان ەكەن.

كورشى قىزدى ۇيىنە جىبەرمەي وڭاشا وتاۋعا شاقىرا بەرگەن سوڭ، قىزدان قۋلىق ارتىلا ما، دالاعا توسەك سالىپ جاتىڭىز، باسقالاردان ۇيات بولادى، مەن ءوزىم قايتىپ كەلەمىن» دەپ الدارقاتقانعا سەنىپ قالعان اڭعال  اقىننىڭ قوينىنا قىز ەمەس، جىلان كىرىپ كەتىپ، اقىنىمىزدى ءولتىرىپ الا جازداپپىز. وسى اڭگىمەنى شاكەڭە ايتىپ، ۇشەۋىمىز ابدەن راحاتتانا  كۇلىپ ەدىك.

شاكەڭنىڭ شابىتى كەلىپ: «جاركەننىڭ سامال قىزعا جانە سامالدىڭ جاركەنگە جازعان ءازىل ولەڭدەرى»  دەپ ەكى ولەڭ جازىپ ەدى.

قايران، بالاداي سەنگىش، اڭقىلداق جاركەننىڭ سول كۇنگى بەينەسى كوز الدىمنان كەتپەيدى. جاركەن الماتىدان ماعان اي سايىن حات جازۋشى ەدى. حات بولعاندە ەكى اۋىز اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن شىعارعان جاڭا ولەڭدەرىن جازىپ:  الەكە، مىنا ولەڭدەردىڭ باعى قاشان جانادى، ونىڭ يگىلىگىن مىنا تايقى ماڭداي قاشان كورەدى»- دەپ نالا بولاتىن. ولەڭ جيناعىن باسپادان شىعارا الماي ساندالىپ جۇرگەندەگى كوڭىل كۇيى عوي.

جاكەڭ مىنا الاساپىراڭ زاماندا، قاسقىرعا اينالىپ كەتكەن ادامدار اراسىندا ءومىر سۇرۋگە مۇلدە بەيىمدەلە الماعان وتە قورعانسىز جان ەدى. قۇداي تاعالا  ءار ادامعا ءارتۇرلى كاسىپتەن ءناسىپ، ىرىزعى بۇيىرعان عوي. سول قورعانسىز اقىنعا، قاسيەتتى قازىنا – ولەڭ-جىردان مول نەسىبە بۇيىرعان ەكەن. ءوزىن دە، بالا - شاعاسىن دا، سول بەرەكەلى ىرىزىقپەن اسىراپ، حالقىنا قىرۋار ولجا سالعان تاماشا توم-توم جىر كىتاپتارىن تارتۋ ەتىپ كەتتى. جاركەن اقىن نە جازسا دا، تاۋسىلماس، ورتايماس ساعىنىشتىڭ سارى تەڭىزىنە اراناپ جازدى، اقىننىڭ:

تۋعان جەردەن كەتكەلى،

ساعىنىشىم كوپ، تەگى.

ايعا قاراپ ۇلىعان،

مەن ءبىر جالعىز كوك ءبورى.

ايعا قاراپ ۇلىسام،

اي سارعايىپ باتادى.

كۇنگە قاراپ ۇلىسام،

كۇن سارعايىپ باتادى، - دەگەن جۇرەك جاردى جىرى شىن مانىندە «ءبولىنىپ، جارىلعان   قازاقتىڭ مۇڭلىق جىرشىسى ەكەنىن بار داۋىسپەن ايتىپ تۇرعانداي. ول سونداي قامكوڭىل كۇيدە جۇرگەندە مۇڭايىپ: «كوپ قارادىم قاباققا،  از قوسىلدىم ساناتقا»، - دەپ جازىپ ەدى. ونىڭ ءبارى وتكەن شاق، جاكە، سەن الدەقاشان ساناتقا قوسىلىپ قانا قويماي، قازاق پوەزياسىنىڭ التىن سارايىنىڭ تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان، ءارى ەشكىمگە دە ۇقسامايتىن دارا تۇلعالى اقىن جاركەن بودەشسىڭ!  ەندى باستالعان ەكىنشى عۇمىرىڭ باياندى بولعاي! يمان نۇرىڭ بەيىشتىڭ تورىندە شالقىعاي! حوش بول، 60 جىلدىق جان جولداس، 45 جىلدىق كۇيەۋ جولداس،  جارمۇحاممەد،  ساعان اللا جار بولسىن!

سەنى جانە سەنى جوقتاعان بارشا تىلەۋلەس اعا-ىنىلەرىڭ اتىنان ايتىلعانداي بولعان ءوزىڭنىڭ 1999 جىلى دوسىمىز ايتان ءنۇسىپحان قازاسىنا ارناپ جازعان  «جامپوزىم» اتتى ولەڭىمەن اياقتاعىم كەلدى:

جامپوزىم!  اقىلمانىم! پاراساتىم!

توبىردان قاراڭدى ءۇزىپ، دارا شاپتىڭ.

جىر جاركەن، سۇڭعىلا ايتان، ءاز الەكەڭ –

ۇشەۋ ەك، ءۇش بۇتىنداي قارا وشاقتىڭ.

 

قاپىدا  شورت سىندى عوي ءۇشتىڭ ءبىرى،

وققا ۇشتى سۇڭقار تەكتى قۇستىڭ ءپىرى.

جۋساق تا قاندى جاسپەن، كەتپەيدى ەكەن –

شەمەن بوپ قاتىپ قالعان ءىشتىڭ كىرى.

 

جىلاتىپ تاعدىرى ءبىر سانالى ەلدى،

جاسىنداي جارىپ كىردىڭ قارا جەردى.

جاۋتاڭداپ كوزى ءتىرى دوستارىڭا،

شىرقىراپ قوس قۇلىنىڭ قالا بەردى...

 

شىڭ ەدىك تالعارىنا تالاسار بۇلت،

شىڭ قۇلاپ توبە بولىپ الاساردىق.

ءولىمىڭ قايران دوسىم، قۇپيا ءولىم،

سەكىلدى قۇلىپتاۋلى قارا ساندىق...

 

جۇرسەك تە ۇلتىمىز دەپ،  جۇرتىمىز دەپ،

جاقپايدى قاس دۇشپانعا ىرقىمىز بەك،

شىعىستىڭ سوقپاعى كوپ سۇرلەۋىمەن

بارامىن سول ساندىقتىڭ كىلتىن ىزدەپ.

 

سۇم تاعدىر سونشا وشىكتى نەگە بىزگە؟

بار ۋىن ءبىز قالدىرعان  سەبەدى ىزگە.

توپىراق ءجۇزىڭدى، دوس، جاسىرعاندا،

رۋحىڭ قالقىپ ءجۇردى توبەمىزدە.

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz