ءابساتتار قاجى دەربىسالى: «يسلام – ادامزاتتىڭ اسىل ءتاجى»
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي، شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالىمەن (سۋرەتتە) «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» اشىق اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدىراحمانوۆتىڭ سۇحباتىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. زيىندى جۇرت ءۇشىن تاعىلىمدى اڭگىمە ايتا وتىرىپ شەيح ءابساتتار قاجى اسىل ءدىنىمىز يسلامنىڭ ىشىنە كەۋلەپ كىرە باستاعان اعىمداردىڭ جوسىقسىزدىعىنا قاتىستى پىكىرىن بىلدىرە كەلىپ، اعىم وكىلدەرىنىڭ «اتا-بابامىز سان عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىنا ءتىل تيگىزۋ، اتا ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتى مويىنداماۋ، وعان قۇرمەت كورسەتپەۋ، مادەني جانە تاريحي وشاقتاردى زيارات ەتۋدى دىندە جوق دەۋ، اتا-بابا زيراتتارىن قيراتۋ سياقتى جايتتەر كورىنىس بەرە باستاعانىن تەلەديداردان كورىپ ءجۇرمىز»، دەيدى.
سۇحبات «ەگمەن قازاقستان» گازەتىنەن الىندى. سۇحباتتىڭ كىرىسپە ءسوزى ىقشامدالىپ بەرىلدى.
«اباي-اقپارات»
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي، شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالىمەن (سۋرەتتە) «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» اشىق اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدىراحمانوۆتىڭ سۇحباتىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. زيىندى جۇرت ءۇشىن تاعىلىمدى اڭگىمە ايتا وتىرىپ شەيح ءابساتتار قاجى اسىل ءدىنىمىز يسلامنىڭ ىشىنە كەۋلەپ كىرە باستاعان اعىمداردىڭ جوسىقسىزدىعىنا قاتىستى پىكىرىن بىلدىرە كەلىپ، اعىم وكىلدەرىنىڭ «اتا-بابامىز سان عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىنا ءتىل تيگىزۋ، اتا ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتى مويىنداماۋ، وعان قۇرمەت كورسەتپەۋ، مادەني جانە تاريحي وشاقتاردى زيارات ەتۋدى دىندە جوق دەۋ، اتا-بابا زيراتتارىن قيراتۋ سياقتى جايتتەر كورىنىس بەرە باستاعانىن تەلەديداردان كورىپ ءجۇرمىز»، دەيدى.
سۇحبات «ەگمەن قازاقستان» گازەتىنەن الىندى. سۇحباتتىڭ كىرىسپە ءسوزى ىقشامدالىپ بەرىلدى.
«اباي-اقپارات»
- قادىرلى حازىرەت! وزىڭىزگە بەلگىلى، كەڭەس كەزىندە قازاقتىڭ مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، سالت-داستۇرىنە، تىلىنە، ءدىلى مەن دىنىنە قيانات جاسالدى. وعان تاريح كۋا. «قۇدايسىزدار قوعامى» دەگەنگە دەيىن قۇرعىزعان سول زاماندا دا تالاي زۇلماتتى باستان كەشكەن اتا-بابالارىمىز تاعدىر تەزىنە ءتوزىپ، سابىر ساقتاپ، سەنىمدەرىنە سەلكەۋ تۇسىرگەن ەمەس. ەندى ەگەمەن ەل اتانىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، ەڭسەمىزدى تىكتەدىك. وسى رەتتە يسلامدى قابىلداپ قانا قويماي، اسىل ءدىنىمىزدى بايىتا تۇسكەن بابالارىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسىن زەردەلەۋ، تۇگەندەۋ، ونى الەمگە پاش ەتۋ يگىلىكتى ءىسى وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇرعانداي.
- دۇرىس ايتاسىز. ءاربىر ۇلت پەن حالىقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن ۇزاق-سونار تاريحى بولادى. سودان ءار ەل ومىرلىك ساباق الىپ، كەلەشەگىنە بولجام جاسايدى. بۇگىندە الەمنىڭ تورتتەن ءبىرىن قۇرايتىن مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنىڭ دا التىن ارىپتەرمەن جازۋعا تۇرارلىق وزىندىك جارقىن تاريحى بار. ءيا، دىنمەن، يمانمەن، سەنىممەن بىتە قايناسىپ جاتقان تاريح قاشاندا ساۋلەلى، نۇرلى بولارى ءسوزسىز.
تاريحتىڭ ءاۋ باسى الەمدى تۇنەكتەن جارىققا جەتەلەگەن پايعامبارلاردان باستاۋ الادى. ادامزات بالاسى ەڭ اسىل قاسيەتتەردى، بارشا ىزگى قۇندىلىقتاردى پايعامبارلاردان ۇيرەندى. ماسەلەن، ءوز اعاتتىعى ءۇشىن اللا تاعالادان كەشىرىم تىلەپ، تاۋبەگە كەلۋدى مۇسىلماندار سوناۋ ادام (ع.س.) اتامىزدان ۇيرەندى. دۇشپاندارى تاراپىنان وتقا تاستالىپ جاتسا دا، قاسقايىپ تۇرىپ: «حاسبۋناللا» (مەدەت تىلەرىم ءبىر اللا) دەيتىن قاس جۇرەك تۋراشىلدىقتى اللا تاعالانىڭ دوسى ءيبراھيمنىڭ (ع.س.) تالىمىنەن الدى. ءوز ەڭبەگىمەن، ءھام ماڭداي تەرىمەن كۇن كورۋدى ءداۋىت (ع.س.) پايعامباردان، قيىن-قىستاۋ، اۋىرتپاشىلىقتارعا سابىر ەتۋدى ايۋب (ع.س.) پايعامباردان، ار-نامىستى بارىنەن جوعارى قويۋدى جانە ءار ماسەلەنى دانالىق جانە حيكمەتپەن شەشۋدى ءجۇسىپ (ع.س.) پايعامباردان ۇيرەندى. ەندەشە، بۇكىل جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ەڭ العاشقى ناسيحاتشىلارى پايعامبارلار بولعان. ولاردىڭ ءومىرى عيبراتتى ۇلگى-ونەگەگە تولى. وسىناۋ رۋحاني الەمنىڭ كەرۋەنىن عالامنىڭ راقىم نۇرى، ادامزاتتىڭ ارداقتىسى مۇحاممەد مۇستافا (س.ع.س.) ءتامامدادى. سوڭعى پايعامباردىڭ (س.ع.س.) اللا قۇزىرىنداعى، پايعامبارلار اراسىنداعى، ەكى دۇنيە جۇرتىنداعى ورنى، ارينە، زور. اللا ەلشىسى (س.ع.س.) بارشا پايعامبارلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرىن بويىنا جيناي بىلگەن پايعامبارلار سۇلتانى ءھام اقىرعى ەلشى. «مۇحاممەد» (س.ع.س.) دەگەن ەسىمدى ەستىگەننىڭ وزىندە اقيقات الەمىنە بويلاي بىلگەن قانشاما ادامنىڭ كوزى سۇيىسپەنشىلىك جاسىنا، كوڭىلى شاتتىق سەزىمىنە بولەنىپ، عالامات ءبىر كۇي كەشەدى. ەڭ سوڭعى ءدىن رەتىندە ودان بۇرىنعى زاماندارداعى جاقسىلىقتاردىڭ ءبارىن ءبىر بويىنا جيناعان يسلام - ادامزاتتىڭ اسىل ءتاجى.
قازاق ەلىنىڭ تاريحىنا دا يسلام شەجىرەسىندەگى مارتەبەلى، ۇلى تۇلعالار قاتىسسىز دەۋگە قۇقىمىز جوق. ءوزىمىزدى ءھام اتا-بابالارىمىزدى مۇسىلمان ساناساق، وندا وسى تاريحقا دا ورتاقپىز دەگەن ءسوز. بۇگىنگە دەيىن قازاقتىڭ تاريحى ءبىراز جازىلدى، زەرتتەلىپ، زەردەلەندى. قاتپار-قاتپار تاريحىمىزدىڭ قويناۋىن اقتارساق، رۋحانياتىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ، مىنەز-قۇلقىمىزدىڭ، دۇنيەگە كوزقاراسىمىزدىڭ دا ءوز جولى بولعانىن اڭعارامىز. بۇگىندە بابالارىمىزدىڭ ءدىني جولى مەن ۇستانعان باعىتى قانداي بولعان، اسىل ءدىننىڭ داڭعىل تاريحىنا قاي عاسىردا قوسىلدىق دەگەن سەكىلدى سۇراقتاردىڭ جاۋابى ءار قازاقتى قىزىقتىرسا كەرەك. دۇنيەنى جايلاعان جاھاندانۋ داۋىرىندە بۇرىن كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ءتۇرلى ءدىن اتىن جامىلعاندار ەلىمىزگە كەلىپ جاتقاندا مۇنى زەردەلەۋ ايتارلىقتاي ماڭىزدى. زەردەلەپ تە جاتىرمىز. 2006 جىلى مەن جانە ەلىمىزدىڭ ءبىر توپ عالىمدارى شام جۇرتىنىڭ استاناسى داماسكىدە ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ زيراتىنا زيارات جاسادىق. عىلىمنىڭ سان ءتۇرلى سالاسىن مەڭگەرگەن بابامىزدىڭ رۋحىنا قاسيەتتى قۇران اياتتارىن باعىشتادىم. قازىر داماسك قالاسىندا عۇلامانىڭ كەسەنەسى سالىنىپ، از-زاھير بەيبارىس بابامىزدىڭ مەدرەسەسى مەن كىتاپحاناسى قايتا جوندەلىپ جاتىر. جۋىردا بۇلاردىڭ ءبارى بىتەدى دەگەن حابار بار.
- ءسىز جاقىندا ءبىزدى تاعى ءبىر ماقتانىش تۇتار تۇلعامىزبەن تانىستىردىڭىز. ماعان تەلەفون شالعانىڭىزدا تارازدان شىققان ءىرى عالىمنىڭ ەڭبەگىن جاريالاعانىڭىزدى، ول جايىندا ارنايى كىتاپ جازعانىڭىزدى ايتىپ ەدىڭىز. جاڭا اڭگىمەمىز باستالاردا ول كىتاپتى سىيلادىڭىز دا. وسى ادامنىڭ تاعدىرى، ەڭبەگى جونىندە وقىرماندارعا دا ايتىپ بەرسەڭىز دەيمىن.
- 2002 جىلى كايردە وتكەن ءداستۇرلى يسلام كونفەرەنتسياسىنا قاتىستىم. سوندا مەنى وسى ەلدەگى ەلشىمىز اسقار مۋسينوۆ ناسرۋللا ات-تارازي دەگەن كىسىمەن تانىستىردى. ۇزىن بويلى، ات جاقتى ادام ەكەن. اراب، پارسى، قازاق، وزبەك تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى. قاسىندا بالاسى بار. اتى - مۇباراك. ول 1922 جىلى تارازدا پاراساتتى، ءبىلىمدار كىسى ءابۋ ناسىر ءمۇباششير ات-ءتارازيدىڭ (1896-1977) وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ءابۋ ناسىر كەڭەس وكىمەتىن قولداماعان. سول ءۇشىن بىرنەشە رەت اباقتىعا دا جاتىپ شىعادى. اقىرىندا وتباسىمەن اۋعانستانعا قونىس اۋدارادى. ول جەردە دە تىنىشتىق بولماعان سوڭ پاكستانعا اسادى، اقىرىندا ەگيپەتكە تۇراقتايدى. 1977 جىلى ءابۋ ناسىر ءمۇباششير اقساقال كايردە دۇنيەدەن وتكەن. ناسرۋللا اۋعانستاندا ورتا مەكتەپتى تامامداعان سوڭ كابۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پارسى ءتىلى مەن ادەبيەتى ءبولىمىن بىتىرگەن. ناسرۋللا اعامىز اراب، پارسى، ەجەلگى تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرى عانا ەمەس، سونداي-اق تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىنىڭ، جازبا جادىگەرلىكتەرىنىڭ بىلگىرى بوپ شىقتى. مەن تارازدىڭ تاريحى، وسى شاھاردان شىققان عۇلامالار مەن دارىندى پەرزەنتتەرى جايلى جازعان ماقالالارىمدا ناسرۋللا اقساقال تۋرالى ايتۋدى، ونى ناسيحاتتاۋدى دا ۇمىتقان ەمەسپىن. كايردە 2011 جىلى بولعان بۇلىككە دەيىن ەگيپەتكە بارعان تاعى ءبىر ساپارىمدا ناسرۋللا اعانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جەرلەسىمىز مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ وزبەكستانعا، تاعى ءبىر بولىگىن قازاقستان مۇراعاتىنا وتكىزگەنىن ەستىپ، ءسۇيسىندىم.
- «حيباتۋللا ات-تارازي ي ەگو دۋحوۆنوە ناسلەديە» دەگەن كىتابىڭىز ورىسشا شىعىپتى.
- ونىڭ جايى بىلاي. مۇنداي تۇلعالار جايىندا بۇكىل مۇسىلمان الەمى، ەڭ الدىمەن تۇركى جۇرتى بىلۋگە ءتيىس. تەك قازاقشا جازساڭىز تاتار، باشقۇرت، وزبەك، قىرعىز سياقتى اعايىندارىمىز حاباردار بولماي قالادى. سوندىقتان ورىسشا دا شىعاردىم.
اقىرعى ەلشى اماناتى
- پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ءومىرى جايىندا، ونىڭ كوركەم مىنەزى تۋرالى ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك دەپ ەدىك. ءبىر قاراعاندا پايعامبارىمىز تۋرالى اڭگىمەلەڭىزشى دەۋدىڭ ءوزى ارتىق تا سياقتى. ءبارىمىز بۇل جونىندە بىلۋگە ءتيىسپىز عوي. ايتسە دە، قازىرشە ءدال ولاي ەمەس. گازەت وقىرماندارى اراسىندا مۇنداي اڭگىمەنى قاجەت ەتەتىندەر دە تابىلاتىنى تالاسسىز.
- اۋەلى مۇحاممەد پايعامبارىمىزدى (س.ع.س.) نەگە سوڭعى پايعامبار دەيتىنىمىزدى تۇسىندىرەيىن. ھيجرادان (622 جىل ھيجرا جىل ساناۋىنىڭ باستاۋى) 4600 جىل بۇرىن اد تايپاسىنا جىبەرىلگەن ھۋد (ع.س.), ھيجرادان شامامەن 4400 جىل بۇرىن سامۋد تايپاسىنا جىبەرىلگەن ساليح (ع.س.), ھيجرادان شامامەن 3400 جىل بۇرىن ماديان جۇرتىنا جىبەرىلگەن شۇعايب (ع.س.) جانە ھيجرادان شامامەن 3800 جىل بۇرىن مەككەدەگى جۋرحۋم تايپاسىنا جىبەرىلگەن يسمايىل (ع.س.) جانە ت.ب. حازىرەت مۇحاممەدكە (س.ع.س.) دەيىنگى اراب جۇرتىنا جىبەرىلگەن پايعامبارلار قاتارىن قۇرادى.
اللانىڭ سوڭعى ەلشىسى، ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) اراب ەلىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ءدىني ورتالىعى سانالعان مەككە قالاسىندا 571 جىلى دۇنيەگە كەلدى. بۇل قالانىڭ تۇرعىندارى ەگىنشىلىكپەن دە، قول ونەرىمەن دە، باۋ-باقشا وسىرۋمەن دە شۇعىلدانبايتىن. ولار سولتۇستىك جاعىنان شام، يراك، مىسىر قالالارىنان، ال وڭتۇستىگىنەن ءۇندىستان، قىتاي، شىعىس افريكا ەلدەرىنەن كەلەتىن ۇلكەن-ۇلكەن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ كۇتىمىمەن اينالىساتىن. حالىقتىڭ دەنى نەگىزىنەن وسى ىسكە دەن قوياتىن. مەككەدەگى ەڭ بەدەلدى ءارى باي سانالاتىن قۇرايىش تايپاسى ساۋدا ەكسپەديتسيالارىن ۇيىمداستىرىپ باسقاراتىن. سونداي-اق، وسىمقورلىق تا بۇل تايپانىڭ كاسىبى بولدى. ويتكەنى، حيجازدىڭ كوشپەلى تايپالارى كوبىنە-كوپ قارىز استىندا ەزىلىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن وسىممەن اقشا الاتىن.
قۇرايىش تايپاسى اراب تۇبەگىندەگى وزگە تايپالاردىڭ ءبىرى عانا بولعانىمەن، ەكونوميكالىق جاعدايى جاعىنان وزگەلەردەن كوش ىلگەرى-ءتىن. مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) وسى تايپانىڭ ھاشيم رۋىنان شىقتى. اكەسى شاعىن داۋلەتتى ابدۋللا دەگەن كىسى ەدى. ول ومىردەن ەرتە وزىپ، التى جاسىندا اناسى ءامينادان دا ايىرىلىپ، جەتىم قالدى. ءسويتىپ، سۇيىكتى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) كوكەسى ءابۋ ءتالىبتىڭ قامقورلىعىندا ءوستى. ونىڭ قولىندا ءجۇرىپ، قوي دا باقتى. ەر جەتە كەلە ساۋدا كەرۋەندەرىنە قوسىلدى. قۇران كارىمدە اللا تاعالا مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدى بۇكىل عالامعا راقىم نۇرى، ءارى اقيقات ءدىندى جەتكىزۋشى ەتىپ جىبەرگەنى جايلى: «(مۇحاممەد س.ع.س.) «ەي، ادام بالاسى! مەن بارلىعىڭا اللانىڭ ەلشىسىمىن. ول سونداي، اللا جەر مەن كوكتىڭ يەلىگى وعان ءتان. ودان باسقا ءتاڭىر جوق. ول تىرىلتەدى دە ولتىرەدى. اللاعا جانە اللانىڭ سوزدەرىنە سەنگەن، جىبەرىلگەن وقىماعان پايعامبارعا يمان كەلتىرىڭدەر. جانە وعان ەرىڭدەر، ارينە، تۋرا جول تاباسىڭدار!»، («اعراف» سۇرەسى، 158-ايات ) دەيدى.
بۇعان دەيىنگى سان مىڭداعان پايعامبارلاردىڭ اراسىندا ءبىر قاۋىمعا عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات پەن جىندارعا جىبەرىلگەن اقىرزامان پايعامبارى حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) الار ورنى ەرەكشە. اللا تاعالا: "سەنى بۇكىل الەمگە راقىم ەتىپ قانا جىبەردىك", دەپ وعان وزگەشە ءىلتيپات تانىتتى. سوندىقتان اللانىڭ سوڭعى ەلشىسى (س.ع.س.) قاسيەتتى قۇران كارىمدى بارشا ادامزات بالاسىنا ءتۇسىندىرىپ، ناسيحاتتادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى مىندەتتى قالتقىسىز اتقاردى. مۇباراك قۇران بولسا، جەر بەتىنە وزىنەن بۇرىن تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتار مەن پاراقتاردىڭ (سۋحۋف) مازمۇنىن تولىقتاي قامتىدى. ولاردا بەرىلگەن ءدىني ۇكىمدەردى بەكىتە كەلدى جانە الدىڭعى كىتاپتاردىڭ ۇكىمىن جويعان سوڭعى تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپ بولدى.
ۇلى وركەنيەتكە قادام
- بۇگىندە باتىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي كەيبىر عالىمدارى يسلامدى مويىنداپ قانا قويماي، مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) اكەلگەن اسىل ءدىنىمىزدى قابىلداۋدا. ونىڭ تەك اللا ەلشىسى عانا ەمەس، داناگوي ديپلومات، ۇلى ۇستاز، ادىلەتتى باسشى، مەيىرىمدى اكە، كوركەم مىنەزگە يە جان ەكەنى جايلى پاراساتتى پىكىرلەر پاش ەتىلۋدە. ەكى دۇنيە ساردارى تاس جۇرەكتەردى ءجىبىتتى، حالىقتى قاراڭعىلىقتان قۇتقاردى. ونىڭ ءىزىن باسقان ساحابالاردىڭ دا ەسىمى تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى. وسى رەتتە يسلامدى تورتكۇل دۇنيەگە تاراتقان ساڭلاق ساحابالار جايلى اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
- VII عاسىر العاشىندا اراب قوعامى، كەيىننەن بۇكىل ادامزات ءۇشىن ۇلى وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ نۇرلى باستاۋىنا اينالدى. اراب تۇبەگىندە اسا قۋاتتى ءدىني مەملەكەتتىڭ ورناۋى جەر-جاھاننىڭ تىنىسىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا لەپ الىپ كەلدى. بۇل ەلدىڭ بۇرىننان تابىنىپ كەلگەن جالعان قۇدايلارى مەن پۇتتارىن تاستاپ، مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، جالعىز اللا تاعالاعا عانا قۇلشىلىق ەتۋىنىڭ يگى اسەرى ەدى. ادامداردىڭ دۇنيەگە، بۇكىل جاراتىلىستارعا دەگەن كوزقاراسى وزگەردى. ۇلى جاراتۋشىعا دەگەن سەنىم بىرتىندەپ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرمەن دە تولىقتى. يسلام قوعامدىق قاتىناستارعا ىقپال ەتىپ، جالپاق جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن دە وپ-وڭاي شەشە باستادى. ءبىر-بىرىمەن شابىسىپ-قىرقىسىپ جاتقان اراب رۋ-تايپالارىنىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگۋى حالىقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، مەرەيىن اسىردى. يسلام ءدىنى ادامداردى جاڭا قۇقىقتىق قارىم-قاتىناسقا شاقىرىپ، جاڭا سەنىمنىڭ كەڭىنەن جايىلۋىنا جاعداي تۋدىردى. جاڭا ءدىن كەلۋىنەن ون جىل وتپەي جاتىپ ارابتاردىڭ ۇلان-اسىر جەردى باعىندىرعان داڭقى جان-جاققا جايىلا ءتۇستى. ال حازىرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ قاۋىمى اقيقات ءدىندى جايۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ماڭىزىن جان-تانىمەن قابىلداپ، ونى تابيعي مىنەزدەرىنە اينالدىرا ءبىلدى. ءسويتىپ، يسلام ءدىنى ازيا مەن افريكا حالىقتارىنىڭ اراسىندا، ەۋروپانىڭ ءبىر بولىگىندە، جالپى ءۇندىستاننان يسپانياعا دەيىنگى ۇلان-عايىر دالادا كەڭىنەن جايىلدى. ءۇش قۇرلىقتىڭ تۇرعىندارىنان قۇرالعان كوپتەگەن حالىقتار ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي بىرىگىپ، رۋحاني-ساياسي كۇشكە اينالدى. سول كەزدە الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ تۇرعان ەكى الىپ يمپەريا يران مەن ۆيزانتيا دا مۇسىلمانداردىڭ ىعىنا جىعىلدى.
انىعىراق ايتار بولساق، ءابۋ باكىر (ر.ا.) حاليفالىعى كەزىندە (632-634 ج.) زەكەت بەرمەيتىن تايپالار تارتىپكە كەلدى. قاسيەتتى قۇران كارىم كىتاپ بولىپ جيناقتالدى. حازىرەتى ومار (ر.ا) كەزىندە (634-644 ج.) يراك، يران، شام جانە مىسىر ەلدەرىنە يسلام ءدىنى ورنادى. حازىرەتى وسماننىڭ (ر.ا.) داۋىرىندە (644-656 ج.) العاشقى يسلام تەڭىز فلوتى قۇرىلدى. كيپر ازات ەتىلدى. بىراق ءۇشىنشى حاليفا كەزىندە بيلىككە قارسى شىعۋشىلار بوي كوتەرىپ، حازىرەت ءاليدىڭ (ر.ا) داۋىرىندە ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. بۇل مۇسىلمانداردىڭ بولىنە باستاۋىنا سەبەپ بولىپ، يسلامنىڭ جايىلۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.
ۋمەيادتار (اماۋيلەر) داۋىرىندە (661-750) يسلام ءدىنى قايتا قانات جايدى. سولتۇستىك افريكا تولىعىمەن يسلامدى قابىلداپ، يسپانياعا يسلام تۋى تىگىلدى. حوراسان مەن ماۋارانناھر ايماقتارى جاڭا دىنگە ءوتتى.
ابباسيلەردىڭ بيلىگى كەزەڭىندە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ قارقىنى باسەڭدەدى. دەگەنمەن، بۇل داۋىردە يسلامدى وركەنيەت جولىمەن جايۋعا، ءىلىم-ءبىلىم مەن ونەرگە، ادەبيەتكە كوبىرەك كوڭىل ءبولىندى. تۇرىكتەر مەن پارسىلار (يران) سەكىلدى حالقى اراب ەمەس ولكەلەرگە بۇل داۋىردە بەلگىلەنگەن مىندەتتەر جۇكتەلدى.
تۇركى الەمىنىڭ ءدىني تاريحىنا كەلسەك، بۇل جۇرتتىڭ وتە كوپ سەنىم تۇرلەرىن باسىنان وتكىزگەنىن كورەمىز. بىراق مۇندا بارىنەن دە كوكتاڭىرگە سىيىنۋ تاراعان. كەيبىر شەتەلدىك تاريحشىلار تۇركىلەر تاريحىن يسلامعا دەيىنگى جانە يسلامنان كەيىنگى دەپ بولە قاراستىرادى.
ابباسيلەر داۋىرىندە تۇرىك-ارابن قاقتىعىستارى ايتارلىقتاي ورىن العان جوق. ال 751 جىلى قىتايلار مەن ابباس اسكەرى اراسىنداعى تالاس (اتلاح) شايقاسىندا قارلۇقتاردىڭ مۇسىلمانداردى جاقتاۋى ابباسيلەردىڭ جەڭىسىنە سەپ بولعانى تاريحتان ءمالىم. اتالمىش شايقاستان سوڭ بىرتە-بىرتە تۇركى اراب قارىم-قاتىناستارى جاقسارا بەردى. ورتا ازيا بىرتىندەپ مۇسىلمان ەلىنە اينالدى.
سۋننيتتەر جانە شيتتەر
- جاسىرساق تا، جاسىرماساق تا ءدال قازىر يسلام الەمىندە تۇتاس بىرلىك جوق ەكەنى راس. ارينە، باسى اشىق نارسە: كۇللى مۇسىلماننىڭ قۇرانى ءبىر، پايعامبارى دا ءبىر. الايدا، يسلام تاريحىنان باستاۋ العان مۇسىلمانداردىڭ سۋننيتتەر جانە شيتتەر دەگەن اتاۋمەن قوس توپقا ءبولىنۋى تۋرالى ءتۇرلى پىكىر بار. ءتىپتى ودان ساياسي استار ىزدەيتىندەر دە تابىلىپ جاتادى. وسى وقيعانىڭ تاريحىنا توقتالىپ، ارا جىگىن اجىراتىپ بەرسەڭىز.
- ماسەلەنى تىم ولاي ەتىپ قويۋعا بولمايدى. ءويتىپ ايتساڭىز، حريستيان دىنىندەگىلەردە دە تۇتاستىق جوقتىعىن قوسىپ ايتۋ كەرەك. انا جىلى دۇنيەدەن وتكەن ريم پاپاسى يوانن پاۆەل ءىى-ءنىڭ الەمنىڭ جۇزدەن استام ەلىن ارالاسا دا، رەسەي جەرىنە تابانىن تيگىزە الماعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءدىني سوعىستار مۇسىلمانداردان گورى حريستياندار تاريحىندا كوبىرەك ەكەنىن بىلەسىز.
ەندى بىزدەگى بولىنۋشىلىككە بايلانىستى ايتايىن. تابيعيندەر (ساحابالارعا ەرۋشىلەر) داۋىرىندە مۇسىلماندار اراسىندا پىكىر قايشىلىقتارى دا كەزدەسپەي قالمادى. سۇننەتتى ۇستانۋ جولىنان بايقاماي اداسقاندار دا كەزدەستى. «ءاھلي سۋننا ۋا جاماعا» (سۇننەت پەن جاماعات يەلەرى) جولىنان باعىتى تايىپ كەتكەن حاريجيلەر ء(بولىنىپ شىعۋشىلار) شيالار سەكىلدى باعىتتارعا بولىنۋشىلىكتەر وسى كەزەڭگە ءتان.
- «شيا» دەگەن نە؟
- «شيا» «پارتيا»، «جاقتاۋشىلار»، «تاراپتاس بولۋ» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. سوندىقتان ءۇشىنشى حاليفا حازىرەتى وسماننىڭ (656 ج.) شاھيد ەتىلۋىنەن كەيىنگى ىشكى جانجالدار كەزىندە حازىرەتى ءاليدى حاليفالىققا لايىق كورىپ، اسىرە جاقتاۋشىلار «شيا-ي ءالي» ء(اليدىڭ جاقتاستارى) دەپ اتالدى. شيا باعىتىنىڭ تاريحى وسىلاي باستالعان. حازىرەتى ءالي جيىرما جىلدان استام وزىنەن بۇرىنعى ءۇش حاليفاعا بوي ۇسىنىپ، ولاردىڭ بيلىگى بويىنشا ءومىر ءسۇردى. تۇسىنگەن جانعا بۇل دا ءبىراز جايتتان حابار بەرسە كەرەك.
جالپى العاندا، شيا باعىتىنىڭ پايدا بولۋىنا حازىرەتى اليگە دەگەن شەكتەن تىس ماحاببات جول اشتى. دالىرەك ايتساق، بۇرىنعى ەكى ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ساساندىقتار مۇراگەرى يراندىقتار ارابتاردىڭ وزدەرىنە بيلىك جۇرگىزۋىن ىشتەي قالامادى. ناتيجەسىندە ءاليدى جاقسى كورۋ دەگەن جەلەۋمەن ارابتاردان ءبولىنىپ، وزدەرىنشە ءدىني باعىت قالىپتاستىردى. بىراق بۇل ءدىني باعىت تولىق سالتانات قۇرا المادى.
- جاڭا «شەكتەن تىس ماحاببات» دەپ قالدىڭىز. دىنگە كەلگەندە دە سونداي بولا ما؟
- نەگە بولماسىن؟ ابدەن بولادى. اباي ايتقانداي، نە نارسە دە مولشەرىنەن اسپاۋى كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى مۇسىلمانداردىڭ شامامەن 90 پايىزى يسلامنىڭ سۋننيتتىك باعىتىن ۇستانادى. «سۋننيت» اراب تىلىندەگى «ءاھلۋ سۋننا ءۋال-جاماعات» (سۇننەت پەن جاماعات يەلەرى) تىركەسىنەن الىنعان. نەگىزىندە، سۇننەت («سۋننا») دەپ ارداقتى مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) جولىن ايتامىز. يسلامنىڭ العاش پايدا بولعان كەزىندەگى ساڭلاق ساحابالار، ولاردىڭ سوڭىنان ەرگەن تابيعيندەر (ەرۋشىلەر) جانە تابيعيندەرگە ىلەسۋشىلەر وسى سۋنيتتىك باعىتتا بولدى. ولاردان كەيىنگى عۇلامالار «حالافي سادىقين» (كەيىنگى شىنشىلدار) دەپ اتالدى. ولار دا سۋننيتتەردىڭ جولىن ۇستاندى. قىسقاسى، سۋننيزم - سوناۋ VII عاسىردان بۇگىنگە دەيىن التىن تىندەي ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان يسلام جولى. سۋننيتتەر ءتورت ءادىل حاليفانىڭ زاڭدى بيلىگىن مويىندايدى، التى نەگىزگى حاديس (بۋحاري، مۋسليم، تيرميزي، ءابۋ داۋد، ءناساي، يبن ءماجا) جيناقتارىنا كۇمان كەلتىرمەيدى، سەنىم تىرەكتەرى جاعىنان يمام ماتۋريدي، اشعاري مەكتەپتەرىن باسشىلىققا جانە ءتورت قۇقىق مەكتەبىنىڭ ء(مازھابىنا) بىرىنە تيەسىلى بولادى. قازاق حالقى دا سان عاسىرلاردان بەرى وسى سۇننيتتىك جولدىڭ ىشىندەگى حانافي ءمازھابىن ۇستانىپ كەلەدى.
يسلامداعى ءتورت ءمازھاب
- ءمازھاب دەگەننەن شىعادى، شاريعات الاۋىزدىققا جول بەرمەيتىنىن ءوزىڭىز اقپارات قۇرالدارى ارقىلى، ءتۇرلى كونفەرەنتسيالاردا، القالى جيىنداردا، جۇما نامازدارىندا ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرسىز. «بولىنگەندى ءبورى جەيتىنىن» ءجيى قوزعايسىز. يسلامنىڭ ءتورت قۇقىقتىق مەكتەبىن ء(مازھابىن) ۇستانۋشىلار اراسىندا ءتۇرلى سيپاتتا قۇلشىلىعىن ورىندايتىندار اراكىدىك كەزدەسىپ جاتادى. ءمازھاب دەگەن نە؟ ونى ۇستانۋدىڭ ماڭىزدىلىعى قانداي؟ شىنىن ايتقاندا، وسى شامالاس سۇراقتى سىزگە ءتورت جىل بۇرىنعى سۇحباتتا دا قويعانمىن. قايتالاي ايتساڭىز ارتىق بولمايدى. ودان بەرگى ۋاقىتتا ءمازھاب ماسەلەسى بۇرىنعىسىنان دا وتكىرلەنىپ كەتكەن سياقتى دا اسەر قالدىرادى.
- ءمازھاب - جول، مەكتەپ، باعىت دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شاريعات تۇرعىسىنان العاندا، ارنايى تاسىلدەر، ەرەجەلەر ارقىلى قۇران مەن سۇننەتتەن شىعارىلعان ۇكىمدەر مەن يسلام عۇلامالارىنىڭ كوزقاراستار جيىنتىعىن ءمازھاب دەيمىز. مۇسىلماندار ومىرىندەگى ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق سىندى ءدىني ءىس-امالداردىڭ بارلىعى ءمازھاب عۇلامالارى انىقتاعان ۇكىمدەرگە ساي اتقارىلادى.
يسلامنىڭ العاشقى داۋىرىندە مۇسىلماندار اراسىندا ءدىني قايشىلىقتار بولا قويمادى. ويتكەنى، حازىرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىز قاسيەتتى قۇران جانە ءوزىنىڭ دانالىعىمەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن ايتىپ، دەر كەزىندە الاۋىزدىقتىڭ الدىن الا ءبىلدى. ۋاقىت وتە مۇسىلمانداردىڭ سانى كوبەيە ءتۇستى، جاڭا ماسەلەلەر تۋىنداي باستادى. ويتكەنى، ءومىر مەن تىرشىلىك ۇنەمى وزگەرىپ، وركەندەپ، جاڭارىپ، دامىپ وتىردى. مۇنداي جاعدايدا، ساحابالار ءوز بىلىمدەرىنە سۇيەنىپ، شاريعات شەڭبەرىندە ونداي وزەكتى ماسەلەلەردى شەشىپ وتىردى. كەيىنىرەك يسلام ءدىنى وزگە حالىقتار، ۇلىستار اراسىنا تارادى. ولار اراب ءتىلىن دە، ءدىنىن دە بىلە بەرمەيتىن. ءدىني ۇگىت-ناسيحات پەن تاعىلىم ىستەرىن ولارعا جەتكىزۋ ساحابالار ءۇشىن وڭاي ەمەس-ءتى. بۇل رەتتە ساحابالار يسلام ءدىنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ۇيرەنەمىن دەگەندەرگە ۇستازدىق ەتتى. سول ۇستازدار قاتارىنا حازىرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ ۇلىق ءتورت حاليفاسىن، سونداي-اق ابدۋللا يبن ماسۋد (590-653), ابدۋللا يبن ومار (612-692), ابدۋللا يبن ابباس (619-687), ابدۋللا يبن ءامر يبن اس (615-684), ءزايد يبن ءسابيت (615-665) جانە حازىرەتى ايشا (613-678) (ر.ا.) انامىزدى جاتقىزۋعا بولادى. ولار ءوز زامانىنىڭ دارا ءارى دانا ادامدارى ەدى. ابدۋللا يبن ابباستىڭ (ر.ا.) ءۇيى «ءبىلىم ورداسى» اتانعان. حازىرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىز ولارعا: «ساحابالارىم اسپانداعى جولشى جۇلدىزدار ىسپەتتى. ولارعا ىلەسسەڭدەر، حاق جولىن تاباسىڭدار»، دەپ جوعارى باعاسىن بەرگەن.
ساحابالار كەزىندە ءتۇرلى ءدىني كوزقاراستار پايدا بولدى. ۋاقىت وتە فيقھ (مۇسىلمان زاڭى) سالاسى بويىنشا مۇباراك قۇران اياتتارىن دۇرىس تالداۋ جانە حاديستەردى زەرتتەۋ ارقىلى شاريعاتتى دامىتىپ، جالعان مەكتەپتەرگە قارسى كۇرەسۋشى، ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن پاش ەتۋشى ءابۋ حانيفا (699-767), يمام ماليك (717-795), يمام شافيعي (767-820), احماد يبن حانبال (780-855) سەكىلدى يسلام عۇلامالارىنىڭ ءمازھابتارى دۇنيەگە كەلدى. بۇلار يسلام الەمىندە رەسمي ءمازھاب سانالىپ، 1300 جىلدان بەرى ءوز ۇستانىمدارى بويىنشا امالدارىن جۇرگىزۋدە. ول ءمازھاب يەلەرىنىڭ ارقايسىسى ءمۇجتاھيد (بىلگىر) عالىمدار ەدى. سولاردىڭ بىرىنە مويىنسۇنۋ ارقىلى، وسى زامانعا دەيىنگى ءارتۇرلى قايشىلىقتاردىڭ الدى الىنىپ كەلدى. سوندىقتان بۇل ءتورت ءمازھابتىڭ ءبىرىن ۇستانۋ قازىرگى زامان تالابى دا. ويتكەنى، ولار قۇران كارىم مەن سۇننەت جولىنا لايىق بولعاندىقتان «ءاھلۋ سۋننا ءۋال-جاماعا»، ياعني حازىرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەت جولىن ۇستانىپ، كوپشىلىكتەن بولىنبەي، بىرلىك-ىنتىماقتى جاقتاۋشى قاۋىم ءمازھابتارى اتاندى.
حانافي ءمازھابى
- سۇحبات اراسىندا قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلاردان بەرى سۇننيتتىك جولدىڭ ىشىندەگى حانافي ءمازھابىن ۇستانىپ كەلە جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتىڭىز. ونىڭ باسقا ءمازھابتاردان ەرەكشەلىگى نەدە؟
- يسلامنىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تەڭ قىلىپ تۇرعان ءتورت ءمازھاب ىشىندەگى قارعا تامىرلى قازاقتىڭ جۇرەگى مەن تابيعاتىنا، سالت-ءداستۇرى مەن ادەپ-عۇرپىنا جاقىنى، ءارى جالپاق دالانى جەلىپ وتكەن بابالارىمىزدىڭ ىقىلىم زاماندا-اق تاڭداعانى يمام اعزام ءابۋ حانيفا ءمازھابى. نەگىزىنەن ءۇندىستان، پاكستان، اۋعانستان، تۇركيا، رەسەي، كاۆكاز، ورتا ازيا مەن قازاقستان جۇرتىنا كەڭىنەن تاراعان حانافي ءمازھابى تۇلا بويى ادامگەرشىلىك پەن بۇكىل ادامزاتقا ورتاق اسىل قۇندىلىقتارعا باي.
كۇنى كەشە قىزىل يمپەريا سالعان 70 جىلدىق زوبالاڭنان كەيىن، اتەيستىك ۋىتتان ءالى ايىعا قويماعان، ءتۇرلى ءدىني اعىمدار شاپانىنىڭ استىنان شىعا الماي جۇرگەن، ءدىني ءبىلىمى مەن تانىمى كەمشىندەۋ كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ: - ءابۋ حانيفا ءمازھابىن ۇستانۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ - دەگەن قيتۇرقى ساۋالدارىن قۇلاعىمىز شالىپ جاتادى.
- ونداي ساۋالدارعا بۇل ءمازھابتى اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ۇستانعان، سونىسىمەن دە ول ۋاقىت سىنىنان وتكەن، قازاققا جاققان دەپ قاراپايىم جاۋاپ بەرۋگە بولاتىن سياقتى. ايتسە دە، كۇمان كەلتىرۋشىلەر ازايماي تۇرعان مىنا زاماندا وندايلارعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
- بىرىنشىدەن، بۇل ساۋالدى قويۋشىعا ءابۋ حانيفا ءمازھابىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ۇعىنىپ، سارابدال سىرلارىنا ۇڭىلۋگە كەڭەس بەرەر ەدىك. ەكىنشىدەن، ولار بۇل قۇقىقتىق مايتالمان مەكتەپتى اتا-بابالارىمىز نەگە ۇستانعانىن، ونىڭ ءومىرىمىز بەن قوعامىمىزداعى الار ورنى مەن ءرولىن باعامداعانى ءلازىم. ۇشىنشىدەن، الەم مۇسىلماندارىنىڭ جارتىسىنان استامى نەگە وسى ءمازھابتى ۇستانادى؟ سەبەبى، بىرلىك پەن ىنتىماق ادامزات بالاسى ءۇشىن قۇندى قازىنا. يسلامداعى ءبىر ءمازھابتى ۇستانۋدىڭ ارتىقشىلىعى - حالىق ءبىرتۇتاس، ىنتىماعى مەن بىرلىگى كۇشتى، ۇيىمشىل بولادى. ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قانشا عاسىرلاردان بەرى ءدىني الاۋىزدىق شىقپاي، حالىقتاردىڭ ءدىني ۇرىس-كەرىس، داۋ-جانجالدان ىرگەسىن اۋلاق سالۋىنىڭ دا بىردەن-ءبىر سىرى وسىندا. ايتپەسە ءوز ماقساتتارى مەن مۇددەلەرىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ايانىپ قالمايتىن ءتۇرلى سەنىم وكىلدەرىنىڭ تاسامىزدان تاس اتىپ جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان ءبىراۋىزدان ءۇن قاتىپ، بىرلەسە وتىرىپ، ءبىر ءمازھابتا تىزە قوسىپ العا جىلجىساق، ەشكىمنىڭ بىزگە ءتىسى باتا قويماسى انىق. ويتكەنى قۇلشىلىق امالدارىنىڭ ءبىر بولۋى ونداي جات پيعىلدىڭ تۋىنا جول بەرمەيدى.
ءابۋ حانيفا ءمازھابى وزگە ءدىني مەكتەپتەرمەن سالىستىرعاندا ءوز جاماعاتىنا كوپ جەڭىلدىك بەرۋىمەن، ءارى دەموكراتيالىعىمەن دە ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ جارتىلاي كوشپەلى حالقىمىزدىڭ بۇل ءمازھابتى قابىلداۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ءوز دۇنيە تانىمى، ءبىتىمى مەن بولمىسى، جۇرەگى مەن دىلىنە ونىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىندىعىندا.
- ەستىپ جاتىرمىز، جاقىندا وسى باعىتتا تاعى ءبىر قادام جاساپسىزدار. قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ كەزەكتەن تىس VI قۇرىلتايىندا بىزدە يسلام ءدىنىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءسۇنني باعىتىنداعى ءابۋ حانيفا ءمازھابى بويىنشا ناسيحاتتالۋى قامتاماسىز ەتىلەدى دەگەن تۇرعىدا جارعىعا وزگەرىس ەنگىزىلىپتى.
- ول وزگەرىس پرەزيدەنت وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا قول قويعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭعا سايكەس ەنگىزىلدى. وندا يسلامنىڭ حانافيتتىك باعىتى ەل مۇسىلماندارى ءۇشىن ءداستۇرلى ۇستانىم رەتىندە تانىلعان. ەندىگى جەردە ەل اۋماعىنداعى بارلىق مەشىتتەردە بۇكىل ءدىني راسىمدەر دە، قۇلشىلىقتار دا وسىعان سايكەس جۇرگىزىلىپ، وتكىزىلۋى ءتيىس. مۇنان وزگەنىڭ ءبارى ءدىن جونىندەگى جاڭا زاڭعا دا، ءدىني باسقارمانىڭ جارعىسىنا دا قايشى، ياعني ونى بۇزۋشىلىق بولىپ تابىلادى. دەمەك، جاڭا زاڭ ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىن، دوستىعى مەن ۇيىمشىلدىعىن ساقتاپ، ونى ودان ءارى كۇشەيتە تۇسۋگە قىزمەت ەتەدى. تاعى دا ايتامىن: دىنگە بايلانىستى سوڭعى زاڭدا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ وسى مازھابپەن امال جاسايتىنى شەگەلەپ كورسەتىلگەن.
ماليكي ءمازھابى
- ءمازھابتىڭ نەگىزىن قالاعان عالىمدار جايلى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ ءدىني ۇكىمىمەن، پاتۋاسىمەن ساناسقان با؟ ءتورت ءمازھاب جايىندا تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.
- ماليكي ءمازھابىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى - ماليك يبن اناس (ھ. 93-179 ج، م. 712-795). بۇل ءمازھاب ءمادينا قالاسىندا پايدا بولىپ، اراب ەلدەرىنە، مىسىرعا، سولتۇستىك افريكا مەن اندالۋسياعا دەيىن جايىلعان. يمام ماليكتىڭ ەڭ ايگىلى ەڭبەگى «مۋاتتا» دەپ اتالادى. ول - فيقھ تارتىبىنە قاراي جازىلعان العاشقى حاديس كىتابى. ماليك اتاقتى تابيۋن عالىمداردان حاديستەر مەن فيقھ ءىلىمىن ۇيرەنىپ، كەيىننەن ءوزى دە ءپاتۋا بەرە باستايدى.
يمام ماليك ۇكىم شىعارۋدا وزگە ءمۇجتاھيد يمامدار سەكىلدى نەگىزگى ءدىني قاينارلارعا (قۇران مەن سۇننەت) جانە ساحابالاردىڭ پىكىرلەرىنە كوپ ءمان بەردى. ماليكي ءمازھابى الدىمەن حيجاز ولكەسىندە، كەيىننەن يمامنىڭ اساد يبن فۋرات، يبن ءۋاحب جانە يبن قاسىم سياقتى شاكىرتتەرى ارقىلى سولتۇستىك افريكا مەن يسپانيانىڭ وڭتۇستىك بولىگىنە، ياعني اندالۋسياعا تاراعان، ءتىپتى بۇل اندالۋسيادا ۋمەيادتار مەملەكەتىنىڭ رەسمي ءمازھابى بولدى. قازىر بۇل ءمازھابتى كوبىنە مىسىر، تۋنيس، الجير، ماروككو جانە سۋدان مۇسىلماندارى ۇستانۋدا.
شافيعي ءمازھابى
- شافيعي ءمازھابى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- بۇل ءمازھابتىڭ نەگىزىن قالاۋشى - فاقيھ (زاڭگەر), مۋحادديس ء(حاديسشى), مۇحامماد يبن يدريس ءاش-شافيعي (767-820). ول پالەستينانىڭ گاززا قالاسىندا اسكەري قىزمەتكەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاستايىنان اكەسىنەن جەتىم قالادى. شەشەسى تەگى بۇزىلماسىن دەپ ونى مەككەدەگى اكەسىنىڭ ابىرويلى تۋىستارىنىڭ قولىنا بەرەدى. مۇندا ول سۋفيان يبن ۋياينا (811 ج. ءو.) سەكىلدى ءتىل عىلىمىن، حاديس پەن فيقھ ىلىمدەرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن كورنەكتى ءدىن عالىمدارى مەن ءبىلىمپازداردىڭ ورتاسىندا وسەدى. ەر جەتىپ، 20 جاسقا تولعان شاعىندا اش-شافيعي ماليك يبن اناستان ءدارىس الۋ ءۇشىن ماديناعا قونىس اۋدارادى. مالىك ونى قامقورلىعىنا الىپ، كومەكشىسى مىندەتىن جۇكتەيدى. شامامەن 35 جاسىندا ول باعدات پەن مەككەدە ءوز بەتىنشە ءمۇدجتاھيد (شاريعات بىلگىرى، عالىم) رەتىندە ارەكەت ەتتى. سول كەزدە حانافيلىك پەن ماليكيلىك مەكتەپتەردىڭ ءوزارا قاراما-قايشىلىقتارىن بىرىكتىرۋگە تىرىسقان ءمازھابىن ناسيحاتتادى. جاڭا ءمازھاب اينالاسىنا جينالعان جاقتاۋشىلار سانى وسە بەردى. شافيعي ءمازھابى مىسىردا، مالايزيا، يندونەزيا جانە كاۆكازدىڭ كەيبىر بولىگىندە كەڭ تارالعان. ءاش-شافيعيدىڭ نەگىزگى ەڭبەگى - فيقھ نەگىزدەرى تۋرالى جەتى تومدىق «كيتاب ءال-ۋمم». بۇل - شاكىرتى ياقۋب ءال-بۋايتي ۇستازىنىڭ دارىستەرىنەن جازىپ العان، ال كەيىنىرەك تاعى ءبىر شاكىرتى ار-رابيا يبن سۇلەيمەن تولىقتىرىپ، تۇسىنىكتەمەلەر جازىپ جارىققا شىعارعان ەڭبەك. يمام ءاش-شافيعي سونداي-اق حاديستەر جيناعى «مۋسناد ءال-يمام ءاش-شافيعيدى» - «يمام ءاش-شافيعيدىڭ مۋسنادىن» قۇراستىرىپ، حاديستەردى سالىستىرۋ جولدارى تۋرالى - «يحتيلاف ءال-حاديس» - «حاديس قايشىلىقتارى» اتتى كىتابىن جازدى. ءاش-شافيعي - قۇقىق نەگىزدەرىن (ۋسۋل ءال-فيقھ) ءبىرىنشى رەت جۇيەلەپ، ءدىني ۇعىمداردى ءوزارا جىكتەپ، ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن «ريسالا في يلمي-ل ۋسۋل» - «ۋسۋل عىلىمى جايلى تراكتات» كىتابىندا ايقىنداپ بەردى.
حانبالي ءمازھابى
- ءمازھابتىڭ تاعى ءبىرى - حانبالي. ەندى وسىعان كەلسەڭىز.
- باعدات قالاسىندا 848 جىلى دۇنيەگە كەلگەن احمەد يبن حانبال نەگىزىن سالعان ءمازھاب بۇل. ول ون بەس جاسىنان باستاپ، 816 جىلعا دەيىن كوپ كىتاپ وقىپ، مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ورتالىقتارىندا ءدىني ءبىلىمىن شىڭدادى. ءابۋ يۋسۋف پەن ءاش-شاعبي سياقتى كوپتەگەن عالىمدارمەن قارىم-قاتىناس جاسادى. احمەت يبن حانبال يسلامدى جاڭا سەنىمدەر مەن اعىمداردان قورعاۋشى رەتىندە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ول حاديس ۇيرەنۋگە، جيناۋعا جانە جازۋعا كوپ ءمان بەردى. يمام شافيعيدەن ۇكىم شىعارۋ ءادىس-تاسىلدەرىن ۇيرەنگەن. ءماجبۇر بولماعان جاعدايدا قياسقا (ۇيلەستىككە) بويۇسىنۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن پىكىردى قاتاڭ ۇستانعان.
حانبالي ءمازھابى باعدات، مىسىر، سيريا جانە حيجازعا جايىلعان. قازىرگى تاڭدا ول ساۋد ارابياسىنىڭ رەسمي ءمازھابى سانالادى.
ءمازھاب ۇستانۋ - ءدىنىمىزدىڭ نەگىزگى قاينار كوزدەرىنە سۇيەنگەن دۇرىس جولعا ءتۇسۋ.
- سوندا بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى نەدە دەپ بىلەمىز؟
- مازھابتارداعى ايىرماشىلىقتار تەك ابزال جانە دۇرىس دەگەن سوزدە عانا. ياعني، ءبىز ءوز ءمازھابىمىزدى ابزال سانايمىز دا، ال قالعان ءۇش ءمازھابتى دۇرىس دەپ بىلەمىز. تەك ءبىزدىڭ ءمازھاب دۇرىس، قالعان ۇشەۋى بۇرىس دەۋ - اداسۋشىلىق. بىزدە قازىر سونداي اداسۋشىلىق بوي كورسەتىپ ءجۇر. ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «ۇمبەتىمنىڭ (كەيبىر ماسەلەلەردە) ءارتۇرلى كوزقاراستا بولۋى - راقىمدىلىق» دەگەن. قازىر ءبىز كوپ ايتاتىن تولەرانتتىلىق، پليۋراليزم ۇعىمدارى يسلامدا باياعىدان بار.
- قازاق مۇنىڭ ءبارىن «كەڭ بولساڭ كەم بولمايسىڭ» دەگەن ءبىر اۋىز سوزگە سىيعىزىپ جىبەرگەن عوي. سولاي ەمەس پە؟
- سولاي. سولاي بولعاندىقتان دا ءمازھاب عۇلامالارى ءدىننىڭ نەگىزگى زاڭدارى شەڭبەرىندە ادامداردىڭ جاعرافيالىق جاعداياتتارىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتتارىن، داستۇرلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، تارماق ماسەلەلەردە ءتۇرلى ۇكىمدەر شىعارعان. بىراق بۇل ولاردىڭ اراسىنداعى بىرلىك-ىنتىماققا كەرى اسەرىن تيگىزبەيتىن. كەرىسىنشە، ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەت-سىيلارى قاشاندا ارتۋمەن بولاتىن.
سۇراعىڭىزعا عيبراتتى مىسالمەن ناقتى جاۋاپ بەرەيىن. يسلام تاريحىندا مىناداي ونەگەلى وقيعالار كەزدەسكەن. حانافي عۇلاماسى ءال-قادي ءابۋ ۋسام شافيعي عالىمى قاففالدىڭ مەشىتىنە بارادى. ءابۋ ۋسامدى كورگەن قاففال مۋاززينگە قاماتتىڭ حانافي ءمازھابى بويىنشا ءتۇسىرىلۋىن تاپسىرادى دا، ءابۋ ۋسامعا يمام بولۋدى ۇسىنادى. ءابۋ ۋسام ناماز وقىتادى. بىراق ءوزى حانافي ءمازھابىن ۇستاناتىندىعىنا دا قاراماستان، نامازدا «بيسميللاھتى» شافيعي ءمازھابى بويىنشا جاريا وقيدى.
تاعى ءبىر مىسال. يمام ماليكتىڭ «مۋاتتا» كىتابىن وقىپ شىققان حاليفا جاعفار مانسۋر (754-775 ج.) بىلىمىنە ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ: «وتە قۇندى ەڭبەك جازىپسىز. كەلىڭىز، مۇسىلماندارعا يسلام ءدىنىن تەك وسى كىتاپ بويىنشا امال ەتكىزەيىك»، دەگەنىنە يمام: «جوق، ولاي ەتۋگە بولمايدى. راسۋلۋللانىڭ ساحابالارى جان-جاققا تارادى، ولاردىڭ بارلىعى دا وزدەرىمەن جاقسىلىقتى الا باردى»، دەگەن ەكەن.
مىنە، عۇلامالار اراسىنداعى ءارتۇرلى كوزقاراس پەن ءمازھاب ەرەكشەلىگى ولاردىڭ اراسىنا سىزات تۇسىرمەگەن.
تەرىس اعىمدار تۋرالى
- 2010 جىلى قۇراننىڭ ورىسشاعا اۋدارماشىسى ۆالەريا پوروحوۆامەن سۇحبات جاساعان ەدىم. اقتاۋداعى ول اڭگىمەمىزدىڭ باس جاعىنا ءسىز دە قاتىسقانسىز. كەيىن سول سۇحبات «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە دە باسىلدى. سوندا گازەت ۆ.پوروحوۆانىڭ «ۆاححابيزم - وتكلونەنيە وت كورانا» دەگەن سوزدەرىن تاقىرىپشاعا ءبولىپ شىعارىپتى. جاسىراتىنى جوق، وسى اعىم ءبارىمىزدى الاڭداتىپ وتىر. تارازداعى جەتى ادامنىڭ قانىن توككەن سۇمدىق وقيعاعا سەبەپكەر لاڭكەسشىنىڭ ءدىننىڭ وسى باعىتىن ۇستاناتىنى سوتتا دالەلدەندى.
اقيقاتپەن بىرگە جالعان اقپارات جارماسا جۇرەتىنى جاسىرىن ەمەس. وكىنىشكە قاراي، ءبىلىم مەن دانالىقتى ۇشتاستىرا الماعان كەيبىر ادامدار امالدارى ارقىلى بىلمەستىكپەن يسلام جايلى جاعىمسىز پىكىر قالىپتاستىرۋدا. يسلامنىڭ كەڭشىلىگىن كەمشىلىكپەن جەتكىزۋدە. ونسىز دا كەمەل ءدىندى كەلەمەجدەپ كورسەتكىسى كەلەتىندەر ءۇشىن بۇل ىزدەگەنگە سۇراعان بولدى. بىرەۋلەردىڭ بىلىمسىزدىگى يسلامعا كىر كەلتىرۋدە. وسىندايدا اداسقان اعىمداردىڭ كەسىرىنەن كەيبىر ادامدار دىنگە ۇركە قاراۋدا. يسلام اتىن جامىلعان اعىمدار جايلى نە ايتاسىز؟
- پىكىرىڭىزبەن كەلىسەمىن. اعىمدار جايلى ايتقاندا، ونىڭ شىعۋ توركىنى مەن تاريحىنا توقتالعان دۇرىس. وسى ماسەلەنى ءجىتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ءحVىىى عاسىردا نەجد ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن مۇحاممەد يبن ابد ءال-ۋاھھاب نەگىزىن قالاعان ءدىني-ساياسي اعىم ونىڭ اتىمەن «ۋاھھابيلىك» دەپ اتالعان. ۋاھھابيلىك يدەولوگيا وكىلدەرى وزدەرىن «ءسالافيمىز» دەپ اتاعاندىقتان وسى اتپەن تانىلا باستايدى. «سالاف» ءسوزى قاسيەتتى قۇراننىڭ بىرنەشە جەرىندە كەزدەسكەنىمەن، ول «الدىڭعى وتكەندەر»، «بۇرىنعىلار» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان سالافي مۇسىلمانداردىڭ الدىڭعى ءۇش تولقىنىنا بەرىلگەن اتاۋ. ولار پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ساحابالارى، تابيعيندەر (ساحابالاردى كورگەندەر) مەن تاباعا تابيعيندەر (تابيعيندەردى كورگەندەر). زامانىمىزدا وزدەرىن «سالافي» ساناۋشىلار يسلامنىڭ اۋەلگى ءۇش عاسىرىنداعى ءومىر سۇرگەندەرگە تەڭەۋدە. بۇرىنعى سالافيلەر شىنايى يسلام جولىن ۇستانۋشىلار بولسا، قازىرگىلەر ولاي ەمەس.
- نەگە بۇلاي دەيسىز؟
- ەلىمىزدەگى كەيبىر بۇل اعىم وكىلدەرى ءاھلي سۇننەت جولىن ۇستانۋشى 4 مازھابتىڭ بىرەۋىن دە ۇستانبايتىن كورىنەدى. الايدا، ءاھلي سۇننەت جولىن ۇستانۋشى حانافي، شافيعي، ماليكي، حانبالي مازھابتارى ەكەندىگى شىندىق. شىنايى سالاف جولىن ۇستانۋشىلار قوعام بىرلىگى مەن ىنتىماعىنا سىزات تۇسىرەتىن وعاش قىلىق كورسەتپەدى. اتالمىش اعىم وكىلدەرى بولسا، وزدەرىن سالاف ساناعانىمەن عالىمدارىمىز رۇقسات بەرىپ، قانشاما عاسىر بويى جالعاسىن تاۋىپ كەلگەن كەيبىر ءدىني ماسەلەنى بيدعات سانايدى ەكەن. ماسەلەن، دۇنيەدەن قايتقان كىسى ءۇشىن قۇران وقۋعا، قۇدايى اس بەرۋگە، نامازدان كەيىن ءتاسپى تارتۋعا، بەت سيپاۋعا، مازھابپەن جۇرۋگە، مارقۇمنىڭ جەتىسىن، قىرقىن، جىلىن بەرۋگە قارسى.
- «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيتىن، ارۋاق اتتامايتىن قازاققا اتا-اناسىنىڭ، جاقىنىنىڭ جەتىسىن، قىرقىن، جىلىن بەرۋگە بولمايدى دەپ ۋاعىز ايتۋ، كەسەنەلەردى قيراتۋعا شاقىرۋ كۇپىرشىلىك ەمەس پە؟ ءداستۇر دە ۇلى كۇش قوي.
- ولاردىڭ باز ءبىرى عالىمدار دەڭگەيىندە قاراستىرىلاتىن ءدىني ماسەلەلەردى قاراپايىم مۇسىلماندار شەشەتىن ماسەلە سەكىلدى داۋعا اينالدىرعان سىڭايلى. سونىمەن قاتار، ناماز وقىماعان جاعدايدا مەيلى اتا-انا بولسىن، اعايىن-تۋىس بولسىن مۇسىلمان ەمەس دەپ قارىم-قاتىناستى ۇزۋدە ەكەنىن ەمىس-ەمىس ەستىپ قالامىز.
- ويىما ءبىر جاعداي ءتۇسىپ وتىر. وسىدان ونشاقتى جىلداي بۇرىن جۇرتقا تانىمال ايتىس اقىنى دۇنيەدەن ءوتتى. قازانامانى سۋرەتىمەن جاريالاماق نيەتپەن ۇيىمەن حابارلاسقانىمىزدا ءوزىنىڭ فوتوسى تۇرماق، اتا-اناسىنىڭ، بالالارىنىڭ فوتولارىنا دەيىن جويىپ جىبەرگەنىن ەستىدىك. يسلام ادامنىڭ سۋرەتىن سالۋعا تىيىم سالادى دەگەندى ۇستانعانى ەكەن.
- وكىنىشكە وراي، بۇل اعىم وكىلدەرى يسلام ءدىنىن جاقسى جاعىنان عانا تانىتۋ ورنىنا قاتىگەزدىك پەن دورەكىلىك ارقىلى اتا دىنىمىزگە زالالىن تيگىزۋدە ەكەنىن جۇرت ايتادى. قالا بەردى، يسلامنىڭ وتباسىن قۇرۋ ماسەلەسىن ۇيات جاعدايعا دەيىن جەتكىزدى دەسەدى. يسلامنىڭ كوپ ايەل الۋ كەڭشىلىگىن دۇرىس پايىمداماي، ۇيلەنۋ مەن اجىراسۋدى ءناپسى قالاۋلارىنا سايكەس جاساپ، دىننەن حابارى از جۇرتشىلىقتى يسلامعا ۇركە قاراۋعا اپاراتىندارىن كورگەن حالىق شوشۋدا.
سالافيلىك يدەولوگيا كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن ورتا ازياعا، سونىڭ ىشىندە قازاق جەرىنە دە كەلە باستادى. ولار ەلىمىزدە العاشقى كەزدە قايىرىمدىلىق قورلار اشىپ، ساۋات اشۋ كۋرستارىن، اراب ءتىلىن ۇيرەتەمىز دەگەن جەلەۋمەن بىرقاتار جاستاردى اداستىردى. قالا بەرسە ورىس تىلىنە اۋدارىلعان تەگىن ءدىني ادەبيەتتەر تاراتۋمەن ءدىني ساۋاتى جوق قانداستارىمىزدى قاتارلارىنا تارتا ءبىلدى. توقسانىنشى جىلدارى كوپتەگەن جاستار ءدىني ءبىلىم الۋ ماقساتىمەن مۇسىلمان جۇرتتارىنا باردى. سونىڭ ىشىندە وسى يدەولوگيانىڭ شىرماۋىنا ىلىككەندەر وقۋىن ءتامامداپ، ەلگە ورالعان سوڭ، سول ءدىني اعىم ۇستانىمدارىن جايۋعا كىرىستى.
بىرتە-بىرتە حالقىمىز سان عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىنا ءتىل تيگىزۋ، اتا ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتى مويىنداماۋ، وعان قۇرمەت كورسەتپەۋ، مادەني جانە تاريحي وشاقتاردى زيارات ەتۋدى دىندە جوق دەۋ، اتا-بابا زيراتتارىن قيراتۋ سياقتى جايتتەر كورىنىس بەرە باستاعانىن تەلەديداردان كورىپ ءجۇرمىز.
- جانىڭ تۇرشىگەدى. نە بولىپ بارامىز؟ ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا شىعانداپ شىعا بەرەتىن حالىقپىز عوي ءوزى. كوپشىلىك جۇرتتى «قۇرانىمىز ءبىر، پايعامبارىمىز ءبىر، ۇلتىمىز ءبىر، ءتىلىمىز ءبىر بولا تۇرا نەگە سالافيزم، تابليعي جاماعات، احماديا سەكىلدى ت.ب. اعىمدارعا بولىنەمىز، يسلام بولىنۋگە قارسى ەمەس پە؟» دەگەن ساۋال ءجيى مازالايدى.
- ەكى دۇنيەنىڭ باقىتىنا جەتەلەيتىن قاسيەتتى قۇراندا «باقارا» سۇرەسىندە «ءلا تافارراقۋ» - «بولىنبەڭدەر» دەلىنگەن. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى»، دەپ اتامىز قازاق تەككە ايتپاعان.
بىلىمگە ۇندەيتىن ءىلىم
- يسلامدا ءىلىم ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- يسلام وزىق وي مەن پروگرەسس ءدىنى رەتىندە قاي كەزدە دە عىلىمي-اعارتۋشىلىق باعىتتى نەگىز ەتىپ الدى. سوندىقتان دا العاشقى كۇننەن ادامزاتتى بىلىمگە، وقۋعا ۇندەدى. قۇرانعا ۇڭىلۋمەن قاتار مىنا الىپ عالام كىتابىن دا قوسا زەردەلەۋگە شاقىرىپ، ۇلى شەبەردىڭ قۇدىرەتىنە سانالى تۇردە باس ءيدىردى. قاسيەتتى قۇراننىڭ العاشقى اياتى «سەنى جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن وقى!» دەپ باستالۋى دا ويلانعانعا عيبرات. قۇرانداعى «بىلەتىندەر مەن بىلمەيتىندەر تەڭ بە؟» («ءزۇمار» سۇرەسى، 9-ايات); «بۇلاردىڭ ىشىندەگى عىلىمعا بويلاعاندارعا زور سىي بەرەمىز» («نيسا» سۇرەسى، 162-ايات); «شىن مانىندە قۇلدارىنان عالىمدار اللادان قورقادى» («فاتىر» سۇرەسى، 28-ايات); «راببىم، ءبىلىمىمدى ارتتىرا گور!» («تاھا» سۇرەسى، 11-ايات) دەگەن اياتتاردى، سونداي-اق، «عالىمدار - پايعامبارلاردىڭ ميراسقورلارى» ء(ابۋ ءداۋىت), «تال بەسىكتەن كور بەسىككە دەيىن ءبىلىم ىزدەڭدەر» ء(ال-اجلۋني), «ءبىلىم مۇسىلمان ايەلگە دە، ەرگە دە پارىز» (يبن ماجا), «ءىلىم ۇيرەنۋگە شىققان ادام اللا جولىندا» (مۋسليم) دەگەن سەكىلدى حاديستەردى كوكەيگە تۇيگەن مۇسىلماندار ءىلىم ۇيرەنۋگە تالپىنىپ، ساۋاتتىلىقتى بارىنشا جايۋعا تىرىسقان. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ون مۇسىلمانعا وقۋ-جازۋ ۇيرەتكەن تۇتقىنداردى بوساتىپ، سۋففا ساحابالارىن مەشىتكە جيناپ، تەك قانا ىلىممەن شۇعىلدانۋعا جۇمىلدىرعان.
يسلامداعى العاشقى ءىلىم وشاعى ءال-ماسجيدۋ-ل ناباۋيمەن باستالعان. 830 جىلى حاليفا ءال-مامۋن تۇرعىزعان باعداتتاعى ايگىلى «ءبايتۋ-ل حيكما» وسىنىڭ ءبىرى. «ءبايتۋ-ل حيكما» (وقۋ-اعارتۋ ءۇيى) اۋدارما ورتالىعى، كىتاپحانا، سونداي-اق العاشقى جوعارى وقۋ ورنى ءرولىن دە اتقارعان. ءتىپتى «ءبايتۋ-ل حيكماعا» قاراستى ارنايى وبسەرۆاتوريا دا سالىنعان. بۇل كەزەڭدە تاراعان وبسەرۆاتوريالار ءبىر جاعى استرونوميا ءپانىن ۇيرەتەتىن مەكتەپ قىزمەتىن دە اتقارعان.
باعداتتا ءۋازىر نيزامۋ-ل مۇلك تۇرعىزعان «نيزاميا» مەدرەسەسى سول كەزەڭنىڭ ەڭ وزىق، ەڭ ءىرى وقۋ ورنى مىندەتىن اتقارعان. اندالۋسيالىق اماۋيلەر مەن ءباني احمار مەملەكەتىندە دە وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا كوڭىل بولىنگەن.
ابباسيلەر كەزەڭىندە ءبىلىم باستى نازاردا بولعان. حاليفا ھارۇن ار - راشيد انكارانى وزىنە قاراتقان كەزدە، سونداي-اق حاليفا ءال-مامۋن ۆيزانتيا يمپەراتورى ميشەل ءىىى-ءتى جەڭگەندە، ەكى حاليفا دا تولەم رەتىندە اقشا ەمەس، كونە جازبالاردى تالاپ ەتكەنى وي سالارلىق. اسىرەسە، ۋمەيادتار كەزەڭىندە يران، ءۇندى، سيريا، گرەك تىلدەرىنەن كوپتەگەن ەڭبەكتەر ارابشاعا اۋدارىلعان. ەجەلگى گرەك تىلىنەن اريستوتەل، پتولەمەي، پيفاگور، ەۆكليد، گيپپوكرات، پلاتون، ارحيمەدتىڭ ولمەس-وشپەس شىعارمالارى، پارسى جانە سانسكريت تىلدەرىنەن دە تەرەڭ وي، پاراساتقا شاقىراتىن تالاي اسىل دۇنيەلەر اراب تىلىنە اۋدارىلدى. ولارعا تۇسىندىرمەلەر جاسالدى. اۋدارما جۇمىستارى ابباسيلار كەزەڭىندە ءتىپتى ۇدەگەن. اۋدارۋدىڭ ارقاسىندا كونە مادەنيەتتەرمەن كەڭىنەن تانىسقان مۇسىلمان عالىمدارى بۇل مالىمەتتەردى ءوز بىلىمدەرىمەن بايىتىپ، جەتىلدىرە تۇسكەن.
يسلام الەمىندە عىلىمي جۇمىستار ماسەلەسىندە اندالۋسيا اماۋيلەرى وزىپ شىققان. باعدات پەن كوردوۆادان باستاپ، يسلام الەمىنىڭ قالالارىندا كىتاپحانالار مەن مەدرەسەلەر كوپتەپ بوي كوتەرگەن. VIII-ءحىى عاسىرلاردا عىلىمنىڭ دامۋى تۇرعىسىنان مۇسىلماندارعا جەتەر ەشكىم بولماعان. ەۋروپاداعى مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا، رەنەسسانس پەن رەفورمالىق قوزعالىستارعا يسلام مادەنيەتى زور ۇلەس قوسقان. مۇسىلماندار ءتاپسىر، قيراعات، فيقھ، كالام، حاديس سەكىلدى يسلامي بىلىمدەردى دامىتقان. تاپسىردە ءات-تاباري، ءاز-زاماحشاري، يبن ءال-ارابي، فاھر اد-دين ءار-رازي، يبن ءال-كاسير سىندى عالىمدار كوزگە تۇسسە، فيقھتا ءابۋ حانيفا، يمام ماليك، يمام شافيعي، يبن حانبال سەكىلدى بىلىمگە ەرەكشە تەرەڭ بويلاعان عالىمدار شىققان. كالام سالاسىندا يمام ءال-عازالي، يبن ءال-ارابيلەر ءوز قولتاڭباسىن قالدىرسا، حاديس سالاسىندا يمام ءال-بۇحاري، يمام تيرميزي، يمام مۋسليم، ماليك يبن اناس سىندى بىلگىرلەر الدىنا جان سالماعان. مۇسىلماندار يسلامي ىلىمدەرمەن قاتار مەديتسينا، ماتەماتيكا، استرونوميا، حيميا، فيلوسوفيا، تاريح، گەوگرافيا سەكىلدى جاراتىلىس پاندەرىن دە دامىتقان. اسىرەسە حاليفا ھارۇن ار-راشيد پەن ءال-مامۋن كەزەڭدەرىندە مۇسىلماندار بىلىمدە ەشكىمگە ات وزدىرماعان. ءار سالادا الەم مويىنداعان وزىق عۇلامالار جەتىلگەن. ايتالىق، مەديتسينادا ءابۋ باكىر ار-رازي، يبن سينا; ماتەماتيكادا ءال-حورەزمي، يبن جامشيد، ءال-بيرۋني، ومار حايام; حيميادا جابير يبن حايان، ءال-ماقسيدي; ءپالساپادا ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءال-كيندي; استرونوميادا ءال-باتتاني، الي كۋشجي; تاريحتا ال-ماسۋدي، ءات-تاباري، يبن حالدۋن; گەوگرافيادا يبن باتتۋتا، يبن حاۋكال، تاعى باسقالار ەرەكشە ەڭبەك ەتكەن.
- بۇرىن ءبىر جولىققاندا «تاريحقا ۇڭىلسەك، باتىستىقتاردان بۇرىن كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىقتاردى مۇسىلمان عالىمداردىڭ اشقانىنا كۋا بولامىز» دەگەنىڭىز بار ەدى. سولاردى ناقتى ايتىڭىزشى؟
- ايتالىق، العاش كۇن ساعاتىن ويلاپ تاپقان جابير يبن ءافلاھ (ورتا عاسىردا), اتوم بومباسى جايلى العاش تۇسىنىك بەرگەن جابير يبن حايان (721-805), اۆتوماتتىق جۇيەنى العاش ويلاپ تاپقان جازاري (1136-1206), زوولوگيالىق ەنتسيكلوپەديا كىتابىن جازعان مۇحاممەد يبن مۇسا (1349-1405), تريگونومەترياعا تانگەنس، كوتانگەنس، سينۋس جانە كوسينۋس زاڭدىلىقتارىن قوسقان ءابۋل ۋافا (940-998), الگەبرا كىتابىن جازعان ءال-حورەزمي (780-850), اگرونوميا سالاسىندا تۇڭعىش ەڭبەك جازعان يبن اۋام ء(حىى ع.), العاشقى قاعاز فابريكاسىن قۇرعان يبن فازىل (739-805), ىشەك، قۇرت ميكروبىن تاپقان كامبۋر ۋاسيم (؟-1761), جەر شارىنىڭ ديامەترىن العاش ولشەگەن مۇحاممەد يبن مۇسا، الگەبراداعى «بينوم» فورمۋلاسىن تاپقان ومار حايام (؟-1123), قازىرگى دۇنيە ءجۇزى كارتاسىنا وتە جاقىن كەيىپتە دۇنيە ءجۇزى كارتاسىن سىزعان پيري رەيس (1465-1554), العاش ۇشاق جاساعان يبن فيرناس (؟-888), تۇڭعىش رەت كومپاستى ويلاپ تاپقان كاباجاكي ء(حىىى ع.), تاريح عىلىمىن العاش جۇيەلەگەن يبن حالدۋن (1332-1406), حيميا سالاسىندا كانتيتاف ءتاسىلىن اشقان ءابۋل قاسىم ءال-كاشي (؟-1436), 1000 جىل بۇرىن مايدا تامىرلاردى تاۋىپ، العاش رەت راك اۋرۋىنا وپەراتسيا جاساعان ءالي يبن ابباس (؟-994) سەكىلدى جۇزدەگەن عالىمدار مۇسىلماندار ەدى. بۇلار جايىندا قايرات جولدىبايۇلىنىڭ «كۇدىكپەن كۇرەس» دەگەن كىتابىندا جان-جاقتى جازىلعان.
- لايىم سولاي بولسىن عوي. بىراق مۇنىڭ تالايىن ءالى تولىق دالەلدەۋگە، تالايىن تيىسىنشە قوسىمشا ناسيحاتتاۋعا تۋرا كەلەدى. مىسالى، الگەبرا ۇعىمىن حورەزمي ەنگىزگەنىن، ارابتىڭ «ال-دجەبر» سوزىنەن شىققانىن، العاشقى قاعاز فابريكاسىن ارابتار قۇرعانىن، ءبىزدىڭ دالامىزداعى اتلاح شايقاسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن قىتاي شەبەرلەرىنەن قاعاز جاساۋدىڭ قۇپياسىن مەڭگەرگەنىن دەگەن سياقتى ءبىراز جايدى بىلەمىز. جاڭاعى ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبىرازىن تاراتىپ ايتاتىن اۆتورلار تابىلسا، ءبىز ونداي ماقالالاردى ىقىلاسپەن جاريالار ەدىك. يسلام ءبىزدىڭ دالامىزداعى ءىلىم-بىلىمگە قانداي ىقپال جاسادى؟
- قازاق حالقى يسلامدى تەك قابىلداۋشى عانا بولىپ قالعان جوق، سونىمەن قاتار ءبىز يسلام وركەنيەتىن بايىتۋعا ۇلەس قوسقان حالىقپىز. يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋى ارقىلى قازاق جەرىندە دە عىلىم دامي ءتۇستى. تىلىمىزدەگى «قالام، داپتەر، كىتاپ، مەكتەپ، ۇستاز، مۇعالىم، مەدرەسە» سىندى عىلىمعا قاتىستى سوزدەردىڭ اراب تىلىنەن ەنگەندىگى يسلامنىڭ جەرىمىزدە عىلىمنىڭ دامۋىنا قانشالىق وڭ اسەر ەتكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك. يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن ەلىمىز اۋماعىندا كوپتەگەن الەمگە اتاقتى عالىمدار شىقتى. مىسالعا ايتقاندا، ورتا ازيا مەن قازاقستاننان شىققان دانالار ىشىندە ءابۋ ءناسىر ءال-فارابي (870-950) - عىلىمنىڭ بارلىق سالاسى، ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني (973-1048) - اسىرەسە گەوگرافيا، ءابۋ ءالي يبن سينا (980-1037) - مەديتسينا، ۇلىقبەك (1394-1449) - استرونوميا، ءابۋ يبراھيم يسحاق ءال-فارابي (951-?) مەن يسمايل ءال-جاۋھاري ءال-فارابي (؟-1002) اراب ءتىل ءبىلىمى، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1561) تاريح، فيلولوگيا عىلىمدارىنا وزىندىك ۇلەس قوسسا، بۇلارمەن قاتار يسفيدجاب-سايرام، ياسى-تۇركىستان، تاراز بەن سىعاناقتان شىققان اسىل پەرزەنتتەرىمىز دە مۇسىلمان زاڭى مەن حاديستانۋ، ءتاپسىر سەكىلدى يسلامي ىلىمدەر سالاسىنا قالام تەربەپ، يسلام مادەنيەتى مەن عىلىمىنان وزىندىك ورىن الدى. بۇل ءبىزدىڭ دالامىزعا ءتان يسلام جولىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى عىلىمي-اعارتۋشىلىق باعىت بولاتىنىن كورسەتۋدە.
تۇركى دالاسىنا يسلامنىڭ جەتۋى مەن تاراۋىندا ياسىدان شىققان عۇلامالاردىڭ ىشىندە تۇركى الەمىنە تانىمال قوجا احمەت ياساۋيدىڭ (993-1167) ورنى بولەك. تاريحقا قاراساق، ورتا عاسىر يسلام وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ ىقپالى كۇشەيگەن كەزەڭ ەكەنىن كورەمىز. حوراسان ايماعىنان باستاۋ العان سوپىلىق باعىت قازاق جەرىندە دە قانات جايا باستادى. وسى تۇستا ءومىر سۇرگەن قوجا احمەت ياساۋي بۇكىل كۇش-قايراتىن ىزگىلىك جولىنا ارناپ تەك قانا اقيقاتتى جىرلادى. بۇكىل تۇركى جۇرتىن تاتۋلىققا، تازالىققا ۇندەدى. سول ارقىلى تۇركى حالىقتارىنىڭ اقيقاتقا كوزىن اشىپ، اللاعا دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرا ءتۇستى، يسلامعا دەگەن تانىمىن كەڭەيتتى. سونداي-اق، سوپىلىق جولدىڭ دا نەگىزدەرىن دۇرىس ءتۇسىندىردى. شاريعات، تاريقات، اقيقات، ماعريفات ۇعىمدارىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى. ياساۋي ءوز حيكمەتتەرىندە تاساۋف ءىلىمى تۋرالى كەڭ مالىمەت بەرىپ، ونى شىن مانىندەگى ءىلىم رەتىندە جوعارى باعالادى. تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىنا يسلام ءدىنى سوپىلىق جول ارقىلى كەڭ تارادى. سوپىلىق جول دا ءوز اراسىندا بىرنەشە تاريقاتتاردان تۇردى. ارينە شىنايى سوپىلىق جولدى عالىمدارىمىز قولداعان. قوجا احمەت ءياساۋيدى ەشكىمنىڭ جەكەشەلەندىرۋىنە جانە ياساۋي جولىن جەكە پايدانى دىتتەيتىن، جىككە ءبولۋ سەكىلدى تەرىس ماقساتقا پايدالانۋعا جول بەرمەۋ كەرەك.
جەر شارى - ورتاق مەكەن
- بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا ۇلتتاردى بىرىكتىرۋ قيىن. الايدا، يسلام ءدىنىنىڭ جاۋلاسقاندى جاراستىرۋ، داۋلاسقاندى دوستاستىرۋ، تالاسقاندى تاتۋلاستىرۋداعى ءرولى وتە جوعارى. وسى رەتتە ەلىمىزدەگى ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ءبىر ماقساتقا ۇيىستىرۋداعى يسلامنىڭ فاكتورى قانداي بولۋى كەرەك؟
- جەر شارى - ورتاق مەكەن. ونى ساقتاۋ ادامزات الدىندا تۇرعان اسا كۇردەلى ماسەلە. وسى ماقساتتى العا قويعان قانشاما رەسمي ينستيتۋتتار ونىڭ شەشىمىن تابا الماي باس قاتىرۋدا. ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ استانادا 2003 جىلعى قىركۇيەكتە وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى قۇرىلتايىنىڭ اشىلۋىندا سويلەگەن سوزىندە: «حالىقتاردىڭ، دىندەردىڭ، مەملەكەتتەر مەن ۇكىمەتتەردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋى مەن سىندارلى ءوزارا ءىس-قيمىلى تۋرالى ماسەلە قازىرگى كەزدە ەرەكشە وزەكتى ماڭىزعا يە. ول تازا تەوريالىق ايادان اسا ماڭىزدى پراكتيكالىق مىندەتتەر قاتارىنا شىقتى. سوندىقتان دا كوپتەگەن اسا كورنەكتى ساياسي جانە ءدىني قايراتكەرلەردىڭ كۇش-جىگەرىمەن، شىنتۋايتىندا، بايىرعى زاماننان قازىرگى كۇنگە دەيىن توقتالماعان دىندەردىڭ، مادەنيەتتەردىڭ، وركەنيەتتەردىڭ ۇنقاتىسۋىن جالعاستىرۋ ەرەكشە قاجەت»، دەگەن ەدى.
بۇگىنگى قىم-قۋىت دۇنيەدە بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماق كۇشەيىپ، دامۋى ءۇشىن ءداستۇرلى دىندەرارالىق ۇنقاتىسۋ مەن توزىمدىلىكتىڭ ءمان-ماڭىزى جوعارى. الەمدىك تاريحتا بۇرىن-سوڭدى ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا كوپتەگەن ءدىن باسشىلارىنىڭ باس قوسىپ، ءۇن قاتىسۋى، وزدەرىن تولعاندىرعان ويلارىن ورتاعا سالۋى، ءبىر-ءبىرىن سابىرلىلىقپەن تىڭداپ، تۇسىنىسۋىنە بىزدەگىدەي مۇمكىندىك از تۋعان. ەلباسىمىزدىڭ بۇكىل الەم الدىنداعى بيىك بەدەلىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى بۇل. ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ورتاق كەلىسىمدەر مەن باسقوسۋلار وسىنداي ەرەكشەلىگىمەن قۇندى. وركەنيەتارالىق ۇندەسۋلەردىڭ دامۋى مەن كونفەسسياارالىق ديالوگ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋداعى بۇل وڭ باستاما الداعى ۋاقىتتا دا ەلىمىزدىڭ ءدىني جولىنداعى باسىمدى باعىت بولىپ قالا بەرەرى ءسوزسىز.
يسلام ءدىنى سان عاسىرلاردان بەرى مەملەكەتتىڭ تىرەگى رەتىندە اقىل مەن پاراساتتىڭ، وزىق عىلىم مەن ۇلى وركەنيەتتىڭ، مادەنيەت پەن تاتۋلىقتىڭ ءدىنى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. اتا-بابالارىمىز تاڭداعان ۇلى جول قاي كەزدە دە ەلدى بىرلىك پەن ىنتىماققا شاقىرىپ، تاربيە مەن ونەگەگە باستادى. سالتىمىزعا ءسىڭىپ، داستۇرىمىزگە اينالدى. قىز ۇزاتۋ، شىلدەحانا، تۇساۋكەسەر، سۇندەت توي، كەلىن ءتۇسىرۋ، بالانى قىرقىنان شىعارۋ سەكىلدى سالتتارىمىزدىڭ قاي-قايسىسى دا مۇسىلماندىق تانىممەن ادەمى ۇيلەسۋدە. «ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت»، «اتا تۇرىپ ۇل سويلەگەننەن بەز، انا تۇرىپ قىز سويلەگەننەن بەز»، «ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىر ءىسى ارتىق، ەرتە تۇرعان ەركەكتىڭ ىرىسى ارتىق» سىندى تاربيەلىك ماقالداردىڭ كوپشىلىگى مۇسىلماندىق ەتيكامەن تىعىز استاسىپ جاتىر. سوندىقتان ۇلت تاربيەسىنىڭ مايەگى بولعان ءدىنىمىز الداعى ۋاقىتتا دا وسى جۇرىسىنەن جاڭىلماق ەمەس. بارشامىز ماقتانىش تۇتاتىن كەشەگى وتكەن قاۋام اد-دين ءال-يتقاني ءال-فارابي ءات-تۋركىستاني (1286-1357), ھيباتۋللا ءات-تارازي، حۋسام اد-دين ءاس-سىعناقي جانە باسقا دا سىعناق پەن كەردەر عالىمدارى، تاراز بەن وتىرار عۇلامالارى، بەرىسى اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ ت.ب. - ءبارى دە فيقھتا حانافي ءمازھابىن، اقيدادا (سەنىمدە) ماتۋريدي مەكتەبىن ۇستانعان. سوندىقتان و باستان سۋننيتتىك ەكەنىمىز، ءىس-امالدا حانافي ءمازھابى مەن سەنىمدە ماتۋريدي جولىن تاڭداۋىمىز ۇلت رەتىندە ۇيىسىپ، مەملەكەت رەتىندە دامۋىمىزعا تىڭ سەرپىن بەرگەن. ەندەشە بۇگىنگى كۇنى دىندە دە اتا-بابامىز سالىپ كەتكەن سارا جولدى ۇستانۋىمىز اسا ماڭىزدى.
- كۇنى كەشە عانا ەلباسىمىز يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ كونفەرەنتسياسىندا جاساعان بايانداماسىندا مۇسىلماندار اراسىنان عىلىمدا ات وزدىرىپ، نوبەل سىيلىعىن العانداردىڭ جوقتىعىنا قىنجىلىس ءبىلدىرىپ، قوعامدى رۋحاني ءارى عىلىمي جاڭارۋعا ۇندەگەنى بەلگىلى. بۇل يسلام الەمىندەگى جاڭعىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن كورسەتەتىن ءىرى ءسوز بولدى. وسى ورايدا الدا قانداي مىندەتتەر بار دەپ ويلايسىز؟
- الداعى ۋاقىتتا عىلىمي-اعارتۋشىلىق باعىتتان تايماۋ، ەل تىنىشتىعىن كۇزەتىپ، ءدىني توزىمدىلىك نەگىزىندە وزگە ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىمەن دە جاراستىقتا ءومىر ءسۇرۋ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن بەكىتە تۇسۋگە جۇمىس جاساۋ - ءبىز ۇستاناتىن ءدىني جولدىڭ نەگىزگى باعىتى ءھام اسىل ماقساتى بولماق. ەلباسىمىزدىڭ باستاماشىلدىعىمەن وسىمەن ءتورتىنشى رەت وتكىزىلگەلى وتىرعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىندە بۇكىل ادامزات الدىنان شىعىپ وتىرعان كۇردەلى رۋحاني ماسەلەلەر تەرەڭ تالقىلاناتىنا سەنەمىز.
- قادىرلى حازىرەت! الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىندە ءدىني قايراتكەرلەر كەڭەسى قۇرىلعالى جاتىر. كەڭەستىڭ قۇرامىنا بۇكىل ءدىن مۇسىلماننان ەكى ادام كىرەدى دەلىنىپ ءجۇر. بۇل قۇرمەتكە، بۇيىرتسا، دۇنيەجۇزىلىك يسلام ليگاسىنىڭ باس حاتشىسى، شەيح ابداللا ات-تۋركي مەن ءسىز يە بولعالى وتىرسىز. مۇنىڭ ءوزى يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا توراعالىق جاساۋشى قازاقستاننىڭ مۇسىلمان دۇنيەسىندەگى سالماعىن دا كورسەتەدى. الداعى سەزد جۇمىسىنا تابىس تىلەيمىز. وسىنشا مول ۋاقىت ءبولىپ، ساليقالى سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان - ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ.
