«جىگىت جوق، ەسەسىنە، مىگىت قانشا، كىلت جوق، اشىلماعان قۇلىپ قانشا». بۇل - تۇرمىس قۇرماعان قىزداردىڭ بۇگىنگى ءۋاجى. ال ەر بالالار «كولىك الايىن، ءۇي تۇرعىزايىن، ادام بولايىن، وتباسىن قۇرۋ الىسقا قاشپايدى» دەگەن سىلتاۋمەن شاڭىراق كوتەرىپ، وتاعاسى اتانۋعا اسىقپايدى. باعزى زاماندا «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەپ، ەر بالالاردى ەرتەرەك ۇيلەندىرگەن اتا-بابامىز. ايتسە دە زامان وزگەردى، زاڭ وزگەردى. بۇگىنگى جاس «ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن» دەگەن جەلەۋدى العا تارتىپ، وتباسىن قۇرۋعا استە اسىعار ەمەس.

«جىگىت جوق، ەسەسىنە، مىگىت قانشا، كىلت جوق، اشىلماعان قۇلىپ قانشا». بۇل - تۇرمىس قۇرماعان قىزداردىڭ بۇگىنگى ءۋاجى. ال ەر بالالار «كولىك الايىن، ءۇي تۇرعىزايىن، ادام بولايىن، وتباسىن قۇرۋ الىسقا قاشپايدى» دەگەن سىلتاۋمەن شاڭىراق كوتەرىپ، وتاعاسى اتانۋعا اسىقپايدى. باعزى زاماندا «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەپ، ەر بالالاردى ەرتەرەك ۇيلەندىرگەن اتا-بابامىز. ايتسە دە زامان وزگەردى، زاڭ وزگەردى. بۇگىنگى جاس «ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن» دەگەن جەلەۋدى العا تارتىپ، وتباسىن قۇرۋعا استە اسىعار ەمەس.

ادامزاتتىڭ باستى مىندەتى - وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق ءوربىتۋ. اسىلىندا ادامنىڭ باستى قۇندىلىعى دا وسى بولسا كەرەك. تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن ارتىنان ءىز قالدىرىپ، ۇرپاعىنا ونەگەلى، ورەلى تاربيە بەرۋگە اسىعادى ادامزات. ايتسە دە ءدال وسى قۇندىلىعىمىز كۇنى بۇگىن ماڭىزدىلىعىن جويعان سياقتى. شاڭىراق كوتەرىپ، وتباسىلى اتانىپ، انا، اكەنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا العىسى كەلمەيتىن جاستار كوبەيدى. باتىستان سوققان سۋىق جەل سياقتى ءتۇرلى «مودا» سانامىزدى ۋلاپ بارادى. ازاماتتىق نەكەگە تۇرىپ، كوڭىل قوشى قالاماسا، ءاپ-ساتتە قوش ايتىسۋعا دايىن جاستاردىڭ قاراسى دا از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قىزدار مانساپتىڭ ىزىنە تۇسسە، ەر-ازاماتتارىمىز ۇلكەن جۇكتى موينىنا ارتقىسى جوق. باز ءبىر جاستار ءۇشىن «وتباسى» اتتى ۇلكەن ينستيتۋت كادىمگىدەي «قامىتقا» اينالدى.

ءازىمباي عالي، دەموگراف-ساياساتتانۋشى: اركىم ءوزى ءۇشىن وتباسىن قۇرادى

- ءازىمباي اعا، قازاق جاستارى نەشە جاس­تان باستاپ نەكەگە وتىرىپ، وتباسىن قۇرادى؟
- قازاق حالقىندا 27-28 جاستا ۇيلەنۋ كو­بىرەك كەزدەسەدى. بولاشاقتا بۇل جاس ۇل­عايا ءتۇسۋى مۇمكىن. 2000 جىلدارى قالا جاستارى ۇيلەنۋگە دەن قويا باستاعان. قازىر كەرىسىنشە بۇل ءۇردىس سيرەي ءتۇستى. نەگىزىنەن، ورتاشا ەسەپپەن 32 جاسقا دەيىن وتباسىن قۇرۋ اياقتالادى. كوبىنە جاس وتباسىلار ءبىر-ەكى بالا تابۋمەن شەكتەلەدى. ورتاشا ەسەپپەن العاندا، جانۇيالاردا 2,7 بالا دۇنيەگە كەلەدى.
- جاقىندا دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆ «جاستارعا 22 جاستان وتباسىن قۇرۋدى ناسيحاتتاۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
- وكىنىشكە قاراي، بۇل مۇمكىن ەمەس جاعداي. قازىر، ءتىپتى مۇسىلمان ەلدەرىندە كەش ۇيلەنۋ ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇر. بىرتە-بىرتە ءبىز دە وسى ۇردىسكە قوسىلاتىن بولامىز. ءبىر وتباسىندا 2,2 بالادان تۋىلاتىن كەزەڭ كەلە جاتىر. تۇپتەپ كەلگەندە، اكەنىڭ ورنىن بالا باسپايتىن جاعدايعا جەتۋىمىز دە مۇمكىن. بۇل ءۇردىس 20 جىلدان كەيىن باستاۋ الادى.
- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ اراقاتىناسى قانداي؟ قىز جەتىسپەي مە، الدە ەر-ازامات جەتىسپەي مە؟
- 30-40 جىلدارى اشارشىلىق كە­زەڭىندە ايەلدەر كوپتەپ قايتىس بولعان. سول زاماتتا ايەلدەر جەتىسپەۋشىلىگى انىق بايقالعان. ودان كەيىنگى جىلدارى ەر ادامداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى انىق بايقالا باستادى. ال قازىر 28-29 جاسقا دەيىن بىزدە قىز جەتىسپەيدى. ونان كەيىنگى جاستا ەر-ازاماتتارىمىز جەتىسپەيدى. ەر ادامداردىڭ ءبىراز بولىگى تەمىر تورعا توعىتىلىپ وتىر. نەگىزىنەن ءىرى قالالاردا قىزدار باسىم بولسا، وندىرىستىك قالالاردا، اۋىلدا ەر-ازاماتتارىمىز باسىم.
-قازىر جاستار وتباسىن قۇرۋعا قۇ­لىقسىز. اسىرەسە، قىز بالالاردىڭ اراسىندا ەرتەدەن نەكەگە تۇرماي، كارى قىز اتاناتىندار دا بار...
- مەن ءبىر كىتابىمدا ءبىر قىزعا كەم دەگەندە جەتى جىگىت كەلىپ، نيەتىن تانىتادى دەپ جازعانىم بار. بىراق قىزدار ىممەن ايتقاندى تۇسىنبەيدى نەمەسە مەنسىنبەي قارايدى. سودان كەلىپ، كارى قىز اتانادى. ءتىپتى وڭ جاقتا وتىرىپ قالدى دەگەن قىزدىڭ وزىنە كەم دەگەندە 5 جىگىت كەلىپ، نيەت تانىتادى. جىگىتتەر استارمەن جەتكىزەدى، ال قىزدار مۇنداي ەمەۋرىندى تۇسىنبەيدى ەكەن. سونان سوڭ «جىگىت جوق» دەپ وتىرىپ الادى.
- وتباسى قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدال قازىر قانشالىقتى ماڭىزدى؟ جالپى، جاستار اراسىندا مۇنداي ناسيحاتتى قالاي جۇرگىزۋگە بولادى؟
- مەنىڭشە، مەشىت تاراپىنان ءبىراز ۇستانىمدار مەن ءپاتۋالاردى جاساۋ كەرەك سياقتى. بىرىنشىدەن، جىنىستىق قاتىناس مىندەتتى تۇردە بالا تۋدى ماقسات تۇتۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، جاساندى تۇسىككە ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىنۋى ءتيىس. ماسەلەن، كاتوليك ءدىنى مۇنداي قادامعا قارسىلىق تانىتسا، مۇسىلمان دىنىندە بۇعان تولىققاندى تىيىم سالىنباعان. سونان سوڭ، جاستاردىڭ كوبىسى «ۇيلەن، ۇيلەن دەيسىڭ، ماعان ءۇي الىپ بەر» دەگەندى العا تارتاتىن بولىپتى. مۇنداي وي بولماۋى ءتيىس. ادام ەڭ الدىمەن ءوزى ءۇشىن وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق وربىتەدى.
- جاستاردىڭ كوبىسى «الەۋمەتتىك جاعدايىمىز ناشار» دەگەن جەلەۋدى العا تارتادى...
- جاستار الەۋمەتتىك جاعدايىن العا تارتقانمەن، جىنىستىق قاتىناسقا ەرتەدەن ءتۇسىپ، مۇنداي ءومىرىن جالعاستىرا تۇسەدى عوي. ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى وسى بولسا كەرەك. مۇنداي قادامعا تىيىم سالىنباعاندىقتان، جاستار ۇيلەنۋدى، ءۇي بولۋدى كەيىنگە قالدىرىپ، جاۋاپ­كەرشىلىكتەن جالتارادى. مەنىڭشە، نەكەسىز بالا تۋدى ماقسات تۇتپايتىن جىنىستىق قاتىناسقا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ تاراپىنان تىيىم سالىنۋى ءتيىس.

Cەرىك بەيسەنباەۆ، الەۋمەتتانۋشى: باسپانا ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇر
اۋىلدىق جەرلەردە، وبلىستىق دەڭ­گەيدە جاستار ەرتەدەن وتباسىن قۇرادى. ال قالالىق جاستار كوبىنە بۇل ماسەلەدە قۇلىقسىز. الماتىنى مە­كەن ەتكەن جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋعا ىنتالانباۋىنىڭ باستى سەبەبى - تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى بولسا كەرەك. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن حالىق اراسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى كورسەتكەندەي، سۇ­رالعانداردىڭ 50 پايىزى تۇرعىن ءۇيىن اۋىستىرۋعا نيەت بىلدىرسە، بۇل كورسەتكىش جاستار اراسىندا 70 پايىزدى كورسەتكەن. بايقاساق 24-35
جاس ارالىعىنداعى جاستار باسپاناعا ءزارۋ.
ال ماسەلەنىڭ ەكىنشى سەبەبى - باتىستىق ستاندارت مەن باتىستىق مادەنيەتتىڭ اسەر ەتۋىنەن وتباسىن قۇرۋ جوسپارلارى ءبىرشاما وزگەرگەن. قازىر قىزدار وتباسىن قۇرىپ، بالا تۋىپ، ۇيدە وتىرۋدى ەمەس، ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋدى ماقسات تۇتادى. ونىڭ ۇستىنە قوعامداعى داستۇرلەر دە جاڭا زامانعا ساي وزگەرىسكە ۇشىرادى.
ال ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك ماسە­لەلەردىڭ وڭتايلى شەشىم تاپپاۋى - جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋىنا قولبايلاۋ بولىپ وتىر. جاسىراتىنى جوق، ەلىمىزدە جاستاردىڭ باسىم بولىگى جۇمىسسىز ءجۇر. بىراق ۇيلەنەم دەگەن جاس ەشنارسەگە قاراماي ۇيلەنەر ەدى. بۇل جەردە الەۋمەتتىك فاكتوردان گورى، مادەني فاكتوردىڭ ىقپالى باسىمداۋ سياقتى. ويتكەنى ءوزىمىز باقىلاپ جۇرگەندەي، ۇيلەنەم دەگەن جاستى اتا-اناسى نەسيە الىپ، وڭاي ۇيلەندىرەدى.
باتىستىق مادەنيەتتىڭ سالدا­رىنان وتباسى قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرىلمايتىن بولدى. جالپى، مەنىڭشە اۋىل جاستارى قالاداعى قاتارلاستارىنان گورى ۇيلەنۋگە كوبىرەك ىنتا بىلدىرەدى.

وكسانا الەكساندرقىزى، الماتى قالالىق «ادام رەپرودۋكتسياسى» ورتالىعىنىڭ پسيحولوگى: جاستار اراسىندا بەيقامدىق باسىم
جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋعا قۇلىقسىز بولۋى تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمدە كەڭىنەن بەلەڭ الىپ كەلەدى. قازىر ادامداردىڭ وي-ساناسى، ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى وزگەرىسكە ۇشىراعان. سونىڭ سالدارىنان قىزداردىڭ تۇرمىسقا شىعۋى مەن ەر-ازاماتتاردىڭ ۇيلەنۋ جاسى ۇلعايا ءتۇستى. بۇل، ەڭ الدىمەن، ءبىلىم الۋ مەرزىمىنىڭ ۇلعايۋىنان. الەم بويىنشا ءبىلىم بەرۋ 8 جىل، 10 جىل، 11 جىل بولدى، قازىر ءتىپتى 12 جىلدىققا كوشىرىلۋ ماسەلەسى دە تالقىلانۋدا. ال كەي دامىعان مەملەكەتتەردە بالالار مەكتەپكە ەرتە بارىپ، كەش تامامدايدى. تاعى ءبىر سەبەپ - قوعامنىڭ بەيقام ءومىر ءسۇرۋى. بۇرىن ادامدار جاستايىنان ەڭبەككە ارالاساتىن، سودان بولار، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ دە باسىم بولدى. ال قازىر جاستار «اتا ساقالى اۋزىنا تۇسكەنشە» ءبىلىم قۋادى. سوندىقتان ەرەسەك ومىرگە وتە كەش اياق باسادى. ءتىپتى قارتايعانشا اتا-انانىڭ قولىنا قارايتىن جاستار دا بار.
ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر قىرى، جاستار اراسىندا الەۋمەتتىك فوبيالار، ياعني ۇرەي كوپ. وكىنىشكە قاراي، جاستاردىڭ اراسىندا ەرەسەك ومىردەن، جاۋاپكەرشىلىكتەن جال­تارۋ باسىم بولىپ تۇر ازىرگە. ونىڭ ۇستىنە بەيقامدىق تا جوق ەمەس.
مەنىڭ ەسەبىمشە، ەر-ازاماتتار 30 جاستان كەيىن وتباسىن قۇرسا، قىزدار 25 جاستان اسقان ساتتە تۇرمىسقا شىعۋ قاجەتتىلىگىن سەزىنەدى. مەديتسينانىڭ قارقىندى دامۋى 30-35 جاستاعى كەلىنشەكتەرگە بالا تابۋعا مول مۇمكىندىك بەرەدى. ايتكەنمەن، تابيعاتتىڭ قاتال زاڭىن الداي الماسىمىز انىق. دەنى ساۋ بالانى دۇنيەگە اكەلۋ ءۇشىن جاستايىنان ويلانعان ءجون. قىز بالالار فيزيولوگيالىق تۇرعىدا 18 جاستا، ال الەۋمەتتىك تۇرعىدا 20 جاستان اسقاندا قۇرساق كوتەرگەنى دۇرىس.

مارات امىرۇلى، الماتى وبلىستىق «قاراساي باتىر» مەشىتىنىڭ نايب يمامى: ۇيلەنۋگە اسىعۋ كەرەك
پايعامبارىمىز (س.ع.س): «ۇيلەنۋ - مەنىڭ سۇننەتىم، كىمدە-كىم مەنىڭ سۇننەتىمنەن باس تارتسا بىزدەن ەمەس» دەگەن. حازىرەتى پايعامبارىمىز (س.ع.س) وسى حاديسىمەن ءوز ۇممەتتەرىن، ياعني مۇ­سىلمانداردى ۇيلەنۋگە ۇندەگەن. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى ۋاقىتتا جاس جىگىت-قىز­داردىڭ ۇيلەنۋگە اسىقپايتىندىعىن، اتا-انالاردىڭ ۇلدارىن ۇيلەندىرۋگە، قىزدارىن ۇزاتۋعا اسىقپايتىندىعىن بايقاپ ءجۇرمىز. بۇل دا باتىس ەلدەرىنە اسا قاتتى ەلىكتەپ بارا جاتقاندىعىمىزدىڭ دالەلى. ال مۇسىلمانداردىڭ ۇلگى تۇتار ۇستازى پايعامبارىمىز (س.ع.س): «ۇيلەنىڭدەر، كوبەيىڭدەر، قيامەت كۇنى سەندەردىڭ كوپتىكتەرىڭمەن قۋانامىن» دەگەن.
جىگىتتەردىڭ ءسۇر بويداق نەمەسە اياۋلى اپكەلەرىمىزدىڭ وتىرىپ قالۋىنا مىناداي سەبەپتەردىڭ اسەرى بولىپ جاتقاندىعىن بايقايمىز. بىرىنشىدەن، جاستاردىڭ اراسىندا «ءوز جاعدايىمىزدى جاساپ، مانسابىمىزدى جونگە سالىپ الايىق» دەگەن كوزقاراستا بولۋلارىمەن ۋاقىتتىڭ ءوتىپ كەتۋى. ەكىنشىدەن، جىگىتتەردىڭ ۇيلەنۋگە جاعدايى بولماۋى. جاسىراتىنى جوق، قازىر قىز بالالار اۋقاتتى، الەۋمەتتىك جاعدايى جوعارى ەر-ازاماتتارعا كوڭىل اۋدارادى. «ونىڭ كولىگى، جوعارى ءبىلىمى، باسپاناسى بولۋى كەرەك» دەگەن كوزقاراستاعى قىز­دار بارشىلىق. ەلىمىزدىڭ كەي ايماقتارىن­دا اعاسى ۇيلەنبەي، ءىنىسىن ۇيلەندىرمەۋى، سول سياقتى اپكەسى تۇرمىس قۇرماعان بولسا، سىڭلىلەرىن ۇزاتپايدى دەگەن تۇسىنىك تە قالىپتاسقان. ال كەيدە اتا-انالار بالالارىنا «مەن سەنى وقىتتىم، ەندى ال­عان بىلىمىڭمەن جۇمىس جاساۋىڭ كەرەك، كۇيەۋگە شىقساڭ، جۇمىس جايىنا قالا­دى» دەپ، قىزداردىڭ جولىن بايلايتىنى تاعى بار. وسىنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە جاس ءجى­گىتتەر مەن قىز بالالاردىڭ وتباسىن قۇ­­رۋعا قۇلىقسىزدىق تانىتۋىنا سەبەپكەر بولا­تىنى ايان. دانا حالقىمىز «ون ۇشتە وتاۋ
يەسى» دەگەن، مەنىڭشە، جاس جىگىتتەر 22-23 جاس­تا، ال قىز بالالار 18-22 جاستا وتباسىن
قۇرسا، ابزال بولار ەدى. حازىرەتى پايعام­بارىمىز (س.ع.س.): «ءولىنى جەرلەۋگە، بويجەتكەن قىزدى ۇزاتۋعا اسىعىڭىزدار» دەگەن. سون­دىقتان دا قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ تەڭىن تاۋىپ، ۇزاتۋعا اسىعۋىمىز قاجەت-اق.
قازىر ازاماتتىق نەكە دەگەن قاۋىپتى نارسە شىقتى. جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەي، كوڭىل قوسۋ - ادامزاتقا ءتان قاسيەت ەمەس. ەكى ادام قوسىلعان سوڭ، مىندەتتى تۇردە ۇرپاق ءوربىتۋ ماسەلەسىن العا قويۋى شارت. نەكەسىز تۋىلعان بالانىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر بولادى. قىزى نەكەسىز بالا تۋسا، ۇلى سەرگەلدەڭنىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرسە، مۇنىڭ بارىنە اتا-انا ءۇن-ءتۇنسىز، بەيقام قارايتىن دارەجەگە جەتتىك. قازاق قاشاندا، «ۇلىمدى ۇياعا، قىزىمدى قياعا قوندىرام» دەگەن ءسوزدى بەرىك ۇستانعان. بىراق بۇگىنگى زاماندا ۇلى مەن قىزى اق نەكەنىڭ ءزامزام سۋىن تاتپاي، ءوز ەركىمەن ءبىر-بىرىنە كوڭىلدەس بولا سالادى. مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتى جاستارىمىز ويلانىپ، وتباسى ماسەلەسىنە ءاتۇستى قاراماسا يگى بولار ەدى دەيسىڭ.

ايتىلعان ءسوز:
ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ: «كوپتەگەن جاستار 30 جاسىندا دا وتباسى تۋرالى ويلانبايدى. سوندىقتان 22 جاستان باستاپ وتباسىن قۇرۋ قاجەتتىلىگىن ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. قازاقستاندا ادام كاپيتالى جەتىسپەيدى. قازىرگى جاس وتباسىلاردا 2-3 بالادان عانا تۋىلادى. ءبىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەرىمىزگە كىم مۇراگەرلىك ەتەدى؟ وتانىمىزدى كىم قورعايدى؟ بالا سانىن 4-5-كە دەيىن كوبەيتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ كەرەك، ەگەر ءبىز جاستاردى جۇمىسپەن قامتىساق، جاقسى جالاقى بەرسەك، قالعان جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابادى».

ايتىلعان ءسوز
«قازاق جاستارى بۇرىش جاعالاپ، ءۇي جالداپ، قاڭعىپ ءجۇر. ءۇيى جوق بولعان سوڭ، بالا تۋ ماسەلەسىن دە كەيىنگە شەگەرەدى. بۇل دەموگرافيا ماسەلەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋدە». ءماجىلىس دەپۋتاتى گۇلنار ىقسانوۆا «جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا بەلورۋسسيادا 2011 جىلى دەموگرافيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى باعدارلاما قابىلداعانىن العا تارتتى. «سونىڭ اياسىندا ۇكىمەت جاس وتباسىلاردىڭ 2-بالاسى تۋىلعاندا، ءۇي يەلەنۋ ءۇشىن العان نەسيەسىنىڭ 25 پايىزىن، 3-بالا تۋعاندا، 50 پايىزىن وتەيتىن، ال 4-پەرزەنتتى دۇنيەگە اكەلگەندە، مەملەكەت ءبارىن ءوز موينىنا الاتىنىن العا تارتا، بىزگە وسى ماسەلەنى سولاي شەشۋگە نە كەدەرگى؟» دەدى ىقسانوۆا حانىم.

سويلە، ستاتيستيكا!
- ەلىمىزدە جاسى 25-تەن جوعارى بويداقتار سانى - 3 ميلليون.
- 14-تەن 29 جاسقا دەيىنگىلەر 4 ميلليون 616 مىڭ ادامدى قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە 2 ميلليون 337 مىڭى - ەر-بالالار، 2 ميلليون 279 مىڭى - قىزدار.
- نازىك جاندىلاردىڭ 28,2 پايىزى، ەر-ازاماتتاردىڭ 39,6 پايىزى - بويداق.
- ورتاشا ەسەپپەن قىز بالالار 24 جاسىندا تۇرمىس قۇرسا،
ەر-ازاماتتار 27-28 جاسىندا ۇيلەنەدى.
- باس دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ەلىمىزدە 500 مىڭنان استام سۇربويداق ءھام كارى قىز بار.
- دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 21-29 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ، ياكي جاس وتباسىلاردىڭ 85 پايىزى ءۇي-كۇيسىز ءجۇر.

ج ا س ت ا ر ن ە د ە ي د I ؟
دامير بەيسەنوۆ:
جاسىم 25-تە. قازىرگى بويجەتكەندەر رۋحاني قۇندىلىقتان گورى، پەنداۋي، ماتەريالدىق قۇندىلىقتى جوعارى قويادى. «ماعان ۇيلەنۋ ءۇشىن ءۇيىڭ، كولىگىڭ، جاقسى جۇمىسىڭ بولۋ كەرەك» دەگەن تالاپ قوياتىندار دا بار. مۇنداي قىلىعى ءۇشىن قىزداردى دا جازعىرۋعا بولماس. اركىم-اق جاقسى ءومىر سۇرۋگە تالپىنادى عوي. بۇل تالاپقا ساي بولۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 20 جىل جوعارى جالاقىسى بار قىزمەتتە جۇمىس ىستەۋىڭ كەرەك.

نازەركە سماعۇل:
24 جاستامىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزگە «الدىمەن ءبىلىم ال، سوسىن جۇمىس ىستە، ەشقايدا اسىقپاعانىڭ ابزال» دەپ تاربيە بەرگەن. وقىدىم، قولىمدا ديپلومىم بار. شىنىمدى ايتسام، قازىر ازاماتتارىمىز وزدەرىنە سەنىمسىز، ەرتەڭگى كۇنىنە كۇمانمەن قارايدى. سەنىمسىز ادامنىڭ قولىنان ۇستاپ، بولاشاققا قادام باسۋ» تىپتەن قيىن. سوندىقتان «ەرتەڭگى كۇنىم نە بولادى، وسى كۇنىمە زار بولىپ قالمايمىن با؟» دەگەن ۇرەي باسىم.

ت ءۇ ي ءى ن:
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ماقاش ءتاتىموۆ جاسى 25-تەن اسقان قىزدارعا، 30-دان اسقان جىگىتتەرگە «بويداق سالىعىن» مىندەتتەۋ كەرەكتىگىن كولدەنەڭ تارتقان. ايتكەنمەن، باس دەموگرافتىڭ ۇسىنىسى اياقسىز قالدى. البەتتە، سالت جۇرگەنى ءۇشىن ەشكىم قالتاسىنان اقشا شىعارعىسى كەلمەيدى. بۇل ۇسىنىستىڭ اياقسىز قالۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك.
قالاي دەسەك تە، جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋعا قۇلىقسىز بولۋىنىڭ سەبەبى دە، سالدارى دا كوپ-اق. اسىلىندا، وتباسىن قۇرۋ ماسەلەسى - اركىمنىڭ جەكە شارۋاسى. ايتكەنمەن، قوعامنىڭ دامۋى جەكەلەگەن ادامنىڭ دامۋىنان باستاۋ الاتىنىن ەسكەرسەك، جاستاردى ەرتەدەن وتباسىن قۇرۋعا تاربيەلەۋ كەرەك سياقتى.
قاي زاماننىڭ دا ءوز قيىندىعى، ءوز قىزىعى بار. اكە-شەشەمىز قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە، اتا-اجەلەرىمىز الاش بالاسى جاپپاي قىرىلعان اشارشىلىق تۇسىندا دا وتباسىن قۇرىپ، ءۇرىم-بۇتاعىن جەتىلدىرگەن. ال ءبىزدىڭ «دايىن اسقا تىك قاسىق» بولىپ، مەملەكەتتەن كومەك كۇتىپ، الاقان جايىپ وتىرعان جايىمىز بار. اسىلىندە، جاستاردىڭ شاڭىراق كوتەرىپ، وتباسىن قۇرۋعا اسىقپاۋى - الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ سالدارى ەمەس، جاستىق ەگويزمنىڭ اسەرى بولسا كەرەك. بۇل، ارينە، تەك ءبىزدىڭ جەكە پايىمىمىز. ال جاستار «باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايتىنىن» ۇعىنسا ەكەن دەيمىز...

ايگەرىم باقىتقىزى

"ايقىن" گازەتى