5.
ەندى وسى تەرگەۋ ىسىندەگى ۇشتىكتىڭ سوت ۇكىمىن تولىقتاي كەلتىرەمىز. ارينە، كەيبىر ادامداردىڭ اتى-ءجونى سىزدەرگە ءبىرىنشى رەت كەزىگۋى مۇمكىن. ونىڭ باستى سەبەبى، ءبىزدىڭ مۇقىم ءىس بارىسىن تولىق كەلتىرۋگە ەشقانداي دا مۇمكىندىگىمىزدىڭ بولماعاندىعىنان ەدى.
«قاۋلى ەتتىك:
1.    بايتۇرسىنوۆ احمەت،
2.    دۋلاتوۆ مىرجاقىپ،
3.    ەسپولوۆ مىرزاعازى،
4.    عابباسوۆ حاليل،
5.    ادىلەۆ دىنمۇحامەد،
6.    ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك،
7.    بىرىمجانوۆ عازىمبەك،
8.    يۋسۋپوۆ  احمەت-سافا،
9.    كەنشىموۆ مادىبەك،
10.    توقمانباەۆ باقاي،
11.    ابدىكەەۆ ءبىتىمباي،
12.    ابدىكەەۆ پيتتيباي،
13.    بايدىلدين ءابدىراحمان
ا ت ى ل س ى ن.
14.    بيتىلەۋوۆ داموللا،
15.    دۋلاتوۆ اسقار،
16.    بولتىرىكوۆ وسپان،
17.    يسماعامبەتوۆ تەمىرجان،
18.    بارلىباەۆ جاراحمەت،
19.    جۇرقاقوۆ قۇلاحمەت،
20.    ەسپولوۆ ەسەنباي،
ەڭ جوعارعى جازاعا كەسىلسىن دە ول ۇكىم ون جىل كونتسلاگەردە وتىرۋ جازاسىمەن ايىرباستالسىن.
21.    جۇماباەۆ ماعجان،
22.    وماروۆ ەلدەس،
23.    ۇرزابەكوۆ ابدوللا،
24.    ساتباەۆ يبراگيم،
25.    ادىلەۆ اسقار،
26.    ادىلەۆ ءابۋالي،
27.    ادىلەۆ ابۋباكىر
ون جىل تۇرمەدە وتىرۋعا كەسىلسىن.
28.     بولعانباەۆ حايرەتدين،
29.    بايتاسوۆ ابدوللا  
بەس جىل تۇرمەگە قامالسىن، ول جازا پپ وگپۋ ارقىلى سولتۇستىك             ايماققا سول مەرزىمگە جەر اۋدارىلسىن.
30.     جالەنوۆ كارىم،
31.    كەنجىمباەۆ دارحان،
32.     مۇراتوۆ تورەقۇل،
33.     يبراەۆ اكبار،
34.    كارىباەۆ نۇرلان،
35.     بايدۋللاەۆ اعابەك
بەس جىل تۇرمەگە قامالسىن. ال تومەندەگى سوتتالعانداردىڭ:
بايتۇرسىنوۆ احمەتتىڭ، دۋلاتوۆ مىرجاقىپتىڭ، ادىلەۆ دىنمۇحامەدتىڭ (مۇقىش), جۇماباەۆ ماعجاننىڭ، دۋلاتوۆ اسقاردىڭ، بولتىرىكوۆ وسپاننىڭ، يسماعامبەتوۆ تەمىرجاننىڭ، بارلىباەۆ جاراحمەتتىڭ، ەسپولوۆ ەسەنبايدىڭ، مۇراتوۆ تورەقۇلدىڭ، كەنشىموۆ مادىبەكتىڭ
ەڭبەك مولشەرىنەن ارتىق مۇلىكتەرى تارگىگە ءتۇسسىن.
36.    ارعىمباەۆ مۇحامەديا،
37.     الين ارتىقباي،
38.     بەكتۇرسىنوۆ باجاي،
39.     مايليەۆ ەركە،
40.     تۇردىبەكوۆ ءابدىراحمان،
41.     مۇحانوۆ كاكەن،
42.     ۇلمۇراتوۆ ءتاجىباي
ءۇش جىلعا تۇرمەگە (كونتسلاەرگە) قامالسىن.
ءىس ارحيۆكە تاپسىرىلسىن.
وگپۋ-ءدىڭ حاتشىسى - قولى."
وسى ءبىر باپتاردىڭ قويىلۋى بارىسىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تەرگەۋ ءىسىنىڭ ەڭ تۇيىتكىلدى "تۇلعاسى" دىنشە ادىلەۆپەن ءبىر تىزىمگە ىلىنگەندىكتەن دە، بۇل تۇزاقتان جازاسىز قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەگەردە، باسقالارعا «قوساقتالعاندا»، تىم قۇرىماعاندا تاعى دا التى-جەتى جىلداي جارىق دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتۋ مۇمكىندىگى بار بولاتىن.
اللا تاعالام وعان مۇنداي مۇمكىندىكتى جازباپتى.
وسىمەن وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋى مەن سوتى اياقتالعان. الايدا ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ مىناداي قوسىمشا ۇيعارىم شىققان.

"1931 جىلى 8 قاڭتار كۇنى ءىستى قايتا قاراۋ ماسەلەسى تىڭدالدى، وندا مىناداي قاۋلى قابىلداندى.
وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ء4/ىۇ-30 جىلعى مىنا ازاماتتارعا شىعارعان ۇكىمى: ءبىىرمجانوۆ عازىمبەككە، ەسپولوۆ مىرزاعازىعا، دۋلاتوۆ مىرجاقىپقا، بايتۇرسىنوۆ احمەتكە شىعارىلعان ۇكىم كۇشىن جويسىن"- دەلىنگەن.
بۇل تىزىمگە، وكىنىشكە وراي، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن حالەل عبباسوۆ، احمەت-سافا يۋسۋپوۆ جانە دىنشە ادىلەۆ مارقۇمدار ىلىنبەي قالدى. ولار وپات كەتتى.

P.S. الاش قايراتكەرلەرىنە وسىنداي ۇكىم شىعارىلىپ جاتقاندا، د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا ۇستالعان جەرلەستەرى، ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا - تاراقتىلار دا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ جاتتى. سونىڭ ءبىرى - مادىبەك كەنشىموۆ.
دالانىڭ وسىناۋ كوك ءبورىسى ارپالىسىپ وتكەن ءومىرىنىڭ نۇكتەسىن بىلاي قويىپتى:
«پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا وكىلدىگى. الماتى قالاسى. № 6.
وگپۋ-ءدىڭ سىرداريا وكرۋگتىك بولىمشەسسى مىنانى حابارلايدى: پپ وگپۋ-ءدىڭ ورىنباسارى الشانسكيدىڭ وكىمىنە سايكەس تۇتقىندالعان:
1.    كەنشىموۆ مادىبەك،
2.    يساتاەۆ ساپالاي،
3.    يمانوۆ جانتورە  - 17/ V-30 كۇنى ارال تەڭىزى ارقىلى ەكى كۇزەتشىمەن  وگپۋ-ءدىڭ قىزىلورداداعى باستىعىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى.  
20/V كۇنى الىنعان پپ وگپۋ-ءدىڭ كەنشىموۆ مادىبەكتى اتۋ تۋرالى قاۋلىسىنا وراي وكرۋگتىك بولىمشەنىڭ اتىنا: تۇتقىندار ءتيىستى جەرگە جەتكەن سوڭ، ۇكىمدى ورىنداۋ تۋرالى شيفرلى تەلەگرامما جىبەرىلدى. وكرۋگتىك بولىمشەگە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن تۇتقىندار ايداۋىلمەن قوسا 23/V-30 جىلى شىمكەنتكە قايتارىلىپ جىبەرىلدى. قايتار جولدا، سالاتوبە ستانتسياسى مەن № 167 رازەدىڭ اراسىندا سارىتوعاي ستانتسياسىنا جەتپەي 25/V كۇنى تۇنگى ساعات 11-دە، ايداۋىلداردىڭ ايتۋىنشا، تۇتقىندار زۋلاپ كەلە جاتقان پوەزددىڭ ۆاگونىنان سەكىرىپ كەتكەن. ايداۋىلداردىڭ شۇعىل شارا قولدانۋىمەن يمانوۆ پەن يساتاەۆ قولعا تۇسكەن. قاتتى جارالانعان جاراقاتتان يساتاەۆ 25/V-30ج. ساعات 14-تە ءولدى. ال يمانوۆ جانتورە وكرۋگتىك بولىمشەگە جەتكىزىلىپ، ءسىزدىڭ وكىمىڭىزگە وراي ۇكىم جۇزەگە اسىرىلدى  (اتىلدى - ت.ج.). كەنشىموۆ مادىبەكتى ىزدەستىرۋ شارالارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.
بۋرداكوۆ، تىركەۋشى جەمچۋجينوۆ» ء(ۇىى توم، 389 بەت).
بۇل مالىمەتتەن بايقالاتىنى، جوعارىداعى ءۇش ازامات ارال تەڭىزىنىڭ ورتاسىنداعى  بارساكەلمەستەگى تۇرمەدە جاتقان. ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ۇكىمدى ورىنداۋ ءۇشىن قىزىلورداعا جونەلتىلگەن. اقىرى اتىلاتىنىن ءبىلىپ، دالا كوكجالدارى  جاندارىن دارمەن ەتىپ ەركىندىككە ۇمتىلعان.
بىراق تا قۋ جاندارىنىڭ قونىس تاباتىن ۇياسى باسقا بولدى. جارالى مادىبەك تە تەمىر جولدان ۇزاپ كەتە الماعان. قاندى قاقپانعا ءتۇستى. ونى تۇرمەدە لاردى «اجال اكتىسى» كۇتىپ تۇردى.
«اكت. 10 اقپان 1931 جىل. شىمكەنت قالاسى: ءبىز، تومەندە قول قويۋشىلار وگپۋ-ءدىڭ شىمكەنتتەگى وپەراتيۆتىك سەكتورىنىڭ قىزمەتكەرلەرى - پليشكين، پولەۆوي جانە نەستەروۆ: بۇگىنگى كۇنى تۇنگى ساعات 12-دە اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان تۇتقىن كەنشىموۆ مادىبەككە بايلانىستى ۇكىم ورىندالدى، ياعني اتىلدى. سول ءۇشىن 2 دانا ەتىپ وسى اكتى جاسالدى.                 
پليشكين، پولەۆوي، نەستەروۆ - قولدارى قويىلعان» ء(ۇىى توم، 394 بەت).
ءيا، جورتۋىلمەن ءومىرى وتكەن دالا كوكجالدارى وسىلاي اجالىن تاپتى.

سوڭعى كۋا
(قورىتىندىنىڭ ورنىنا)

«الاشوردا ىسىنە" قاتىستى ادامداردىڭ كەيىنگى تاعدىرلارى ارقالاي "قالىپتاستى". بىراق ولاردىڭ بارلىعى دا ءوز ومىرلەرىن تۇرمەدە اياقتادى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆ 1930 جىلى 4 ساۋىردە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ول جازا ون جىلعا جەر اۋدارىلۋمەن الماستىرىلدى. ماعجان جۇماباەۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ بەلومور-كانالدا ايداۋدا بولىپ، قىزىل كرەست قوعامىنىڭ كومەگىمەن 1934-1935 جىلدارى الماتىعا قايتىپ ورالدى. ارادا ەكى جىل وتىسىمەن، 1937 جىلى قاراشادا احمەت بايتۇرسىنوۆ نكۆد-نىڭ الماتى وبلىستىق باسقارماسى كوللەگياسىنىڭ شەشىمىمەن قاماققا الىندى. "قايدا اپاراسىڭدار؟", - دەگەن ايەلى بادريسانىڭ سۇراعىنا جىلدام قيمىلدايتىن، الاسا بويلى قارا جىگىت: "و دۇنيەگە", - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. "جىلتىر قارانىڭ" بۇل سوزىنە قاراعاندا، ا.بايتۇرسىنوۆقا الدىن-الا ۇكىم شىعارىلىپ قويىلعان. 25 نويابر كۇنى "ۇشتىكتىڭ" قاۋلىسى قابىلدانىپ، ەكىنشى رەت اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
ون ءۇش كۇننەن كەيىن، ياعني، 1937 جىلى 8 جەلتوقسان كۇنى ۇكىم ورىندالدى. تاعىلعان ايىپ مىناداي:
«بايتۇرسىنوۆ 1921 جىلى ورىنبور قالاسىندا ۆاليدوۆپەن بايلانىس جاساپ، جاسىرىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم اشتى، قىلمىستى جازاسىن وتەپ كەلگەننەن كەيىن، 1937 جىلى الماتى قالاسىندا اشكەرەلەنگەن تاعى ءبىر كونتررەۆوليۋتسيالىق تۇرىك حالىق پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ع.قابداليەۆامەن بايلانىس جاساعانى ءۇشىن ايىپتالدى».
جوعارى سوتتىڭ ا.بايتۇرسىنوۆتى اقتاۋ تۋرالى انىقتاماسىنان: «بايتۇرسىنوۆ ءوزىن قىلمىستىمىن دەپ ەسەپتەمەدى. قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ توراعاسى رەتىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەيبىر شارالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قارسى پىكىر ايتقانىمەن، قانداي دا ءبىر كونتررەۆوليۋتسيالىق پارتيامەن بايلانىس جاساماعانىن مالىمدەدى. ونىڭ ىشىندە، قازاق ءارپىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ ماسەلەسى جونىندە كوزقاراس الشاقتىعى بولدى.
بۇدان ءارى ول مىنانى باياندادى: 1937 جىلى مۇنىڭ پاتەرىنە بەيتانىس ايەل كەلىپ، جاپونياعا بايلانىستى قايداعى ءبىر ساياسي ءىسى ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ تۇرمەگە قامالعانىن حابارلايدى. بۇل ايەلگە: ءوزىنىڭ ساياسي ىسپەن اينالىسپايتىنىن، ەگەر دە جاپونيانىڭ سوۆەت وكىمەتىمەن سوعىسقىسى كەلسە، ونى قازاقتاردان سۇرامايتىنىن ايتادى.
ال ع.قابداليەۆا ءوز سوزىندە: كۇيەۋى ابىكەەۆپەن بىرگە قىلمىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان قيساەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، اقىل-كەڭەس سۇراۋ ءۇشىن بايتۇرسىنوۆقا كەلگەن. سوڭعى ادام (بايتۇرسىنوۆ) وعان: ونداي ىستەن شەتتەپ كەتكەنىن، بۇل جونىندە ەشقانداي دا ءجون-جوبا كورسەتە المايتىنىن بىلدىرەدى.
بۇدان وزگە، بايتۇرسىنوۆ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىممەن بايلانىس جاسادى-مىس دەيتىندەي دالەلدى ايعاق جوق».
تەرگەۋشى ادام ونى جاۋاپقا تارتاتىنداي سەبەپ تە ىزدەمەگەن جانە ول جونىندە سۇراق-جاۋاپ تا الماعان. ع.قابداليەۆا دەگەن ازاماتشا قايدان پايدا بولدى؟ شىنىمەن، تاعدىردىڭ تەزىنە ۇشىراپ، جارى ءۇشىن جانتالاسا ادىلدىك ىزدەگەن ايەل مە؟ الدە احمەت بايتۇرسىنوۆتى ارانداتۋ ءۇشىن قاساقانا ونىمەن كەزدەسۋگى بارعان ادام با؟ مۇنداي كۇدىكتى سۇراقتاردىڭ قويىلۋى زاڭدى دا ەدى.
سونىمەن، مەن جوعارعى سوتتىڭ «اقتاۋ قورىتىندىسى» نەگىزىندە ماقالا جازىپ، گازەتتكە ۇسىندىم. الايدا، وسى ماعلۇمات جاريالانىسىمەن، اكتريسا ريمما قابداليەۆا ماعان حابارلاسىپ، ءوزىنىڭ وسى باسىلىمدا ايتىلعان عاينيجامال قابداليەۆانىڭ قىزى ەكەندىگىن، اناسىمەن جولىعۋىمدى ءوتىندى. جەتپىستەن اسقان كەيۋانانىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ، توبە قۇيقام شىمىرلادى.
عاينيجامال قابداليەۆانىڭ اڭگىمەسى:
-  مەن 1911 جىلى جاركەنت ۋەزىنىڭ قوڭىرولەڭ اتتى قويناۋىندا دۇنيەگە كەلدىم. ارابشا ساۋات الدىم. 1927 جىلى كومسومولعا ءوتتىم. 1928 جىلى اۋداندىق ايەلدەر ءبولىمىنىڭ باستىعى بانۋ ءابدىراحمانوۆانىڭ كومەگىمەن قىزمەتكە ءىلىندىم. سوندا ءجۇرىپ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى دايىر ابىكەەۆكە تۇرمىسقا شىقتىم. وسى جايدى سول كەزدەگى قازپي-ءدىڭ وقىتۋشىسى بۇركىتباەۆ دەگەن كىسى «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىنە سىقاق ەتىپ جازىپ، قابداليدىڭ ەركە قىزىن ءبىرىنشى حاتشى الىپ وتىر» - دەپ سوكتى. سويتسەم، دايىرعا ىشتەي قىزعانىشتى ەكەن. 1929 جىلى دايىر الماتىعا شاقىرىلىپ، قارعالى شۇعا كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ بەكىتىلدى. قازپي-گە وقۋعا ءتۇستى. سونىمەن قاتار الماتى وبكومىنىڭ كادر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن قوسا اتقاردى. وزىمەن قاتار وقىعان ياسىل بورانباەۆ پەن جانە ءبىر دوسى جاسىرىن تىڭشىلىق ەتىپ، 1932 جىلى 25 دەكابردە ۇستالدى. ۇستالۋىنىڭ سەبەبى مىناداي.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، وتىز ەكىنشى جىلى اشارشىلىق ەلدى قىزىل قىرعىنعا باتىرىپ كەتتى عوي. مەن وندا تۇركسيبتىڭ پوليتتەحنيكۋمىندا وقيتىنمىن. كوشەنىڭ ەكى جاعىندا بۇرالىپ، ىڭىرسىپ جاتقان اشتاردى كورمەس ءۇشىن باسىمىزدى بۇركەپ وتەمىز. وتىز ەكىنشى جىلدىڭ قىسىندا ءتىپتى قيىن بولدى. تاڭەرتەڭ بازاردىڭ ماڭىنداعى تەحنيكۋمعا بارا جاتقاندا اش ادامدار قاراعاشتى ىڭىرسي قۇشاقتاپ تۇرادى دا ەتپەتىنەن قۇلايدى. جاتىپ-جاتىپ تاعى تۇرادى. تاعى قۇلايدى. سولاردى اتتاپ ازەر جۇرەسىڭ. ول كەزدە تۇنگى ساعات ون ەكىگە دەيىن جينالىس تاۋسىلمايدى. سوندا تۇندە ەكى-ءۇش كىسى كوشەدە شانامەن ءجۇرىپ، الگىلەردى اياق-قولىنان ۇستاپ تۇرىپ ماشيناعا لاقتىرادى. الگىلەر ماشيناعا، نە شاناعا سالعاندا بۇلاردىڭ قايدا اپارا جاتقانىن ءبىلىپ، شىڭعىرىپ بار داۋسىمەن باقىرادى. وعان كىم قارايدى. ماشينادان قالعاندارىن ارباعا سالىپ، سايعا قاراي دومالاتىپ جىبەرەدى. سوندا تىرىدەي ىڭىرسىپ جاتىپ، ايازعا ءۇسىپ ولەدى.
الماتىنى اشتاردان ءسويتىپ تازالايتىن.
مەنىڭ كۇيەۋىم سول كەزدە قاتتى اشىنىپ، ءوزىنىڭ سەنەتىن دوستارىن ۇيگە جيىپ الدى. مەن شاي اپارىپ بەرگەنىمدە ونىڭ: «ءبىز قازاقتىڭ باس كوتەرەر ازاماتىمىز. مىنا تىرشىلىگىمىز قورلىق. نە وسىلارمەن بىرگە ءولۋىمىز كەرەك، نە ولاردى قۇتقارىپ قالۋىمىز كەرەك. اشارشىلىقتان اراشالاپ الايىق» - دەگەن ءسوزىن ەستىپ قالدىم. ول مەنى كوردى دە: «ەندى ءوزىمىز قۇيىپ ىشەمىز. جانە ۇيگە كەلمەي-اق قوي. ءوزىم ىزدەپ بارامىن» - دەپ تەحنيكۋمعا قايتارىپ جىبەردى. سودان كوپ ۇزاماي كۇيەۋىم دايىر ابىكەەۆ ۇستالدى. دوستارى ساتتى.
گولوششەكين كەتىپ، ميرزويان كەلگەن سوڭ اشتاردى قۇتقاراتىن جاساق قۇردى. شاتىر تىكتىردى. شىركەۋدىڭ ىشىنە ورنالاستىردى. قالالىق كومسومول كوميتەتى ءبىزدى سولاردى كۇتۋگە جىبەردى. مونشاعا تۇسىرەمىز، كيىمىن تازالايمىز. سوندا قولىڭداعى ناندى تارتىپ بىردەن اۋزىنا تىعادى دا بىردەن ءولىپ كەتەدى. ال، اش وزەگىنە تۇسپەس ءۇشىن تام-تۇمداپ بەرۋ قاجەت. شىدامدىلارى ءتىرى قالدى. ولار اياقتارىن باسۋعا جاراعان سوڭ الگىلەرگە جۇمىس ىزدەيمىز. ونىڭ ۇستىنە الماتىعا سۇزەك اۋرۋى كەلدى.
مەنىڭ دە قالىم ناشارلادى. «جاۋدىڭ ايەلى» دەپ وقۋدان شىعاردى. ەش جەرگە المادى. اقىرى بالالار ۇيىنە تاربيەشىلىككە جىبەردى. اش-ارىق بالالار. كۇنىنە قانشاسى ءولىپ جاتادى. ولاردى ارباعا تيەپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ لاقتىرىپ جاتادى. ەنەم بار. كارى اجەم سول جىلى قايتىس بولدى. سول كەزدە جاڭا الىپپە كوميتەتى قۇرىلىپ، س.مەڭدەشەۆ سونىڭ باستىعى بولدى. كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى: س.سەيفۋللين، ت.شونانوۆ، ءى.جانسۇگىروۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ق.امانجولوۆ /جاۋاپتى حاتشى/. مەن س.مەڭدەشەۆ اعايعا بارىپ، وزىنە جۇمىسقا الۋىن ءوتىندىم. ول كىسى جاعدايىمدى ءتۇسىنىپ، ءىس جۇرگىزۋشى ەتىپ الدى. ال 1934 جىلى پەدتەحنيكۋمعا وقۋعا جىبەردى.
ارادا ءبىر جىل ءوتتى. كۇيەۋىم جاتقان تۇرمەگە باردىم. ول ءبىر جولداسى ارقىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ايداۋدان قايتىپ كەلگەنىن ەستىپتى دە: «عاينيجامال سول كىسىگە بارىپ جولىقسىن. دۇنيەنىڭ اڭعارىن ءبىر بىلسە - سول كىسى بىلەدى. مىنا جاپوننىڭ شپيونى دەگەن اتتان قالاي قۇتىلامىن. اقتالۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ما؟ جانە وسى وسەكتىڭ شىندىعى قايسى، سۇراسىن. ءبىز قايتسەك قۇتىلامىز؟»، -  دەپ سالەم ايتىپتى.
مەن ءبىر ءۇمىتتىڭ ءجىبىن ۇستاپ، سول كىسىنىڭ ءۇيىن قارايلادىم. ۇيالا ءجۇرىپ وسى جايدى اقاڭا ايتتىم. ول كىسى مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدادى دا: «قاراعىم، مەن ساياساتتان الىستاپ كەتتىم. قازىر اينالىسپايمىن. ال جاپونيا سوعىس اشامىن دەسە - ونى قازاقتان سۇرامايدى» - دەدى سالقىن تۇردە.
ارينە، ماعان كۇدىكپەن قاراپ، سەنبەۋى دە زاڭدى. سەزىكتەنگەنى دۇرىس ەكەن، 1935 جىلى ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتسام نكۆد-نىڭ ماشيناسى قاسىما توقتاي قالدى دا، ىشىنەن ءبىر ادام شىعىپ، مەنى بىردەن تسك-عا اپارىپ، پارتيادان شىعارتتى. اشارشىلىق كەزىندەگى بەلسەندى ەڭبەگىم ءۇشىن پارتياعا وتكىزگەن.  تەحنيكۋمنان دا قۋدى. «ءۇش جىلعا دەيىن جۇمىسقا، وقۋعا الىنباسىن»، - دەگەن قاۋلى شىعاردى.
ەندى نە ىستەيمىن؟ قايتىپ كۇن كورەم؟
ءبىر كۇنى ۇيدە گازەت وقىپ وتىرسام، قازاق قىزدارىن نكۆد-نىڭ باعىندا وتەتىن سپورت جارىسىنا شاقىرىپتى. بالا كەزىمدە ەركەكشورا بولىپ ۇلدارمەن قاتار تاستان-تاسقا لاقشا سەكىرگەنىم ەسىمە ءتۇستى دە تاۋەكەلگە بەل بۋدىم. وندا ءتيىستى پاەك بەرەدى. قىمىز دا بار ەكەن. كۇن ءۇشىن جارىسقا قاتىستىم. 36-جىلعى سپارتاكيادا دا بايگە الدىم. سۋرەتىم گازەتكە شىعىپ، نكۆد ءبىلىپ قويادى ەكەن دەپ جاسىرىنىپ ءجۇردىم.
سول كەزدە اۋىلدى جەرلەرگە مۇعالىم دايىندايتىن كۋرس اشىلدى دەگەندى ەستىدىم. بىراق مەن ولاردىڭ ساباعىنا كىرىپ، ەلەۋسىز كۇيدە وقي بەردىم. «وبلونو» جىبەردى دەپ مۇعالىمدەردى الداۋعا دا ءداتىم جەتتى. ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وتىرىكشى دە بولادى ەكەنسىڭ. ەمتيحاننىڭ ءبىر-ەكەۋىن تاپسىرعاندا ديرەكتور ءبىلىپ قويدى. بىراق ۇستازدارىم ساباققا ىنتالى دەپ، وقىتا بەردى. سونى بىتىرگەن سوڭ قازپي-ءدىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. پاركتە ساباق وقىپ وتىرعانىمدى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، «لەنينشىل جاس» گازەتىنە شىعاردى. سونى نكۆد ادامدارى كورىپ قويىپ، مەنى وقۋدان شىعارتتى.
كۇيەۋىمنىڭ ەجەلگى دوسى حاسەن دەگەن جۋرناليست 37-جىلى ماعان كەلىپ: «ءبىر سۇراپىل ناۋقان باستالدى. سەن بىزبەن بىرگە قىرعىزستانعا كوشىپ بار. كەيىن كەلەمىز»، - دەدى. مەن كونبەدىم. ولار سول جاقتا امان-ەسەن ءجۇردى. مەن 1937 جىلى اۆگۋستە ۇستالدىم. تالدىقورعاندا «ءساتجول» جەگەن جەردە اپكەمنىڭ ۇيىندە كانيكۋلدا جۇرگەنىمدە مۋنيرا دەگەن تاتار قىزى ەكەۋمىز پاتەردە تۇردىق. ول مەنىڭ اپايىمنىڭ ادرەسىن ۇرلاپ وقىپتى. ماقساتى انا ءۇيدى وزىنە يەلىككە الماقشى بولىپتى. سونىمەن پانفيلوۆتا مەنى تۇتقىنداپ، الماتىعا الىپ كەلدى.
ەندىگىسى ازاپتى ءومىر عوي. كۇنى-ءتۇنى سۇراققا الادى. تەرگەۋدەن ءالىڭ قۇرىپ ازەر كەلىپ، ەندى دەمالامىن دەگەنشە تاعى شاقىرادى. سول ارادا تۇرمەدەگى زيالى ايەلدەر قاتتى جاناشىر بولدى. سىلەم قاتىپ كەلگەندە ىستىق شايعا قانت ەزىپ بەرەدى. «ءىش، ايتپەسە ءالىڭ قۇرىپ، اشتان ولەسىڭ»، - دەيدى. سولاردىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالدىم. ۇرىپ-سوعۋ، قورلاۋدى باسىڭا بەرمەسىن. قولىڭدى قويماساڭ سوزا تارتىپ، پەرىپ كەپ جىبەرەدى. ساۋساعىڭدى زورلاپ باستىرادى. جازۋ مانەرىڭدى كورەيىك دەيدى. ايتەۋىر قامالاپ، ەسىڭنەن تاندىرىپ، كامەراعا اكەلەدى. سونداعى ايەلدەردىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ءال جياسىڭ. ولار وزدەرى باسىنان كەشكەن عوي. ءبارىن بىلەدى. ەكى ايدان سوڭ جەكە كامەراعا شىعاردى.
سوندا ءتورت كۇن جاتتىم. بىردە كوريدوردان ءوزىمنىڭ كۇيەۋىمنىڭ: «مەن اۋرۋمىن. دارىگەرگە بارامىن»، - دەگەن داۋىسىن جازباي ەستىدىم. بار بىلگەنىم - ونىڭ ءتىرى ەكەندىگى عانا. بىردە اجەتحاناعا كۇيەۋىم: «قارسى بولمەدە كىم بار؟»، -  دەپ جازىپ كەتىپتى. زادى ول دا مەنىڭ داۋىسىمنان تانىسا كەرەك.
جەتى كۇننەن كەيىن مەنى الىپ شىقتى. اتۋعا اكەتىپ بارا جاتىر ەكەن دەپ ويلادىم. ءبىر جارىم مەتر شاشىم بار ەدى. ونى كەستى. سول كەزدە: «ەڭ بولماعاندا ءتانىمدى جاباتىن ەدى. ەندى كومۋسىز قالامىن-اۋ. ومىردەن نە كوردىم. ەندىگى قىزىعىمدى جەر كورەدى-اۋ»، - دەپ قامىققانىم ەسىمدە. ءسويتىپ كەلە جاتقاندا  وزبەك /تاشكەنت/ كوشەسىندەگى تۇرمەنىڭ مۇناراسىن كورىپ، «ە، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسۋعا ەرتە ەكەن عوي»، - دەپ تاۋبەشىلىك ەتتىم.
وي، بۇل تۇرمەدەگى از كۇنىمنىڭ ازابىن ءومىرى ۇمىتپاسپىن. مەنى بۇزىق ايەلدەردىڭ ىشىنە قاماپتى. پەشتىڭ ۇستىنەن قۇبىجىقتان اۋمايتىن ءبىر ايەل شىعىپ، مەنى ابدەن مازاق ەتىپ، نانىمدى تارتىپ الدى. تەك ءبىر ورىس ايەلى «بەرى كەل»، - دەپ شاقىردى. سول پانالاتتى. ءبىر-بىرىمىزگە قورعان بولدىق. ول بيدايى ورىلعان اڭىزدان اش بالالارىنا ماساق تەرگەنى ءۇشىن ۇستالىپتى. «قۇتقار» دەگەن داۋىسىمدى سول ەستىپ، امان الىپ قالدى.
سودان سۆەردلوۆ وبلىسىنداعى «ەدلاگقا» باردىق. ساما ستانتسياسىنىڭ توڭىرەگىن اعاشتان ارشىدىق. لوزبا وزەنىنەن سال اعىزدىق. ەكى رەت سۋعا باتىپ كەتكەنىمدە شاشىمنان سۇيرەپ شىعارىپ الدى. لاتىش ريتا سسالنيك دەگەن ايەل. سوعىس جىلدارىندا بىزگە كاپۋستانىڭ تۇقىمىن ەكتىردى. مەن ءشوپ ايىرا المايمىن. اگرونومىمىز مازاقتاپ، نان بەرگىزبەي قويدى.
بىردە ءبىر اتتى ەگىستىككە الىپ كەلدى. جۇگىرىپ بارىپ ءمىنىپ الدىم دا، ەي، ايىزىمدى قاندىرا شاپتىم-اۋ. ءبارى اڭ-تاڭ. قايتىپ كەلدىم دە: «مەن دالانىڭ قىزىمىن. اتقا شابا الامىن. ال ءشوبىڭنىڭ ءتۇرىن تانىمايمىن» - دەدىم. سول ەسىمنەن كەتپەيدى.
ءبىزدى 1947-جىلى بوساتتى. بىراق باقىلاۋدا بولدىق. ەلگە بارىپ، سيىر باقتىم. فەلدشەرلىك وقۋعا جىبەردى. قايتىپ كەلگەن سوڭ تاعى دا ۇستاپ، جەر اۋداردى. تەك 1954 جىلى بوساتتى. 1960 جىلى اقتالدىم. مىنە، بار كورگەن «راحاتىم» وسى. ول ازاپتىڭ ءبارىن ايتىپ تاۋىسا الامىن با. ايتەۋىر تاعدىردىڭ تالكەگىندە ءوتتى عوي بار ءومىرىمىز.
ال ەندى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ىسىنە كەلەر بولساق، ول بىلاي. 1935 جىلى جازدا احمەت بايتۇرسىنوۆقا جولىعىپ، كۇيەۋىمنىڭ سالەمىن ايتقانىم راس. سوتقا دا، تەرگەۋگە دە سولاي جاۋاپ بەردىم. ەگەر مەن ساتقىندىق ىستەسەم، پانتيۋركيستىك ۇيىمنىڭ ادامى بولسام، وندا مۇنشاما قۇقايدى كورمەس ەدىم. نە «قىزمەتىم ءۇشىن بوساتار ەدى»، نە اتۋعا بۇيىرار ەدى. ال ىسكە تىركەلگەن قيساەۆ دەگەندى مەن ومىرىمدە ەستىپ-بىلگەم جوق. ول قولدان جاسالعان ايىپ. كۇيەۋىمدى قيىر شىعىسقا ايداپتى. سول جاقتا ءولدى دەگەن قاعاز الدىم. ول - قۋانىش بارىباەۆ گۋبكومدا جۇرگەندە گۋبكومنىڭ كومسومول كوميتەتىندە ىستەگەن. پارتيا جۇمىسىنا اۋىسقان. نەگىزى -ەسىك، تۇرگەن - اۋىلىنان. قىستاۋى - بەلشابدار، جايلاۋى - اسى. مەنى تەرگەگەن نكۆد-نىڭ ادامدارى - ورازباقيەۆ ۇيعىر، ورازالينوۆ -قازاق جىگىتى ەدى.
مىنە، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ىسىنە تىگىلگەن ءبىر كۋانىڭ شىندىعى وسىنداي. وزگە وتىرىكتى بىلاي قويعاندا، ءبىر رەت جولىققان ادامدى كىنالاۋ ءۇشىن دە ايعاق كەرەك ەدى عوي. حالىق ءۇشىن قىلشا موينىن تالشا ەتكەن ابىكەەۆ دايىر ىسپەتتى ادال ازاماتتىڭ جارى ساتقىندىق جاساماعان. ستاليندىك جازالاۋ ساياساتىنىڭ جازىقسىز جاپا شەككەن «قۇرباندىقتارىنىڭ» ءبىرى.
شىندىعىندا دا، عاينيجامال قابداليەۆا 1937 جىلى جاركەنتتە جۇرگەندە تۇتقىندالىپ، تامىز ايىندا الماتىعا الىپ كەلەدى. ۇرىپ-سوعىپ، ابدەن جابىرلەگەن سوڭ، ون جىلعا سوتتاپ، سىبىرگە جىبەرەدى. 1947 جىلى شىعارادى، بىراق 1949 جىلى قايتادان قامالىپ، جەر اۋدارىلادى. سودان ءى954 جىلى ءبىر-اق بوستاندىققا شىعادى. 1960 جىلى عانا اقتالادى. كۇيەۋى - ابىكەەۆ دايىر قيىر شىعىستاعى لاگەردە قايتىس بولادى.
مىنە، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ استىرتىن بايلانىسشىسى «پانتيۋركيست" ۇلتشىل ايەلدىڭ تاعدىرى وسىنداي.
قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسى: "الماتى وبلىستىق نكۆد ۇشتىگىنىڭ 1937 جىلعى 25 قاراشاداعى قاۋلىسى بۇزىلسىن جانە ءىس-قيمىلىندا قىلمىستىق ارەكەتتەردىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى احمەت بايتۇرسىنوۆقا قاتىستى تەرگەۋ ءىسى توقتاتىلسىن.
قازاق سسر پروكۋرورىنىڭ نارازىلىعى قاناعاتتاندىرىلسىن.
پرەدسەداتەلى -              ت. ك. ايتمۇحامبەتوۆ.
كوللەگيا مۇشەلەرى -    ۆ. ل. گرابارنيك. ك. ت. كەنجەباەۆ.
قاراشا، 1988 جىل".
اراعا ەلۋ جىل سالىپ بارىپ اقيقات اشىلدى. ال بۇل شىندىقتى ءبىز جەتپىس جىلدان كەيىن حالىق نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
جاندارى ءجانناتتا بولسىن.
ءاۋمين.

ء(بىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)

"اباي-اقپارات"

مازمۇنى

تۇرمە ءافساناسىنىڭ تاريحى (العىسوز ورنىنا)..........................................3

ءبىرىنشى ءبولىم: جەگىلەر جۇيەسى
ءبىرىنشى تاراۋ:  ەل جەگىسى ............................................................................................11
ەكىنشى تاراۋ:  ەر جەگىسى ............................................................................................30
ءۇشىنشى تاراۋ:  جەر جەگىسى .........................................................................................51
ءتورتىنشى تاراۋ:  جان جەگىسى ........................................................................................72
بەسىنشى تاراۋ:  جۇيكە جەگىسى ......................................................................................85

ەكىنشى ءبولىم: جەگى
ءبىرىنشى تاراۋ:  «كارى كوسەم...» ء(اليحان بوكەيحانوۆ) ...............................................103
ەكىنشى تاراۋ:  «بايبىشە-توقال» تراگەدياسىنىڭ قۇربانى (حالەل عابباسوۆ)..........154
ءۇشىنشى تاراۋ:  «دالا قاشقىنى...» (دىنمۇحامەد ادىلەۆ) ...........................................182
ءتورتىنشى تاراۋ:  «ءسوزى دە - اق، ءوزى دە - اق» (مىرجاقىپ دۋلاتوۆ)..........................233
بەسىنشى تاراۋ:  «بايتۇرسىنوۆ - باياعى بايتۇرسىنوۆ».........................................321
سوڭعى كۋا  (قورىتىندىنىڭ ورىنىنا)........................................................358