سوڭعى جىلدارى اۋانىڭ كومىرقىشقىل گاز جانە باسقا زاتتارمەن لاستانۋى سالدارىنان جەر شارى بويىنشا ونىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسىنىڭ ۇنەمى كوتەرىلۋى ۇلكەن قاتەر تۋدىرۋدا. بۇل جەر اۋماعىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنە ىلعال ماردىمسىز تۇسەتىن، سۋ رەسۋرستارى تاپشى، وزەندەرىنىڭ كوپشىلىگى ترانسشەكارالىق ەلدەر ءۇشىن وزەكتى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) بولجامى بويىنشا شامامەن 20-25 جىلدان كەيىن قازاقستان سۋ تاپشىلىعىن تارتاتىن ەلدەردىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ وزەندەرىنىڭ كوپشىلىگى، ەرتىس پەن ىلە قىتاي  اۋماعىنان، شۋ مەن تالاس قىرعىزستاننان باستالسا، سىرداريا، شىرشىق پەن كەلەس وزەندەرى وزبەكستان ارقىلى وتەدى. سوڭعى ەلمەن 1998 جىلى  سىرداريا وزەنىن ءتيىمدى پايدالانۋ جايلى كەلىسىم شارت جاسالعانمەن ول ىلعي ورىندالا بەرمەيدى. كوكونىس، جەمىس جيدەك، ماقتا، جۇگەرى مەن مايبۇرشاق جانە ت.ب. سۋعارمالى داقىلداردى ەگەتىن تۇركىستان، جامبىل، الماتى وبلىستارىنىڭ  شارۋاقوجالىقتارى جاز ايلارىندا  سۋ تاپشىلىعىن ءجيى بايقايدى.

كوكتەمدە تاسقىن نەمەسە توپان سۋلاردان زارداپ شەگەتىن ايماقتارىمىزدىڭ كوپشىلىگىندە ەگىستەردى سۋعارۋدى بىلاي قويعاندا، تۇرعىندارعا قاجەت اۋىزسۋدىڭ  تاپشىلىعىن  كورىپ وتىرعان اۋىلدار  بار ەكەنى بەلگىلى. مەملەكەت جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر تاراپىنان باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان كەيدە  قۇرىلىس ماتەريالدارىن (قيىرشىق قۇم مەن  تاس) دايىنداۋشىلار مەن  پايدالى قازبا  (التىن جانە ت.ب. مەتاللدار) ىزدەگەندەر وزەن ارناسى مەن جاعالاۋلارىن قوپارىپ، بوگەتتەر جاساپ، اۋىل تۇرعىندارىن اۋىزسۋسىز قالدىرادى. وسىنداي جاعداي وتكەن جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ورىن السا، جاقىندا كەنىش قازعاندار تۇركىستان وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋىلدارىن سۋسىز قالدىرىپتى. جەر بەدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، كوكتەمگى ساي سالاعا كەتەتىن قار سۋىن جيناپ ساقتايتىن  سۋ قويمالارىن جاساپ، كەيىن شابىندىقتاردى سۋعارۋعا پايدالانعان ءتيىمدى بولار ەدى.

بۇگىنگى تاڭدا سۋ رەسۋرستارىن باقىلاۋ مەن قاداعالاۋدى «ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار» جانە «توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىكتەرى»، ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرىمەن «اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى»، وبلىستىق، اۋداندىق جانە اۋىلدىق اكىمشىلىكتەر اينالىسادى. وكىنىشكە وراي اتالعان مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارىندا ۇيلەسىمدىك بولا بەرمەيتىندىكتەن ءبىراز قاراپايىم ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاي، ۇلكەن تۇيتكىلگە اينالۋدا.

تۇركىستان وبلىسىنىڭ تۇرعىنى، تاجىريبەلى مامان ق.سۇلتانوۆ Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا وسى كۇنگە دەيىن سۋ شارۋاشىلىعى ماسەلەسى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان تۇيتكىلدىڭ بىرىنە اينالعانىن، ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن سۋ شارۋاشىلىعى جانە مەلليوراتسيا مينيسترلىگى تاراتىلىپ، سۋ قورلارىن قاداعالاۋ مەن ءتيىمدى پايدالانۋ اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە كوشكەنىن، جاپاي جەكەشەلەندىرۋگە بايلانىستى يرريگاتسيالىق  نىساندار مەن جۇيەلەر جەكە تۇلعالاردىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەنىن جازىپتى. اۆتور ولاردىڭ كوشىلىگى ىسكە ءاتۇستى قارايتىنىن، ناتيجەسىندە قيراعان سۋ عيماراتتارى مەن بەتون ناۋالار، ىستەن شىققان سۋعارۋ  جۇيەلەرى مەن قامىس باسقان كانالداردان  ميللياردتاعان  كۋبومەتر ىلعال جەرگە ءسىڭىپ، ىسىراپ بولىپ جاتقانىنا نازار اۋدارىپتى.  وسىنداي جاعداي  الماتىنىڭ كۇنشىعىسىندا  شەلەككە دەيىنگى اۆتوكولىك جولىنىڭ بويىندا بايقالادى. بۇرىن يرريگاتسيا  جۇيەلەرى  جۇرگىزىلىپ، ءداندى جانە كوكونىس داقىلدارى ەگىلگەن  جۇزدەگەن گەكتار سۋعارمالى جەرلەردى قامىس باسىپ كەتكەن.

ءماجىلىس دەپۋتاتى م. باقتيارۇلىنىڭ قر ۇكىمەت باسشىسى ا.مامينگە ءساۋىر ايىندا جولداعان ساۋالىندا  ءبىر ميلليونعا جۋىق حالىق تۇرىپ جاتقان قىزىلوردا  وبلىسىندا سۋ تاپشىلىعى  باستى تۇيتكىلگە اينالعانىنا نازار اۋدارىپتى.  وبلىس اۋماعىندا ينجەنەرلىك جۇيەگە كەلتىرىلگەن 180 مىڭ گەكتار سۋعارمالى جەر بار، بۇل  ەلىمىز بويىنشا  16 پايىزدى قۇرايدى، سۋ رەسۋرستارىنىڭ 43 پايىزى تۇتىنىلادى. كۇرىش 84,4 مىڭ گەكتارعا، كوكونىس پەن باقشا داقىلدارى 18,5 مىڭ گەكتار جەرگە ەگىلمەك. اۆتور سىر ەلىنىڭ تاعدىرى سىرداريا وزەنىمەن بايلانىستى ەكەنىنە،  سوڭعى جىلدارى كىشى ارالدىڭ كولەمى 5 ملرد تەكشەمەترگە ازايعانىنا توقتالىپتى. ونىڭ جاعالاۋىنداعى 207 كولدىڭ تەك 45-ىنە كوكتەمدە سۋ تولادى ەكەن، قامىستىباس جاعالاۋدان 200-300 مەترگە قاشىقتاعان. وسىدان 15 جىلداي  بۇرىن قابىلدانعان سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ تۋرالى زاڭ قازىرگى تالاپتارعا جاۋاپ بەرە المايتىنىنا نازار اۋدارىپتى.

رەسمي اقپاراتتارعا قاراعاندا ۇستىمىزدەگى جىلى سىرداريا القابىندا 13,7 ملرد كۋبومەتر، شاردارا سۋ قويماسىندا 4792 ملن كۋبومەتر، كوكسارايدا  1404 ملن  كۋبومەتر سۋ قورى جيناقتالعان. بۇل كورسەتىشتەر ىلعال تاپشى بولعان وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ءبىراز تومەن، دەمەك بيىل  جاعداي قيىنىراق بولاتىنى قازىردەن بەلگىلى بولىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قىزىلوردا ديحاندارى نەگىزگى داقىل - كۇرىشتىڭ ەگىس كولەمىن 5 مىڭ گەكتارعا قىسقارتپاق بولعان ەدى، ەندى  10 مىڭ گەكتارعا تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىر.

قىتاي اۋماعى ارقىلى وتەتىن ىلە جانە الماتى وبلىسىنداعى وزەندەردە سۋ قورىنىڭ تومەندەپ، سايازدانۋىنا بايلانىستى  بالقاش  كولى دە ارالدىڭ تاعدىرىن قايتالاۋى مۇمكىن. كورشىمىز  ىلە وزەنى بويىنداعى سۋعارمالى ەگىس كولەمىن ءبىر ملن گەكتارعا جەتكىزگەن، دەمەك ەلىمىزگە جەتەتىن سۋ مولشەرى ازايا تۇسەدى. وسىدان ەلۋ جىلداي بۇرىن شارىنعا قۇياتىن كەگەن وزەنىنەن اتتى ادام ارنايى وتكەلدەر ارقىلى عانا وتەتىن بولسا، قازىر ارناسىنىڭ كەز كەلگەن جەرى وتكەل، سۋ اتتىڭ تىزەسىنەن ارەڭ اسادى. تيانشاننىڭ قارلى شىڭدارىنان باستالاتىن قارقارا وزەنى ماۋسىم مەن شىلدە ايلارىندا تاسىعان كەزدە قوزى مەن لاقتاردى، ءبىراز جەرگە  اعىزاتىن بولسا، قازىر سۋ اتتىڭ تىلەرسەگىنەن عانا كەلەدى.

ءتالىمى جەرلەرگە قاراعاندا سۋعارمالى ەگىستەردىڭ تۇسىمدىلىگى مەن تيىمدىلىگى الدە قايدا جوعارى ەكەنى بەلگىلى. رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا ەلىمىزدە سۋعارمالى جەردىڭ كولەمى 2,2 ملن گەكتار،  ­وتكەن جىلى 1,6 ملن گەكتارى پايدالانىلىپتى.  سۋعارۋ جۇيەلەرىنىڭ ىستەن شىعۋى جانە ت.ب. سەبەپتەردەن  600 مىڭ گەكتار جەر پايداعا اسپاعان. اۋىلشارۋاشىلىق ءمينيسترى و.ساپاروۆتىڭ الداعى ون جىلدا سۋعارمالى جەردىڭ  كولەمىن ون ەسەگە جۋىق وسىرۋگە بولادى دەگەن  مالىمدەمەسىنىڭ ىسكە اسۋى  ەكى تالاي. سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ەلىمىزدە   ولاردىڭ كولەمى قىسقارا بەرمەسە كوبەيمەيتىنى انىق.

سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى داقىلداردى تامشىلاپ سۋعارۋ، وتكەن جىلى بۇل ءتاسىل  14 پايىز سۋعارمالى ەگىستەردە عانا قولدانىلىپتى، دەمەك 200 مىڭ گەكتاردان اسپايدى. شاعىن قوجالىقتار ءۇشىن بۇل وڭاي شارۋا ەمەس، ەگىس تاناپتارىنا ەلەكتر جۇيەسى جۇرگىزىلۋى قاجەت، سۋعارۋ قۇرىلعىلارىن ورناتۋ  قىمباتقا تۇسەدى،  شىعىن ءتورت بەس جىلدان كەيىن عانا اقتالادى.  وسىدان ون جىلداي بۇرىن قازاق وسىمدىك جانە ەگىنشارۋاشىلىعى ينستيتۋتى كۇزدىك بيداي مەن جۇگەرى، مايلىبۇرشاق داقىلدارىن جالداپ ەككەن جاعدايدا سەبىلەتىن تۇقىم مەن ەگىستەردى سۋعارۋعا كەتەتىن ىلعال مولشەرى ەكى-ءۇش ەسە ۇنەمدەلەتىنىن انىقتاعان ەدى. سيمميت حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ كومەگىمەن ءۇندىستان مەن مەكسيكادان  ينستيتۋتقا تاجىريبەلىك ماقساتقا  پايدالانۋ ءۇشىن ەكى  سەيالكا اكەلىنگەن ەدى. بۇل تەحنولوگيا ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك شىعىس ايماقتارىندا ءوندىرىس جاعدايىندا سىناقتان ءوتىپ، اسا ءتيمدى ەكەنىنە  فەرمەرلەردىڭ كوزى جەتكەن. ينستيتۋت عالىمى پروفەسسور ج. وسپانباەۆ كوپجىلدىق تاناپتىق تاجىريبەلەر ارقىلى  الماتى وبلىسىنىڭ ءشولدالا ايماعىندا  كۇرىش داقىلىن تامشىلاپ سۋعارۋ ادىسىمەن وسىرۋگە بولاتىنىن، بۇل ءتاسىل ءوسۋ كەزەڭىندە جۇمسالاتىن سۋ قورىن ون ەسەدەن اسا ۇنەمدەيتىنىن انىقتاعان ەدى. وكىنىشكە وراي  بۇل جاڭالىقتار  وندىرىسكە ەندىرىلمەدى، باستى سەبەبى ەلىمىزدە داقىلداردىڭ تۇقىمىن جالداپ سەبەتىن ارنايى سەيالكانىڭ بولماۋى جانە تامشىلاپ سۋعارۋ ءادىسىنىڭ اسا كۇردەلىلىگى.

ەڭ باستىسى ءبىز حالىقتى، قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىن اۋىزسۋدى ۇنەمدى پايدالانۋعا ۇيرەتىپ، تاربيەلەۋىمىز كەرەك.  ىلە الاتاۋىنىڭ مۇزداقتارى ەرىپ، كولەمى جىل سايىن ازايۋىنا بايلانىستى 10-15  جىلدان كەيىن الماتى تۇرعىندارىنىڭ ءوزى ادامنىڭ  تىرشىلىك-ءنارى اۋىزسۋعا زار بولۋى مۇمكىن.  مەن قالانىڭ كۇنباتىسىنداعى اسقاروۆ پەن سادىقوۆ كوشەلەرىنىڭ بويىمەن كۇندەلىكتى سەرۋەندەگەندە  قازىرگى بايلار تۇراتىن حان سارايىنداي جەكەجايلاردىڭ اينالاسىندا كولەمى  0,05-0,10 گەكتارعا جەتەتىن كوگالدار ءتۇنى بويى جاڭبىرلاتا سۋعارىلىپ، نەگىزگى بايلىعىمىز  بوسقا ىسىراپ بولىپ جاتقانىن  بايقاپ، ءىشىم اشيدى.

مۇرات قويشىباەۆ

Abai.kz