قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
* * *
ابدىعۇپىردىڭ نۇريانى تەرگەۋى وسىلاي ءوتىپتى.
- قالاي؟- دەپ كۇلىمسىرەدى كۇلان ماعان قاراپ. - ءبىزدىڭ ءسىڭلى ەمتيحاننان وتە الا ما ەكەن؟
- وتە الاتىنىنان كۇماندانسام، كورۋگە اسىعا جۇگىرىپ، ءوزىڭدى سۇزە بەرەم بە؟
بۇل سوزىمە ەكەۋى قاتار سىڭعىرلاپ، ۇزاق كۇلدى. مەن ابدىعۇپىردىڭ تەرگەۋ ادىسىنە شىنىمەن سەزىكتەنە قالدىم. ماسەلەنى پسيحيكالىق جاقتان زەرتتەۋگە تىم پالە تاز سياقتى كورىندى ماعان. مۇنداي جايما-شۋاقسىعان ۇساق-تۇيەك سۇراۋلار قويۋشى ادامنىڭ جاۋاپ بەرۋشىنىڭ اجار-ءجۇز قۇبىلىسىن قاتتى اڭديتىنى بەلگىلى عوي. «نازىك سەزىمدى جاس نۇريانى ايلاكەر، سۇم تاز سول جاعىنان ۇتىپ، كەي سىرلاردى ءجۇز قۇبىلىسىنان تارتىپ الىپ قالعان شىعار» دەگەن كۇدىك پايدا بولدى:
- نۇرياش، ول تازدىڭ سۇراق قويعان كەزىندە كوز قىرىن سەنەن الماي بايقاپ وتىرعان شىعار؟- دەپ سۇراپ ەدىم:
- ءيا،- دەدى نۇريا ماعان جاۋتاقتاي قاراپ، - سىردى مەنىڭ شىرايىمنان ىزدەيتىنىن ءبىرىنشى سۇراعىندا-اق ءبىلىپ قويدىم. بىردە اشۋلانىپ، بىردە مازاق قىلعانداي كۇلىپ وتىرعانىم سول. ونىڭ ويىنداعىسىن جوققا شىعارۋعا تىرىستىم.
- مەن تۋرالى سۇراۋ قويىلعاندا بەتىڭ قىزارعان شىعار؟
- جوق، ءوزىمنىڭ ەڭ ساقتانايىن دەگەنىم سول بولاتىن،- دەپ جايناي ءتۇستى نۇريا، - مۇرنىمدى ادەيى تىجىرىپ، تاكاپپارلانىپ الدىم.
- عۇپىردى كورگەن سوڭ بيعابىلدىڭ اتىنان دا جيرەنگەن ەكەنسىڭ عوي؟- دەپ جىميدى كۇلان.
* * *
ابدىعۇپىردىڭ نۇريانى تەرگەۋى وسىلاي ءوتىپتى.
- قالاي؟- دەپ كۇلىمسىرەدى كۇلان ماعان قاراپ. - ءبىزدىڭ ءسىڭلى ەمتيحاننان وتە الا ما ەكەن؟
- وتە الاتىنىنان كۇماندانسام، كورۋگە اسىعا جۇگىرىپ، ءوزىڭدى سۇزە بەرەم بە؟
بۇل سوزىمە ەكەۋى قاتار سىڭعىرلاپ، ۇزاق كۇلدى. مەن ابدىعۇپىردىڭ تەرگەۋ ادىسىنە شىنىمەن سەزىكتەنە قالدىم. ماسەلەنى پسيحيكالىق جاقتان زەرتتەۋگە تىم پالە تاز سياقتى كورىندى ماعان. مۇنداي جايما-شۋاقسىعان ۇساق-تۇيەك سۇراۋلار قويۋشى ادامنىڭ جاۋاپ بەرۋشىنىڭ اجار-ءجۇز قۇبىلىسىن قاتتى اڭديتىنى بەلگىلى عوي. «نازىك سەزىمدى جاس نۇريانى ايلاكەر، سۇم تاز سول جاعىنان ۇتىپ، كەي سىرلاردى ءجۇز قۇبىلىسىنان تارتىپ الىپ قالعان شىعار» دەگەن كۇدىك پايدا بولدى:
- نۇرياش، ول تازدىڭ سۇراق قويعان كەزىندە كوز قىرىن سەنەن الماي بايقاپ وتىرعان شىعار؟- دەپ سۇراپ ەدىم:
- ءيا،- دەدى نۇريا ماعان جاۋتاقتاي قاراپ، - سىردى مەنىڭ شىرايىمنان ىزدەيتىنىن ءبىرىنشى سۇراعىندا-اق ءبىلىپ قويدىم. بىردە اشۋلانىپ، بىردە مازاق قىلعانداي كۇلىپ وتىرعانىم سول. ونىڭ ويىنداعىسىن جوققا شىعارۋعا تىرىستىم.
- مەن تۋرالى سۇراۋ قويىلعاندا بەتىڭ قىزارعان شىعار؟
- جوق، ءوزىمنىڭ ەڭ ساقتانايىن دەگەنىم سول بولاتىن،- دەپ جايناي ءتۇستى نۇريا، - مۇرنىمدى ادەيى تىجىرىپ، تاكاپپارلانىپ الدىم.
- عۇپىردى كورگەن سوڭ بيعابىلدىڭ اتىنان دا جيرەنگەن ەكەنسىڭ عوي؟- دەپ جىميدى كۇلان.
- سويتپەسەم... مۇنى ءوزىم ۇستاتارمىن، - دەپ نۇريا قىزارا قالدى دا، بەتىن ەكى الاقانىمەن باسىپ، كوكىرەگىمە سۇيەنە قۇلادى.
كۇلاننىڭ كۇلىمدەپ وتىرعان وتتى قارا كوزدەرى دە جاسقا تولا كەتىپ اۋىز ۇيگە شىعا جونەلدى. ول ەسىكتەن اتتاسىمەن نۇريانى كوكىرەگىمە قۇشىرلانا تارتىپ قىسا ءتۇستىم.
- رۇقسات بەرسىن-بەرمەسىن، ءبىراز كۇنگە تاۋعا شىعا تۇرايىقشى!- دەپ تىعىلدى نۇريا.
- نەگە؟... تەرگەلۋدەن امان تۇرا تۇرعىڭ كەلە مە؟
- جوق، ءوز باسىم... تۇرمەسىنەن دە قورىقپاس ەدىم عوي.. سەنىڭ... سەنىڭ اماندىعىڭ ءۇشىن.
- مەن نە بولادى ەكەنمىن، شەشۋشى كۇرەس كەزەڭىندە تايقاپ شىعا بەرسەم، كىم بولماقپىن؟
- ەلدىڭ مۇراتىنا ءبىر جەتەتىنى ءسوزسىز. ال، مەنىڭ بار قورقىنىش، بار قاتەرىم سەندە تۇر،- دەپ وكسىپ قالعان قالىڭدىق، جەدەلدەتە سويلەدى، - قازىرگى كەزەڭدەگى ازاماتتىق نەگىزگى مىندەتىڭدى ورىنداپ بولدىڭ. ەندى مەن ءۇشىن، مەنىڭ ءومىرىم ءۇشىن اپتالىق ۋاقىتىڭدى قي!
- نەگە بۇلاي دەي بەرەسىڭ جانىم-اۋ، ءوز ازاماتتىعىڭا دا لايىق ءسوز ەمەس قوي مۇنىڭ!
- لايىق ەمەس، ويلاعامىن... بۇل ءسوز دە قاتتى باتادى، شىنىمدى ايتايىن... وسى كەلەر اپتادا ەل-جۇرتقا ەمەس، ەكەۋمىزگە عانا كەرەمەت قۇيىن سوعاتىنداي سەزىلەدى... سەنىڭ تاعدىرىڭا وتە قاتەرلى... سەنىڭ ول حالىڭ ارينە ماعان قاتەرلى... ولمەيتىن ادام بولمايدى عوي، راس، تاعدىردا سولاي جازىلعان بولسا... ولسە ولە بەرەرمىز... بىراق... بۇل ومىردەن نە قىزىق كورگەن بولىپ ولەمىز سوندا... تىم بولماسا... ەكى-ءۇش كۇن بىرگە تۇرايىق تا... از كۇن كوز جازدىرىپ قايتساق، مۇمكىن امان قالارمىز.
- نۇرياشىم!... نۇرىم! رۋحي سەنىم جاعىنان جەڭىلگەن ەكەنسىڭ سەن... دۇرىس ەمەس... تاعدىردى دەرەكسىز رۋحقا بايلاعان سەنىم قاتەلەستىرەدى. بولماشى قۇبىلىستان ۇرەي تۋىلادى دا، كولەڭكەڭدى دە كور ەتىپ كورسەتەدى. ۇرەيلەنە بەرمە، ءبىز جەڭەمىز!... قورقىنىشتى ءتۇس كورۋدەن ۇرەيگە بەرىلۋ ءدال قازىرگى ءبىزدىڭ ءىسىمىز ەمەس... ءبىزدىڭ ءىسىمىز - ءومىر ءۇشىن ولگەنشە كۇرەسۋ. «كۇرەسسىز كۇن جوق» دەيتىنىمىز - كۇرەسسىز ەل جوق. ەل جوق بولسا، سەن دە جوق، مەن دە جوق. ەرلىك كۇرەس ۇستىندە كۇل بولساق تا كۇنىمىز قالادى، ەل اۋزىندا ءۇنىمىز قالادى، نۇرياشىم، قاتەلەسپە، كوپپەن بىرگە كورەلىك. ءوزىمىز باستاپ بەرىپ، ءوزىمىز تاستاي قاشساق، ءبىزدى نە دەيدى ەل.
- ال، قويدىم ەندى، قويدىم،- دەپ نۇريا باسىن كوتەرىپ الدى، سەرگي كوتەرىلدى. - سەنى ايايمىن دەپ ار-ۇياتىڭنان ايىرا جازداپپىن،- دەپ قىزعىلت تارتا كۇلىمسىرەدى.
كۇلان كىرىپ، كىشكەنە ۇستەلگە داستارقان جايدى دا ءشاي قۇيدى. مەن زاتتىق بولمىستان سىرت رۋحاني قيالدىڭ ادام سەزىمىن الداعىشتىعىنان تۋىلاتىن جات قۇبىلىستاردىڭ بىرنەشەۋىن اڭگىمەلەدىم. ونىڭ ىشىندە ءتۇس كورۋ دە، باستىرىلۋ دا بار.
- ءسىز دە ءبىراز جىلاپ قويدىڭىز-اۋ دەيمىن،- دەپ كۇلانعا قارادىم سونان سوڭ، - قالايدان قالاي جىلاۋىق بولا قالدىڭىزدار؟
كۇلان دەمىن سوزا الىپ، كوزىن جۇما كۇلىمدەپ ازىلدەدى:
- ەلدىكى سونشالىق اياۋلى بولىپ، «ايرىلامىن-اۋ» دەپ جىلاپ وتىرعاندا، بىزدىكى ارزان با ەكەن؟ ول قازىر وسىندا بولسا، مەن ءتىپتى داۋىستاپ كورىسەر ەدىم ونىمەن...
- ونىڭ دا كەلەتىن ۋاقىتى بولعان شىعار، - دەپ مەن ورنىمنان تۇردىم، - كورىسكەندەرىڭىزدە قوسىلا جىلاماي، كەتىپ الايىن.
- قايدا؟- دەپ جاۋتاڭداي قاراعان نۇرياعا بۇگىنگى جۇمىسىمنىڭ كوپ ەكەنىن، كەشكە جاقىن كەلە الماي قالۋىم دا مۇمكىن ەكەنىن ايتقانىمدا، ونىڭ ۇلكەن كوزى تاعى دا مولتىلدەي تولىپ، تومەن قاراي بەرە بەلدەمشە كويلەگىنە تىرس-تىرس ەتكىزدى. «ەندىگى جەكسەنبىگە دەيىن كىم بار، كىم جوق» دەگەنى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، جۇرەگىم سىزداي جونەلدى. تاماعىما قاپ-قاتتى بىردەمە تىرەلگەندەي، كوڭىلىم بوساي قالدى. مەنىڭ كوز جاسىمدى كورسە، نۇريانىڭ ەندى ءۇن سالاتىنىن بايقاي جۇتىنىپ، تيا قويدىم دا قاتال پىشىنگە كەلدىم.
- جىلاماشى نۇرياش، ءوزىڭ ايتقانداي جامان ىرىم بولادى عوي... ونان دا ەرتەڭ مەكتەپتەرىڭنەن توپ قۇراپ بارىڭدار دا، الگى تازدى شەكتەيتىن قاتال تالاپ قويىڭدار. مۇمكىن بولعاندا قالالىق ساقشىعا مەكتەپتەرىڭنىڭ نارازىلىق حاتىن الا كىرىڭدەر. تۇندە تەرگەلۋگە قارسى ايەلدەر جۇرتشىلىعىنىڭ ءسوزى وتەدى.
نۇريا شيراپ، ەندى جايناڭداي قاراپ سويلەدى:
- ماقۇل، تورتەۋىمىز كەلە جاتىپ وسى پىكىرگە كەلىسكەنبىز.
- ولاي بولسا، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ مەكتەپتەرىڭە مەن دە بارايىن،- دەپ كۇلان قوشتاي كەتكەندە «ەكى جىلاۋىقتى» كۇرەسكە باپتاي قويعانىمدى سەزىپ شىعا بەردىم.
وڭاشا شىققان سوڭ كوڭىلىم تاعى بوسادى. ەركىنە قويا بەرسەم، نۇريانىڭ وزىنشە ىتقىتاتىن سياقتىمىن. نەنى سەزەتىنى بەلگىسىز جۇرەگىم ورەكپي تۋلايدى. ەرجۇرەك، بەرىك نۇريانىڭ سونشالىق بوساپ كەتكەن جايى دا تىم تۇسىنىكسىز جۇمباق سياقتى. بۇل جولى وعان بولعان ايانىشىمنىڭ اسقىنداي تۇسكەنىن عانا تۇسىنەمىن...
مەكتەپكە قايتىپ كەلىپ، تۇندەگى تەرگەۋدىڭ جايىن ىنتىقبايعا ايتتىم. ونىڭ دا تەرگەۋگە تۇسەتىنى بايقالدى عوي. وقۋشىلارىنان جەگەن سوققىنى كامەننىڭ تازدان جاسىرعانىن ءبىلىپ، تەرگەي قالسا، ءبىزدىڭ دە ايتپاي قويا سالۋىمىز ءجون ەكەنىن اقىلداستىق. كامەننىڭ حاتىن ەندى نۇريانىڭ ءوز ارىزى مەن مەكتەپتىڭ نارازىلىق حاتىنا قوسا جولداۋىن ۇيعاردىق. نۇرياعا حاتتى تاپسىرىپ بەرىپ، ۇقتىرا شىعۋعا ەندى ىنتىقباي كەتتى.
رەپقاتتى ىزدەي جونەلدىم مەن. بۇل جەكسەنبىدە كەزدەسۋگە بەلگىلەنگەن تاعى ءبىر سىرت كوشەدەگى ۇيگە جەتىپ قالعانىمدا قاقپادان شىعا كەلگەن رەپقات قايتا سۇڭگىدى. مەن كىرگەندە وڭاشا ءتۇپ ۇيدەگى ۇستەلگە ءبىر قولىن تىرەپ تۇر ەكەن. تىم ابىرجىڭقى، اسىعىس كورىندى ءوزى. ءبىزدىڭ بار جايدى مەنەن بۇرىن ەستىپتى.
- بيعاش، قالىڭدىعىڭمەن بۇگىن كورىستىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى قول الىسا بەرە، - وتكەن ءتۇنى ابدىعۇپىر دەيتىن تاز سونى تەرگەپتى، ەستىگەن شىعارسىڭ؟... ال ءبىر اپتا بويىنا ءوز سوڭىڭدا جۇرگەنىن ءبىلىپ پە ەدىڭ؟... نە سۇراپتى نۇريادان؟
ءوز سۇراۋلارى سياقتى، جاۋابىن قىسقا-قىسقا قايىرا سالىپ، سوڭعىسىنا كەلگەندە ۇزاعىراق باياندادىم دا، ايەلدى تەرگەۋ جاعىنان تازدى تەجەڭكىرەپ قويۋعا قولدانعان شارامىزدى قوسىپ مالىمدەدىم. رەپقات باس يزەي تىڭداپ رازى بولدى.
- تاز وتە قاتەرلى،- دەدى سونان سوڭ، - ۇرىمجىدەن «شىعىس تۇركىستان» ىزدەپ سۇمەڭدەگەنىنە ءبىر ايدان استى. تەرگەۋ ورنى، جاتىن ورنى بىرنەشە كوشەدە، قازىرگە دەيىن ءبىز جاقتان ەشقانداي تياناقتى دەرەك تابا الماي ءجۇر. سوندا دا ۇلكەن ءتىزىمى بار، ءبىز سونىسىن قولعا تۇسىرە الماي ءجۇرمىز، ول بىردەمە تابا قالعان كۇنى-اق ۇكىمەت ءبىزدى باسسالعالى وتىر، ال ءبىز كۇتكەن پارتيزان وترياتتارىنىڭ كەلۋىنە ءالى ءبىر اي بار، - دەپ كىدىرگەن رەپقات شەكەسىن قاسىپ، شىتىنا ساباقتادى ءسوزىن، - ءبىز الدەن اشكەرەلەنۋ حاۋپىنە ۇشىراپ تۇرمىز. كەيبىر جولداستار تولىق انىقتاماي، ۇيىمعا اسىعىس تارتىپ قويعان شيكى ادامدار بار. عۇپىر تاز سياقتىلار سولاردى تاپسا قاتەرلى بولادى. بىرەۋىن يۋسۋف قاسىم بىلەدى. كامەن سەندەردەن تايقاپ، جاقىننان بەرى سونىڭ سوڭىنا تۇسكەن. يۋسۋف ەكەۋىڭ اقىلداسىپ، سونى بۇركەپ تاستاي تۇرۋدىڭ امالىن تابىڭدار... مەن بۇگىن باسقاسىنا ءجون تابۋعا اسىعىپ تۇرمىن. كامەننىڭ جاسىرعانىن ىنتىقبايعا ەسكەرتىپ قويعانىڭ جاقسى بولىپتى... عۇپىر تازدىڭ ماڭايىڭداعىلاردان نە سۇراعانىن قۇنىتتاي ۇعىنىپ، حاۋىپتىرەك بولسا، ماعان دەرەۋ جەتكىزىپ تۇر... بۇل كوشەدەن دە تىڭشى شىقتى. ەندىگى كورىسەتىن جەرىمىز - باحۋلانداعى الگى 11-ءشى نومەرلى قوراداعى ءۇي بولسىن. ۋاقىتى بۇرىنعىداي، تاڭەرتەڭنەن ساعات ونعا دەيىن. ال ساۋ بول، ساق بول!...
مەن شىعىپ جۇرە بەردىم.
ابدىعۇپىر تەرگەۋىن سول جەكسەنبى كۇننىڭ كەشىنەن باستاپ ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ ءتارتىپ بولىمىندە جۇرگىزدى. قازاق، ۇيعىر ساباقتاستاردىڭ جەتى-سەگىزىن ءبىر-بىردەن شاقىرىپ، ەكى ءتۇن وتكىزىپ ەدى. ءۇشىنشى ءتۇندى جارتىدان ءبولىپ، ىنتىقباي مەن قۋاتقا ارەڭ جەتكىزدى. بۇل ەكەۋىمەن كوپ «قالجىڭداسىپتى». ەندى «يۋسۋف قاسىم ەكەۋمىزبەن مىلجىڭداسار-اق» دەپ جۇرگەنىمدە عايىپ بولدى، كەلمەي كەتتى. ەشقانداي سۇيەگى بار دەرەك تابا الماعاننان ۇيالعان سياقتى; يۋسۋف قاسىم ەكەۋمىزبەن «امانداسپاي» كەتكەنى، تەرگەلگەندەردىڭ جاۋابى مىقتىلىعىنان ەكەنىن تۇسىندىك.
قىراعى تەرگەۋشىم، سول كەزدە ءۇرىمجىنىڭ بارلىق ورىندارىنان قۇرالىپ، باسىم كۇشكە اينالعان بار ۇيىم مەن بادىرايىپ تۇرعان مەنى گومينداننىڭ سول قىرانى كورمەپ ەدى. قازىر جوق ۇيىم «ماسەلەسىنەن» جوڭقاداي بولعان مەنى وسىنشالىق قۇرساۋلاپ وتىرعان ءسىز قىران ەمەي، كىم قىران! سوندا قولعا تۇسە قالعان قىلمىسىم ءۇشىن قۋدالايسىز-اۋ. وڭ جاق قىرىڭىزداعى اينەكتەن قاراعاندا ونىڭ تىم تولىمدى سوعىمدىق قىلمىس بولىپ كورىنەتىندىگىنە ءسوز بار ما؟ يان ياڭ كورمەي تۇرعاندا سويىپ الا قويۋىڭىز ءجون شىعار!
ءىى
ىلەنىڭ تالقى كەزەڭىندەگى سوعىس حابارى تارالعالى ءۇنسىز كۇرەڭ ءسابيت ماعان جاقىنداسا، ەستىگەن ۇساق-تۇيەك حابارلارىن ايتا جۇرەتىن بولعان. بۇل جاقىنداسۋىن باياعى جىمسىمالىعىنا بالاپ، «مۇنداي وتىرىكتى ايتپا ماعان» دەگەندەي تويتارا سالاتىنمىن. سۇزەك اۋرۋىنان تۇرىسىمەن اسحانا توبەلەسىندە سوققىعا ۇشىراعان ونى سونشالىق قورعاسام دا، قورسىنىپ شەتتەتۋىم سول قالپىندا بولاتىن. ىلەنىڭ ازات بولعان حابارىن ەستىسىمەن ماعان كەلىپ تاعى سىبىرلادى. مەن تاعى تويتاردىم. عۇپىر تاز ىنتىقبايلاردى تەرگەۋگە كەلگەن كەشتە ماعان الدىمەن كەلىپ حابارلاعان دا سول.
- تەرگەسە سەندەردىڭ جالالارىڭمەن تەرگەيتىن شىعار؟- دەپ قالدىم ادەيى، ول جىلاپ جىبەردى.
- بيعا، مەن ولگەندە دە سەنىمسىز بولىپ كەتە بەرەم بە ەندى؟... مەنىڭ ءبىر كەزدە ناداندىقپەن ىستەگەن ءىسىم بولعان. ول قياناتىمنان تاياق تا جەگەنمىن. سودان بەرى سەندەردىڭ ارالارىڭداعى تالاي ءسوزدى ەستىپ ءجۇرمىن عوي، سونىڭ قايسىسىن مالىمدەپپىن؟.. اسحاناداعى توبەلەستىڭ ناتيجەسىنەن كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن ايىرا المايتىن يت ەمەسپىن عوي!... اسىرەسە سونداعى سەنىڭ ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭ ءومىرى ۇمىتىلاتىن ءىس پە؟...
- بولدى، بولدى... سونى تۇسىنسەڭ بولعانى، - دەپ شىعا بەردىم مەن، - ەندى كۇدىكتەنبەي-اق قويايىن. بىراق، دوسقا ادالدىعىڭدى سوڭعى ناتيجەڭنەن كورەيىك!...
مەن ونى پايدالانعىم كەلگەن وسى كومەسكى ەسكەرتۋىم ەسىندە جۇرگەن ەكەن. سودان ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، كەشكى ساباق پىسىقتاۋدان قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا جەڭىمنەن تارتىپ قاپ، باسقا ساباقتاستاردان اۋلاققا باستاي جونەلدى. جان-جاعىنا قاراپ الىپ، اسىعا كۇبىرلەدى بىلاي شىعا بەرە:
- بيعا، بۇگىنگى پىسىقتاۋ ۋاقىتىندا كامەن مەنى شاقىرىپ اپارىپ سويلەستى.
- نە ايتادى؟
- «تىلەك» جۋرنالىن شىعاراردا ساباقتاستارىڭ ماقالا جازۋعا كىرىستى عوي. سوندا نە جازۋ كەرەكتىگى تۋرالى كىم-كىم سويلەدى؟ اسىرەسە سوندا بيعابىلدىڭ ۇيرەتكەنى بولسا ەسىڭە ءتۇسىر دەدى، - دەپ كىدىردى ءسابيت.
كامەننىڭ بۇل ماسەلەنى ءدال وسى تەرگەۋ كەزەڭىندە تىمىسكىلەۋىنەن تۇرشىگىپ قالدىم. «تىلەكتى» بەس-التى سان شىققان سوڭ اقىلباي توقتاتىپ قويعان. «ىلە توڭكەرىسىنىڭ جەڭىستەرى جونىندەگى اۋىز ۇگىتى بۇدان ەندى الدەقايدا وتكىر بولادى. مۇنىمەن كۇدىكتەندىرمەي-اق قويايىق» دەپ قانا ايتىپ ەدى ماعان.
كامەننىڭ ءوزى قاتىناسا ءجۇرىپ، اڭعىرتتىعىنان قاقاس قالدىرعان بۇل اڭگىمەنى قوڭىرسىتىپ وتىرعان عۇپىر تاز ەكەنىن سەزىپ كۇدىكتەندىم. بىرنەشەۋىنە تاقىرىپ بەرگەنىم اشكەرەلەنسە، شاتاقتىڭ باسى سول بولاتىنداي كورىندى.
- نە دەپ جاۋاپ بەردىڭ؟ - دەپ ىلە سۇرادىم سابيتتەن.
- «كىمنىڭ سويلەگەنى ەسىمدە جوق» دەدىم. «ال بيعابىل ول كۇنى ەشقانداي سوزگە قاتىناسپادى. ماقالا جازا الماي، ءبىر-ەكى كۇن ءۇنسىز جۇرگەنى ەسىمدە» دەدىم. كامەن ماعان: «ساباقتاستارىڭنىڭ تاڭداعان تاقىرىپتارىن ءبىر ادام عانا كورسەتكەن سياقتى، ماقالا ءبىر-بىرىنە ۇندەس جازىلىپتى. مۇنى جوعارعى جاق تەكسەرىپ جاتىر. سەن اشكەرەلەسەڭ ۇلكەن سىيلىق الاسىڭ، سونى ويلان» دەپ تاپسىردى.
- بۇدان باسقا نە سۇرادى؟
- باسقا ەشتەڭە سۇراعان جوق. كوپتەن بەرى ەش مالىمەت بەرمەي قويعانىمدى سوكتى،- دەپ كۇلىمسىرەپ الىپ كۇرسىنە سويلەدى ءسابيت. - كونبەگەنىمە بولماي زورلاپ، تىڭشىلىققا بۇگىن رەسمي تارتتى. «بىرەۋگە ءبىلدىرىپ قويساڭ باسىڭ كەتەدى» دەپ قاتتى ەسكەرتتى... ەندى قالاي ەتۋىم كەرەك بيعا؟... ماعان قۇداي الدىندا سەن... سەنىڭ اقىلىڭسىز ەشتەڭە ىستەمەك ەمەسپىن... «ىستەي المايمىن» دەپ ادا-كۇدە باس تارت دەسەڭ، ونى دا ىستەيىن.
ءسابيتتىڭ مۇنشالىق قاتەرلى سىرىن ايتۋىنا سۇيىنگەنىمدى سەزدىرمەي جانە سۇرادىم:
- نە مىندەت ارتتتى؟
- الگىنى ويلانۋدان باسقا، ءبىر-ەكى ۇيعىردى باقىلاۋدى عانا تاپسىردى; يۋسۋف قاسىم، ابدىكەرىم دەگەندەردى... ونىڭ بىزگە كەلەر-كەتەرى جوق، جەڭىل عوي،- دەپ جىميدى ءسابيت، - نەسىن كورسەك، سونىسىن ايتا سالارمىز باياعى، نە زيانى بار.
- ۇلكەن زيانى بار،- دەپ تونە ءتۇستىم مەن، - ۇيعىرلار بىلسە، ءوزىڭدى ولتىرەدى.
- ەندى قايتەيىن؟
- كامەنگە تىڭشى بولعانىڭ - اۋرۋ كەزىڭدە ءوزىڭدى ۇرىپ جىققان اتاماندارعا ساتىلعانىڭ بولادى! ونى ءبىز دە كەشىرە المايمىز. ولار سەنى ۇرعاندا ۇيعىر ساباقتاستار سەن ءۇشىن توبەلەسپەپ پە ەدى؟ وسىنى ەسىڭە ساقتا، ءسابيت. ءبىز دەسەڭ، سول كامەننىڭ ءوز ىزىنە تۇسسەڭ دە قيا باسقانىن ماعان ايتىپ تۇراسىڭ!
- ماقۇل... دۇرىس!... ال الگى ەكى ۇيعىر جىگىت تۋرالى نە ايتايىن وعان؟... الداۋىم كەرەك قوي!
- ەكەۋى «بوقتاستى» دەپ قيسىندىرىپ ءبىر بار، «توبەلەستى» دەپ ءبىر بار.. يۋسۋف ابدىكەرىمدى: «تۇرپاندىق تاز... داداڭ موللا بولعان سوڭ شارقيدىڭ قۇيرىعىن جالايتىن شىعار» دەيدى دەپ بار. ابدىكەرىم يۋسۋف قاسىمعا: «ىلەلىك باندى!.. قانقور!» دەپ ۇمتىلدى دەپ بارا بەر!
- وسىلاي مالىمدەگەنىممەن وزدەرىنەن سۇراي قالعاندا، ولاي ايتپاسا... ماعان شاتاق بولماي ما؟
- جوق، ولاردىڭ وزدەرى وسىلاي بوقتاسىپ جۇرەدى. بۇل جايتتەرىن قالاي تۇرلەندىرىپ ايتساڭ دا ول ەكەۋى «ەرىكسىز» مويىنداي بەرەدى. كۇماندانباي ايتا بەر.
- ماقۇل بيعا، دوستىعىڭا دوستىق، ماعان سەن، ءبارىن ىستەيمىن، - دەپ ءسابيت دارەتحانا جاققا بۇرىلا بەرە كىلت اينالىپ كەلىپ كۇبىرلەدى، - بيعا، كامەننىڭ مۇنىسىن مەن ايتتى دەپ ەشكىمگە اۋزىڭنان شىعارا كورمە.
- سەنىكىن مەن ايتسام دا، مەنىكىن سەن ايتساڭ دا جازاسى - ءولىم ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىن، - دەپ كۇلىمسىرەي ءبولىندىم سابيتتەن.
وتكەن كەزدەسۋدە رەپقاتتىڭ يۋسۋف قاسىم ەكەۋمىزگە تاپسىرعان «شيكىسى» وسى ابدىكەرىم ەكەن. شىڭ شىساي ۋاقىتىندا ءبىر رەت تىڭشى بولىپ، تاياق ارقىلى تيىلعان، ءالى دە قورىققاندا ساتا سالاتىن ەكى جۇزدىلىگى بار وقۋشى دەيدى. سول كۇنى كەلە سالا يۋسۋفپەن سويلەسىپ، ابدىكەرىمدى تەرگەۋگە تۇسىرمەۋدىڭ قامىمەن ەكەۋىن كورەر كوزگە قاتتى قىرقىستىرعانبىز. قولىما بۇگىن ساتىمەن قونا قالعان ءسابيتتى دە تىڭشىلاردى سوعان شىنداپ سەندىرۋ ءۇشىن سالدىم.
جازعىتۇرىمنىڭ بۇگىنگى ءىڭىرى تىم جىلى سەزىلدى. جاڭا ءۇمىت ۇشقىنىنداي جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. بەتىمە ءلۇپ ەتىپ كوكتەم لەبى ءتيدى دە، الدەقايدان كوكتەم ءيىسى كەلە قالدى. ىزعاردىڭ ورنىن جىلىلىق الىپ كەلەدى ەكەن. «يە، قىس سىرەستىرىپ، وزىندەي بوزقىراۋعا اينالدىرعان مىنا تەرەكتىڭ دە ءنىلسىز سۇر قابىعى جاسارىپ، نارلەنە تۇسپەدى مە. كامەنگە تىڭشى بولىپ تىمپيعان توڭ ءسابيت تە مىنە ەندى شىن جۇرەگىمەن ءجىبىدى عوي! بۇل دا مەزگىل قۇبىلىسىنىڭ سونداي نىسانى شىعار» دەگەن ويمەن جىلىنا كىردىم جاتاقحاناعا...
- كامەن يان ياڭنىڭ توسەك-ورنىن اقتارىپ جاتىر ەكەن،- دەپ جەتكىزدى ءسابيت ءبىر كۇنى تۇسكى دەمالىس ۋاقىتىندا. - مەن كىرىپ بارعانىمدا سەلك ەتە ءتۇستى دە، زەكىپ قالدى. «نەگە كەلدىڭ؟» دەيدى. مەن: «ابدىكەرىم مەن يۋسۋف قاسىم توبەلەسىپ، كويلەكتەرىن ايىرىسىپ تاستادى. اۋىزدارىنان مەن ەستىمەگەن سوزدەر شىعادى» دەپ زاۋلاتا جونەلىپ ەدىم. «شىعا تۇر، كەيىن» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. نەدەن قورىققانىن ۇقپادىم، ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. سونان شىعىپ كەلگەنىم وسى.
كامەننىڭ يان ياڭ جوق ۋاقىتىندا ءتىنتىپ جاتقانىن تۇسىنە قويىپ، ءوزىم جۇگىردىم. «ودان جاسىرىن ماتەريال ىزدەپ جۇرگەن شىعار» دەگەن وي تۋىپ، ونىسىن باسقا ماسەلەگە اينالدىرا سىقاقتاپ، تىنتكىزبەي قويماق ەدىم. كىرىپ كەلسەم، اپەر-تاپتەرى شىققان توسەگىنە تاڭدانا قاراپ يان ياڭنىڭ ءوزى تۇر ەكەن، كامەن جوق. اق جىبەك كويلەگىنىڭ جەڭى ءتۇرۋلى يان ياڭ ايازداي سۋىنىپ سۇرلانىپ الىپتى.
- ورنىڭىزدى جاڭا عانا كامەن ءتىنتتى،- دەدىم.
- ا... ا... كامەن!... باسە!- دەگەندە يان ياڭنىڭ سوپاقشا وتكىر قارا كوزى جارق ەتە ءتۇستى. - ەسىكتە قۇلىپ بار ەدى عوي، قالاي اشقان؟
- بىلمەدىم، تەرلەپ-تەپشىپ، اسىعا ءتىنتىپ جاتقانىن عانا كوردىك.
- تەز شىعىپ كەت،- دەپ جىميدى يان ياڭ، - كامەن كەزىگە قالسا، «كازەندى ىزدەپ كەلىپ ەدىم» دەي سال.
كازەندى ىزدەگەن بولىپ، ەندى اقىلبايدىڭ جاتاقحاناسىنا سوقتىم. كەرۋەتىندە شالقاسىنان جاتقان اقىلباي ەسىك قاعىسىممەن قابىلداي تۇرەگەلدى.
- اعاي، كامەن يان ياڭنىڭ ەسىگىن جاسىرىن كىلتپەن اشىپ، ورنىن ءتىنتىپ شىقتى. ءسىزدى دە اينالدىرىپ جۇرگەن شىعار، ەسىگىڭىزگە ساق بولىڭىز.
- كەل، وتىر،- دەدى اقىلباي كۇلىمسىرەپ. قالعان جايدى مەن وتىرعان سوڭ ەپتەپ قانا سۇراپ شىقتى. - بۇل الگى ابدىعۇپىر دەيتىننىڭ تاپسىرماسى بولسا كەرەك. اتى شۋلى ەكەنىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ؟... ال، وزدەرىڭدە بىرەۋدىڭ اتى جازىلعان قاعاز، الدەقانداي ءبىر ءتىزىم بولماسىن.. الگى جاقسى كىتاپتارىڭنىڭ ەندى مىقتىراق جاسىرىلعانى ءجون شىعار!
- ماقۇل. «تىلەككە» جازىلعان تاقىرىپتاردىڭ دا نۇسقاۋشىسىن ىزدەستىرىپ ءجۇر ەكەن،- دەدىم مەن، - سىزدەن بۇل جونىندە بىردەمە سۇرامادى ما؟
اقىلباي ءوزىنىڭ ىشتەن تۇسىنگەندەگى ادەتىمەن جىميىپ، باسىن شايقاي سالدى دا:
- مۇنى كامەن سەنەن سۇرادى ما؟- دەپ قايىرا سۇرادى.
- ءۇنسىز كۇرەڭ سابيتتەن سۇراپتى، سول ايتتى.
- ول وندايدى ساعان ايتپاسا كەرەك ەدى عوي؟
- جاقىننان بەرى ايتاتىن بولدى،- دەپ مەن جىميدىم.
- عاجاپ ەكەنسىڭدەر... بىراق، قاتتى ساقتانا تىڭدايتىن شىعارسىڭ؟
- ءيا، ارينە سولاي.
- شياۋجاڭنىڭ انەۋ ءبىر كونسپەكتىنىڭ اۋدارماسىنا قاراي وتىرشى، «كيەلى احلاق» قوي، پالە-جالادان ساقتار، - دەپ جىميدى اقىلباي. ۇزاعىراق بىردەمە سويلەمەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ايتقانىن ورىندادىم. - ىلە پارتيزاندارى اقپان ايىندا رەسمي ارميا بولىپ قۇرىلىپتى،- دەپ كۇبىرىن انىق ەستىرتە سويلەدى سونان سوڭ. - مۇنى ەستىگەن جۋ شاۋلياڭ قاتتى اشۋلانىپ، تەز قۇرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن قىران اتالعان چي فاميليالى تۋانجاڭىن ون نەشە مىڭ اسكەرگە قولباسشى ەتىپ جىبەرگەن ەكەن. ناۋرىز ايىنىڭ ىشىندە-اق وتىز مىڭعا جەتكەن ءۇش ايماق ارمياسى جىڭ قالاشىعى ماڭىندا ونى قورشاپ سوعىپتى. چي تۋانجاڭنىڭ ءوزىن گەنەرال سقاقبەك ءتىرى ۇستاپتى دا، ەكى-ءۇش كۇن تەرگەپ قانا قويا بەرىپتى. «دانىشپان گەنەرالدارىڭا سالەم ايت، ءبىزدى قۇرتامىز دەگەن اقىماق ويدان اۋلاق بولسىن، حالىق قۇرتىلمايدى» دەپ قايتارىپتى. چي تۋانجاڭ سوقا باسى سولمىرەيىپ الدىڭعى كۇنى قايتىپ كەلىپتى،- دەپ اقىلباي اشىق قارقىلداپ كۇلىپ الدى. - «ولاردى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس» دەپتى ۋجۇڭشينگە زارەسى قالماعان «قىران» تۋانجاڭى. «ءبىزدىڭ ىلە قورعانىسىنا جىبەرگەن بارلىق مىقتى قارۋ-جاراعىمىز سولاردىڭ قولىندا ەكەن. كەمپىر-شال، كىشكەنە بالالارىنا دەيىن مىلتىقتى. مەنى ايىپقا بۇيىرماڭىز... بارا جاتقانىمدا وسىنداي ءسوزدى ايتقان ەكى اسكەرىمدى ءوزىم اتىپ تاستاپ ەدىم; سولاردىڭ ءسوزىن تاعدىر ەندى ءوز اۋزىمنان سويلەتتى، شىندىق ەكەن» دەپ بۇك تۇسە جىلاپتى چي باتىر... ال، بيعابىل، مۇنداعى اڭدىسۋدىڭ ەندى قانداي بولاتىنىن تۇسىنگەن شىعارسىڭ؟...
اقىلبايدىڭ وسى سوڭعى سوزىنە: «قاتتى ساق بول» مەن «تەز جونەل» دەگەن ماعىنانى قوسا ءتۇسىنىپ شىعا بەردىم.
جاتاقحاناعا بارا سالا ساكىنىڭ ۇستىنە ورىندىق قويىپ شىعىپ، توبەمدەگى شكاتور قاعازدى جاپسارىنان سوگىپ ەدىم، ساباقتاستار اڭىرا قاراستى دا، امىرقان اڭعارا قويىپ، ەسىك الدىنا بارىپ تۇرا قالدى. جاسىرۋعا ءتيىستى كىتاپتارىمدى تۇگەلىمەن شكاتور ۇستىنە سۇڭگىتە باستاعانىمدا عانا تۇسىنگەن ساباقتاستار جىميىسىپ ءوزدى-ءوز توبەلەرىنە قاراستى. ءسويتىپ، جاسىرىن قازىنامىزدى مىقتاپ جاسىرۋ قاجەتتىگى ءتىلسىز ۇعىلىپ، ءۇنسىز ناۋقانعا اينالدى. قايتا جاپسىرعاندا تىشقانعا قاجاتپايتىن ءدارى ءجونىن عانا كۇبىرلەستىك...
قوزعالىس ۋاقىتى جاقىنداعان سايىن ساباقتاستار ارا مىلتىق جايىندا جايراڭ اڭگىمەلەر كوبەيە ءتۇستى. قۇرال اڭساعاندىقتارىن، اتىپ ماشىقتانۋعا كەيبىرى تىم اسىق ەكەندىكتەرىن سول ارقىلى بىلدىرىسەدى.
بىزگە اسكەري تاربيە ساباعىن وتەۋشى - ءاشىم جياۋگۋان ەدى. مىلتىق شاقپاعىن بولشەكتەپ قايتا قۇراستىرۋدى، ونى ساقتاۋدى جاقسى ۇيرەتكەن. جاقىننان بەرى نىساناعا الۋ، اتۋ قاعيداسىن اسا تاپتىشتەپ ۇيرەتىپ ءجۇر. ساباققا كىرگەن ساعاتتارىندا ساباقتاستار ونى تىم كوڭىلدى قارسى الاتىن بولدى. سۇراۋ قويعىشتاپ، بار ىقىلاسىمەن ۇيرەنەدى.
- اتتەڭ،- دەيدى تىلەۋقان قۋ، ءاشىم اكەلگەن بەساتارعا قاراپ، مۇرنى قۇمالاقشا دومالاعانداي جىبىرلاپ كەتەدى، - تارس-تۇرس، قويىپ-قويىپ جىبەرسەم...
ءسابيتتىڭ سۇعاناق قوڭىر كوزىمەن نە قيلى قىزىقتى قۇبىلىستاردى كورەتىن بولدىم. يان ياڭدى تىنتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندەگى ەكىنتىدە كامەن كوشەگە شىعىپ كەتكەن ەكەن، يان ياڭ ءتىنتۋشىنىڭ وزىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىپتى. ء(بىرىنىڭ قۇلپىن اشاتىن كىلتتى ءبىرىنىڭ قايدان تاۋىپ تىنتەتىنى قىزىق). كامەننىڭ قاعاز سالعان جاشىگىنىڭ قۇلپىن دا اشىپ، ءبىر داپتەرىن الىپتى يان ياڭ. داپتەردى سىمىنىڭ جان قالتاسىنا تىققاندا ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان ءسابيت، زىتىپ بەرىپتى. سول بەتى ماعان جەتتى.
كامەننىڭ مەڭگەرۋشىگە تانىستىرۋى بويىنشا، سابيتكە كۇندىز-ءتۇنى قاقپا اشىق بولاتىنىن ءوزى ايتقان. «يان ياڭنىڭ ەندى قايدا باراتىنىن دا ءبىلىپ بەرشى كوكەشىم» دەدىم مەن. ول تاعى جونەلدى. سول ساپاردى كەشكى پىسىقتاۋ اياقتالعاندا قايتتى ءسابيت:
- يان ياڭ اپاق-ساپاقتا باحۋلانداعى ءبىر كىشكەنە قاقپادان كىرىپ كەتتى. ارتىنان بارىپ قاراسىم، 11-ءشى نومەرلى قاقپا ەكەن،- دەپ سىبىرلادى.
رەپقاتتىڭ وسى اپتادا مەنى قابىلدايتىن ءۇيى سول ەكەنىن ىشىمە ءتۇيدىم دە:
- ونان سوڭ؟- دەپ قانا سوڭىن سۇرادىم.
ءسابيت ونان سوڭ «يان ياڭ شىعا كەلسە، كورىپ قويار» دەگەن ويمەن قايتا جۇگىرىپتى دە، قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ بۇرىشىنا كەلىپ باقىلاپتى. (يان ياڭ باحۋلانعا سول جولمەن بارعان ەكەن). جارتى ساعاتتاي ۋاقىتتان سوڭ قايتىپ كەلە جاتقانىن كورگەن ءسابيت، ۇلكەن كوشەمەن قۇلداپ بارىپ دالدالانىپتى. يان ياڭ مەكتەپكە قاراي ورلەگەندە ءسابيت تە قايتۋعا بەت العان ەكەن. ۇيىمنىڭ قاقپاسىنان كامەن شىعا كەلىپتى.
- كامەننىڭ قاسىندا جارتىلاي قالاشا كيىنگەن، تاۋلىق ەكى قازاق بار. تانىمادىم، بىراق، جۇرىستەرى سولەكەتتەۋ، - دەپ تاعى ءبىر تىڭ حاباردىڭ شەتىن شىعاردى ءسابيت، - ءبىرى - ورتا جاستى جۋان سارى، ءبىرى - ۇزىن بويلى قارا جىگىت. كامەن مەنى كورە سالا جۋان سارىعا كۇبىرلەپ ەدى. ول ۇزىن قارانىڭ جەڭىنەن تارتىپ قويىپ، قۇلداي جونەلدى. باستارىن تومەن سالىپ ماعان قارامادى. كامەن ماعان بۇرىلىپ، قايدا بارعانىمدى سۇرادى. «نان ىزدەپ شىقتىم» دەي سالدىم. ول ەكى قازاقتىڭ ارتىنان كەتتى. مەن باسپالاپ كورەيىن دەپ ويلادىم دا، تىم كەش بولىپ كەتكەن سوڭ ەرىنىپ قايتىپ كەلدىم،- دەپ اياقتاتتى ءسوزىن.
ءسابيتتىڭ كامەن قاسىنان كورگەن قازاقتارى تۋرالى «وسى تاۋلاردان تاپقان تىڭشىلارى شىعار، ءىڭىر قاراڭعىسىمەن قوجايىندارىنا كورىستىرمەك قوي» دەگەن عانا تۇسپال جاسادىم. يان ياڭنىڭ بۇگىنگى ارەكەتىنەن ءبىر ءتۇرلى ىستىق اعىن پايدا بولىپ، مەنىڭ ويىمدى باۋراي جونەلدى: ءبىزدىڭ ىسىمىزگە قاتىناسۋشىلار عارىش پەن جەر يادروسىنا دەيىنگى، قىرى مەن سىرى سان الۋان، سان قابات، سان ءتۇرلى قاۋىم عوي. سونىڭ ىشىندە بىرىنە ءبىرى وت پەن سۋداي نە قيلى دارۆيندەر مەن نە قيلى مۇحاممەدتەر، نە قيلى كەگەندەر ءجۇر. حانزۋ كوممۋنيست يان ياڭنىڭ حۇيزۋ بولىپ قاتىناسۋى، وسى تۇرلەردىڭ بارىمەن سايكەسۋ قابىلەتىنىڭ كۇشى عوي. ءبىزدىڭ مۇنداي جاڭا دا جاس قاۋىم جەڭبەي قويار ما؟ ابدىعۇپىردىڭ قويىنىنداعى ءتىزىمى عانا ەمەس، ءىبلىس ۇيالاعان جۇرەگىن دە جۇلىپ الارمىز-اق!... ۇرلايمىن دەگەن كامەنى بۇگىن-اق تونالمادى ما...
الىپ ۇشقان وسى اسقاق ءۇمىتىم مەن ءۇشىن اسا ءتاتتى بولىپ العان سەنبى كەش جەتكەنىن دە سەزدىرمەي قالىپتى. كەشكى تاماقتى جەپ شىققاندا عانا قاي كەش ەكەنىن ساباقتاستار اۋزىنان ەستىپ، سىفان ماتاسىن جاتاقحاناعا كىرە تاستادىم دا، ءبىر كيەر «ادەمىمدى» كيىنە قويدىم. كوك شۇعا مەشپەت، سىم، جىلتىر قارا باتينكا، كەڭ ماڭدايدى كومكەرە تولقىعان قويۋ قارا بۇيرا شاش ۇناسىپ-اق تۇرعان ءتارىزدى، تەڭدەسسىز كۇشتى ماحاببات بايلاعان ساعىنىشتى قالىڭدىقپەن كورىسەردە قارا كوز قانداي جاينايدى. دوڭگەلەك ايناعا بىرەر قارانىپ تا جىبەرىپپىن. وتكەن جەكسەنبىدە ەندى قايتىپ كورەرىنە كوزى جەتپەگەندەي جىلاپ قالعان نۇرياشقا ماحاببات كوكتەمىنىڭ ءدال وزىنشە جايناپ كورىنۋىم كەرەك قوي!
جەبەي باسىپ، جەدەلدەتە جونەلدىم. الدى-ارتىمدى باعىپ كەلەمىن، اعىپ كەلەمىن. مەنى اڭدىعان ەشكىم كورىنە قويمادى. لەپىرگەن جاس جۇرەگىم قارعىپ كەلەدى. جاقىنداعان سايىن جار ءيىسى اڭقي تۇسكەندەي، جان جۇيەم بالقي ءتۇستى... ماڭىمدى شولا كەلىپ، تانىس ەسىككە لىپ بەردىم.
مۇندايدا سۇزىسە قالاتىن كۇلان كورىنبەي، كارى شەشەسى قارسى الدى. سالەمىمدى قابىلداي سالا، كۇلاشتىڭ نۇرياشقا كەتكەنىن ايتىپ، ءتور ءۇيدى نۇسقادى:
- وتىرا تۇر بالام، قازىر كەلىپ قالار.
بوساعاداعى ەلەكتر كنوپكاسىن باستىم دا، كۇلاننىڭ قولىما ىلىنگەن ءبىر كىتابىن الىپ وتىرا قالدىم، جۇرەگىم اسىر سالىپ تۋلاي جونەلدى. بۇرىنعىمداي كىتاپ وقي تۇرۋعا زورلانسام دا، موينىم يىلەر ەمەس، ەسىكتى تىڭداي بەردىم، جۇرەگىم لوبلي بەردى. سەنبى سايىن وسىندا ەرتە كەلىپ كۇتەتىن نۇرياشتىڭ امان كورىسۋگە بۇگىنگىدەي ەرەكشە اسىعاتىن كۇنى وسىنشا نەگە كەشىككەنى كوكىرەگىمە سيار ەمەس...
سونشالىق تىقىرشىپ، سارىلا كۇتكەن حابارىم، قۇلاعىما جۇدىرىقپەن قويىپ جىبەرگەندەي بولدى ءبىر كەزدە. تۇلا بويىم زىڭ ەتە ءتۇستى.
- جوق پا؟... نە بوپتى؟- دەپ قالدى اۋىز ۇيدەگى شەشەي...
جاۋاپ ەستىلمەي، جاۋتاڭداي قاراعان كۇلان كىرىپ كەلدى. كوزىم اتىلىپ شىعارداي قارادىم بىلەم:
- سابىر، بيعا، سابىر!- دەپ جايشىلىقسي كۇلىمسىرەدى. بىراق شىرايى سولعىنداۋ.
- قايدا كەتىپتى؟- دەپ مەن دە سابىر شاقىرعانداي جىميدىم.
كۇلان ۇستىندەگى جۇقا پالتوسىن شەشىپ ءىلدى دە، مەنىڭ جانىمداعى ورىندىققا كەلىپ وتىردى. اپپاق ساۋساقتارىن ۋقالادى. بۇل «باپتانۋىنا» قاراپ، باسىنان باستايتىن ءبىر سۋىق اڭگىمە بارىن سەزگەندەي تىتىرەنىس پايدا بولدى ماعان.
كۇلان تومەن قاراپ وتىرىپ، ءسوزىن اسا ىجداعاتپەن باستادى.
- ساقشى جونىندەگى تاپسىرماڭدى وتكەن دۇيسەنبى كۇنى جەڭىسپەن ورىنداعانبىز. بىزگە مەكتەپتەگى بارلىق ۇيعىر قىزدار قوسىلعان. مەكتەپ كەڭسەسىنەن قالالىق ساقشىعا نارازىلىق قاتىناس جازدىرىپ الىپ شىققانبىز. كوشەدە بىرىنەن-ءبىرى ەستىگەن مۇسىلمان ايەلدەر تۇگەل ىلەسىپ، شۋلاي كىردى ساقشىعا. «ايەلدەردى سۇراققا تۇندە شاقىرۋ توقتاتىلسىن»، «تۇندەلەتىپ تۇتقىنداۋ توقتاتىلسىن!» دەپ ۇراندادىق. جۇيجاڭدارى1 شىعىپ كاۋكەلەكتەپ، ءبىزدىڭ تالابىمىزدى ءماجىلىس زالىنا كىرگىزىپ وتىرعىزىپ تىڭدادى. جۇرەردەگى اقىلداسۋىمىز بويىنشا نۇريانى سويلەتپەي، تۇندە بولعان احۋالدى قاسىنداعى ءۇش قىز سويلەدى. جابىلا تاعى ءبىر ۇرانداتىپ جىبەردىك. ايەلدەر مەكتەبىنىڭ نارازىلىق قاتناسى مەن نۇريانىڭ ءوز ارىزىنا كامەننىڭ حاتىن قوسا ءتۇسىندىرىپ مەن ۇسىندىم. تاپسىرىپ العان باستىعى بار تالابىمىزدى يزەكتەي قابىلداعان بولاتىن،- دەپ كۇلان ءبىر تىنىپ كۇرسىندى. كۇرسىندى دە تاعى دا كۇلىمسىرەگەن بولىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - سودان مەكتەبىنە قايتقان نۇرياش وسى ۇيگە بەيسەنبى كۇنى كەشكە جاقىن ءبىر كەلدى، سەنىڭ احۋالىڭدى سۇراپ قايتقان بولاتىن... كەشە مەكتەبىندەگى ءبىر ۇيعىر قىز نۇرياشتىڭ مەكتەپكە بارماعانىن ايتىپ ىزدەپ كەلدى. جاڭا اقىلباي ەكەۋمىز بارىپ، تابا الماي قايتتىق. «مەكتەپكە بۇگىن دە كەلمەدى» دەپ وقىتۋشىسى بىزدەن سۇرايدى.
- جوعالعانى ما؟- دەپ ىشقىنىپ قالدىم مەن. ماڭدايىمنان تەر بۇرقىراي ءتۇستى. كەيىن كۇلكىگە قالاتىن قىلىق بولماسىن دەگەن ساقتىقپەن سوندا دا قالپىمدى ساقتاۋعا تىرىستىم، - كورپە-جاستىعى، كيىم-كەشەگى ورىنىندا ما ەكەن؟!
- بار، ءبارى ورنىندا تۇر. نارسەلەرىن تىزىمدەپ، قاسىنداعى ۇيعىر قىزعا تاپسىرىپ قايتتىم.
- بەيسەنبى كۇنى كەلگەندە باسقاداي نە سويلەپ ەدى؟- دەگەن سۇراۋىما كۇلان ويلانىپ بارىپ جاۋاپ قاتتى.
- ءيا، بۇدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن سارسۇمبەدەن كورگەن ەكى-ءۇش كىسىنى سول كۇنى ءنانمىننان1 كورىپتى. بوعداعا قونىس اۋدارعانىن ايتىپ، قابەننىڭ ۇيىنە دە ءبىر قونعان كىسىلەر ەكەن. «وزدەرى تانىماعان شىراي كورسەتكەن سوڭ امانداسپاي وتە بەردىم» دەدى نۇرياش.
مەن ەلەڭ ەتە ءتۇستىم.
- ءتۇرى قانداي كىسىلەر ەكەن؟
- ونى ايتقان جوق.
- سول الدىڭعى كۇنى كەشتە كامەنگە ىلەسىپ، قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا كىرگەن ەكى كىسىنى ءوزىڭ كوردىڭ بە؟
كۇلان تاڭىرقاي قارادى ماعان:
- جوق.
- اتتەگەنە! - دەپ تۇرەگەلدىم ورنىمنان. اۋىر كۇيزەلگەنىمدى شىرايىمنان بايقاعانداي، كۇلان سىرت اينالا بەرىپ كوزىن ءسۇرتتى، - سول كورگەن كىسىلەرىنىڭ تىم بولماعاندا ءبىرىنىڭ ءتۇرىن ايتا كەتپەگەنى-اي!
كۇلاننىڭ ءۇنى دىرىلدەي شىقتى.
- كامەن وسىندا جۇرسە، بۇرىن بىرەر رەت قانا كورگەن بەيتانىس ادام قالاي اكەتپەك ونى؟... ولاردىڭ ىرقىنا نۇرياش كونەر مە؟... بيعاش، قينالماشى، سابىر ەتشى! وسى ۇرىمجىدەن تابىلار ول!... اقىلباي ساقشى ورىندارىنان سۇراستىرىپ، ىزدەمەك بولدى عوي... «كوپ ادام ىزدەيدى» دەدى ونى... جوعالا قويماس...
وسى اقشام ۇيىلەردە عانا اعىنداپ لەپىرە جەتكەن ۇيىمنەن كۇيرەپ سەندەلەكتەي قايتتىم. اسپان قاپ-قارا بۇلت، كۇلىم قاققان بار جۇلدىزىمدى تۇنەك جۇتىپتى. قاتتى ماس بولعاندايمىن، جەر ءجۇزى جوڭكىلىپ، مەنى قاقپاقىلداي قاعىپ، قاقپايلاپ الا جونەلگەندەي. «كامەن ەرىپ جۇرگەن بولسا سول قازاقتار اكەتكەنى مە نۇرياشتى؟ ...ءيا، قارا قاقپا جۇتتى ما؟... كورگەن تۇستەرى راس كەلگەنى مە؟.. جوق... جوق، مۇمكىن ەمەس!... مۇمكىن ەمەس، ايرىلىسپاق ەمەسپىز!... نۇرياش!... نۇرياش، قايداسىڭدار، تەز جەتسەڭدەرشى، جەتكىزسەڭدەرشى تەز!... اكەل، اكەل، ەڭ جويقىنىن ۇستات قولىما! قارا اسپانىن قارا قاقپاسىنا كۇيرەتىپ تۇسىرەيىن!»
جان جۇرەگىم استاڭ-كەستەڭ بولىپ، وسىلاي الا بۇرتىپ، جاتاقحاناما البىرتا جەتتىم دە، ورنىما بۇك ءتۇسىپ قۇلاي كەتتىم.
«بەلگىلەنگەن كوتەرىلىسكە ەندى ەكى كۇن قالدى... ياپىر-اي، كەلەتىن پارتيزان وترياتتارىنىڭ حابارى نەعىپ كەشىكتى؟ قارۋلانۋ ارەكەتى سول حابارعا عانا بايلانىستى عوي!» دەگەن وي ورنىمنان سەرپىپ جىبەرگەندەي، ىرشىپ تۇردىم. قاراما-قارسى ەكى قاتار تاقتاي ساكەننىڭ اراسىنداعى ەسىكتەن تورگە سوزىلعان ءدالىزدى بويلاپ، ارلى-بەرلى كەزە بەرىپپىن. جىم-جىرت جاتقانىمەن ساباقتاستار تۇگەل دەرلىك وياۋ ەكەن. مەنىڭ ناعىپ تىقىرشىپ جۇرگەنىمدى ءبارى سەزگەندەي، ءبارى دە سول قامدا سياقتى، اۋناقشي ءتۇستى. تەمەكى تارتاتىندارى باستارىن كوتەرىپ، تەمەكى وراستى. ەشقايسىسىندا سىرىڭكە جوق ەكەن. مۇندايدا وتپەن قامداۋشى شاقان ەدى. جالبا-جۇلبا قىستىق مەشپەتىنەن ماقتا جۇلىپ الىپ، «قۇداي بەرگەن» قۋاتتى الاقانىمەن «پرەستەپ» شيراتاتىن دا، ساكى تاقتايىنا تاس كىرپىشپەن ىسقىلاپ تۇتاتاتىن، بۇل جولى مەشپەتىنەن ماقتا الا الماي، قاسىنداعى سالىقتىڭ ماقتالى مەشپەتىن جۇلمالادى. ءسويتىپ تۇتاتقان كەرە قارىس تەمەكىسىن وۋىپ-وۋىپ جىبەرىپ، ءتۇتىنىن مۇرنىنىڭ اپانشا ۇڭىرەيگەن قوس تەسىگىنەن بۋداق-بۋداق ەتكىزدى.
- ەي، بيعاش، كەل وتىر، تەمەكى تارت!
ۇسىنعان تەمەكىسىن الا سالىپ، ەكى سورىپ وزىنە قايتاردىم. تۇڭعىش تارتقانىم سول ەدى. ءوز كۇيىگىم ءۇشىن سورعانىمدى ۇرە سالىپ، نۇريا ءۇشىن سورعانىمدى شىرعاسىن شىعارماي ءسىمىرىپپىن. شاشالىپ قالدىم. كەزە ءجۇرىپ جوتەلىپ قايتا ورالعانىمدا:
- بيعاش،- دەپ كىدىردى شاقان. مەن قاراپ تۇرا قالدىم. - اتتەڭ! اتتەڭ! ... مىلتىق بولسا، يت بولسىن، قاسقىر بولسىن، ەڭ سەمىزىن اتىپ جەر ەدىم قازىر.... جۇرەگىم قارايىپ بارادى، ءبىر دارمەنىڭ بار ما؟
مەن جاۋاپسىز كەزە بەردىم.
- ءوزىنىڭ دە سوعان اشىعىپ-اسىعىپ جۇرگەنى شىعار؟- دەپ كۇبىرلەدى ىنتىقباي. تىلەۋقان كۇلدىرگىسىن قوسا جاۋاپ قايىردى بۇعان.
- وسى ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز نەگە باقىرايىپ جاتىر دەيسىڭ، تۇگەل سونى اڭساپ جاتپايمىز با؟ قاسقىرىڭ تۇرماق قابانىڭ بولسا دا اكەلشى، قابىرعا، قىرتىسىن ىزدەمەي-اق بىتەۋ جۇتا سالايىن!
- وي ساباقتاستار، ۇيىقتاڭدارشى!- دەپ سەمىز ورالقان ىشقىنا اۋناپ ءتۇستى.
ءبارى قايتا قيسايىستى دا مەن كەزە بەردىم. «قارا نار» ءانىن ايتقىم كەلدى دە كوڭىلىم بوساي بەردى. «قوي، ايتپايىنشى، ايتپايىنشى سونى بوزداتىپ... ىرىمى جامان ءان عوي ونىڭ... نۇرياش ەرتەڭ-اق جارق ەتىپ شىعا كەلەر ءبىر جەردەن!...» - سول ۇمىتپەن شەشىنىپ كورپەمە كىردىم. باسىمدى جاستىققا قويعىم كەلمەدى. نۇريانىڭ العاش تانىسقاندا ايتقان «اعاجايىن» ايتا جونەلدىم. اسا ىقىلاسپەن ايتقاندىعىمنان ناقىشى نۇرياشتىڭ ءوزى ايتقانداعىداي تولىق شىقسا كەرەك، ساباقتاستاردىڭ ءبارى باس كوتەرىپ قوسىلا كەتتى. كوز جاسىم تىرس-تىرس تامدى كورپەگە. «ءيا، ءبارى دە جىلاي قوسىلىپ وتىر ەكەن. تۋعان جەرىن ساعىنعان عوي شىركىن ازاماتتار!»... ءبىراز ءۇنسىز كىدىرىستەن سوڭ نۇريامەن بىرگە سول وتىرىستا ايتقان «اينام كوزىمە» شىرقاتا جونەلدىم. باسقا ساباقتاستار قوسىلا قويمادى بۇل انگە، اياقتاتا بەرە قوس تامشىنى تاستاپ جىبەرىپ توقتاتتىم.
- بيعاش، نە بولعان ساعان مۇنشا؟- دەپ قۋات بۇل جىلاۋىقتىعىمدى جاقتىرماي قالدى دا، ىنتىقباي سوزا كۇرسىندى:
- ە، ءبىر ءمانى بار شىعار، وڭايعا جىلاۋشى ما ەدى؟
كوزىمنىڭ بۇل تامشىلارى كوڭىلىمنىڭ دەمەۋشىلەرى بولعانداي، تارىلعان تىنىسىم ءبىراز كەڭىگەندەي سەزىلدى دە ەندى «ەلىم-ايدى» ايتقىم كەلدى. «نۇرياش ەكەۋمىزدىڭ وسى جاقىندا عانا قوسىلىپ ايتقان ءانىمىز عوي. قۇشاقتاسىپ وتىرىپ ايتىپ، قوسارلانا جىلاپ ەدىك قوي، نەگە جىلادىق ەكەن سوندا!... ەندى جالعىز كۇڭىرەنۋگە تۋرا كەلدى!». مۇنى دا سونداعى نۇريانىڭ ناقىشىمەن ايتا جونەلدىم. بۇل انگە ورالقاننان باسقا ساباقتاستار تۇگەل باس كوتەرىپ، «ءۇنسىز كۇرەڭ» اتالعان ءسابيت تە قوسىلا كەتتى. ەندى مەن عانا ەمەس، ءبارىمىز ءتۇپ-تۇگەل «جىلاۋىققا» اينالا ايتىپ شىقتىق.
- وي ساباقتاستار، جىلامايتىن ۋاقىتتا جىلادىڭدار-اۋ وسى،- دەپ ورالقان دا باسىن كوتەرىپ الدى. - اقىر ۇيىقتاتپادىڭدار عوي، ايتىڭدارشى تاعى دا، بيعاننىڭ شابىتى توتەنشە كەلىپتى بۇگىن، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىنداي.
«جۇرەك-باۋىرىم ەزىلىپ بارا جاتسا قايتەرمىن، اعىكە؟» دەگەن ويمەن تاعى ءبىر تاستاپ جىبەرىپ، تاعى دا نۇرياشپەن بىرگە ايتقان «ياپىرا-ايعا» باستادىم. مۇنى بىلەتىن سالىقتان باسقاسى قوسىلىپ ايتپاسا دا قام كوڭىلدەر قوسىلىپ جىلاسا تىڭدادى. ءبارى دە نۇرياشتارىنان قاتەرلى كەزەڭدە مەنشە ايرىلىپ قالىپ وتىرماسا دا، جۇرەكتەرىنىڭ قىلى بىرگە تارتىلىپ، بىرگە شەرتىلگەندەي، ءبىرىنىڭ ىرشىپ كەتكەن كوز جاسىن ءبىرى كورىپ ىرشىتادى. ىشتەرىنەن جەتە ءتۇسىنىپ بولعان تاعدىرلاستىق، جۇرەك تامىرلارىن تۇتاستىرعانداي.
بۇل ءتۇندى تۇگەل دەرلىك ۇيىقتاماي وتكىزدىك.
كيىنىپ جۋىنۋعا شىققاندا ىنتىقبايدان كامەننىڭ وسى ءۇرىمجى ماڭىندا تۋىستارى بار-جوعىن سۇرادىم.
- جەمسارى اۋدانىندا ناعاشىم بار دەپ جۇرگەن، - دەدى ول، - بەس-التى جىل بۇرىن التايدان كوشىپ كەلگەن ەكەن. ونى نەگە سۇرادىڭ؟
- وتكەن بەيسەنبى كەشىنەن بەرى نۇريا قارىنداسىڭ،- دەپ كىدىردىم دە، - «جوعالىپتى» - دەۋگە باتىلىم ارەڭ جەتتى. - ءدال سول كەشتە كامەننىڭ قاسىندا بوتەن ەكى قازاق جۇرگەنىن كورگەندەر بار.
- سولار اكەتتى دەيسىڭ بە؟... ولار نۇرياشتى باسىنىپ اكەتە الماس! اكەسى تۇرمەدە جاتقانمەن ارۋاعى دا قورقىتادى ونىڭ: تۋىسى وتە كوپ، نۇريانىڭ ءوزى ءتىپتى دە...
- سويتسە دە كامەندى باقىلاۋشى مىقتى بولسىنشى... اسىرەسە بۇگىن!
كامەندى سابيتكە دە مىقتاپ تاپسىرىپ، تاماقتى شالا-شارپى ىشە سالا رەپقاتقا جونەلدىم.
رەپقاتتىڭ ۇلكەن كوك كوزى قىزارىڭقى تارتىپ، ەرنى جىمقىرىلىپ الىپتى. ۇيقىسىزدىق تا، قاتتى ىزا دا بار سياقتى، قول الىسا سالا مەنىڭ قاباعىمدى بيلەگەن ماسەلەنى ايتتى.
- كەلىن قولدى بولدى عوي، شىدا! كەشە كەشتە ەستىگەنىڭنەن دە حابار تاپتىم.
- كىمنىڭ قولىنا ىلىنگەنىن ءبىلدىڭىز بە؟
- كىشى ءتورت كوشە جاقتاعى ءبىر ساقشى بولىمشەسىنە ەكى ساقشى ەكى بىلەگىنەن ۇستاپ كىرگىزىپ اكەتكەنى انىق. سونىڭ ەرتەڭىنە ول بولىمشە قوراسىندا جوق بولىپ شىقتى، بۇل دا انىق. ۇرى تۇرمەلەردىڭ بىرىنەن تابىلار، سابىر ەت!
مەن ءدال سول اقشامداعى كامەنگە ەرگەن قازاقتاردىڭ جايىن قىسقاشا ايتىپ، كامەننىڭ سىبايلاس ساقشىلارى سولارعا بەرىپ جىبەرۋ مۇمكىندىگىن دە قوستىم.
- ولاي بولسا، كامەندى قايتكەندە دە ءبىر اپتا ۇرىمجىدەن شىعارماي ۇستاي تۇرۋدىڭ امالىن تابىڭدار! قاستىقتان ءولىپ كەتپەسە قۇتىلادى، زورلاپ اۋىلدارىنا اپارسا دا، الداۋعا كونىپ كەتەتىن بالا ەمەس، قۇتقارىلادى! - دەپ رەپقات نىق سەنىمىن ايتتى. - بۇل وسىلاي بولسىن، ەندى ۇلكەن قايعىعا كەلەيىك. ءبىز كۇتكەن پارتيزان وترياتتارىن ءۇرىمجى ايماعىن دا وتۋدەن تيىپتى...
بۇل حاباردى ايتقاندا رەپقاتتىڭ ءجۇزى ورتتەي جاندى. مەن تىنىس الا الماي قالعانداي تىعىلىپ وتىرا كەتتىم.
- كىم تيىپتى؟
- توڭكەرىستىڭ جوعارى باسشىلىق ورنى.
- نە ءۇشىن، گومينداننان ازات بولماي-اق قويسىن دەي مە؟ - دەگەندە ءۇنىم قىرىلداي شىقتى مەنىڭ.
- جوق، جاستار زور شىعىنعا ۇشىرايدى دەيدى، بۇل قامقورلىق... بىراق، كوزى جەتپەگەندىكتىڭ، ءبىزدىڭ كۇشىمىزگە سەنبەگەندىكتىڭ قامقورلىعى،- دەپ ۇستەلدى جۋان الاقانىمەن سالىپ جىبەردى رەپقات. - ءبىزدى سونشالىق ءالجۋاز، قور سانايتىن سياقتى. گوميندان ءوز جاۋىزدىعى ارقىلى حالىقتى دۇنيەدە بولىپ كورمەگەن قۇدىرەتتى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرىپ بولىپ ەدى عوي؟... ءۇرىمجى ازات بولعانىن ەستىگەن قايسى اۋدان قوزعالماس ەدى سوندا؟ بىزدەن دە ارمان قوپاقتاپ، تارپا باسسالۋعا دايىن تۇر ەدى عوي؟! ءۇرىمجى گوميندانىنا سىرتقى ايماقتاردان كومەك كەلە الار ما ەدى سوندا؟... ءبىزدىڭ امان قالۋىمىزدى ويلاعان-اق بولسىن، ەندەشە اشىق تا، استىرتىن دا تەز ۇيىمداسۋىمىزعا سونشا نەگە شاقىردى؟ زور كۇش ەكەنىمىزدى ەكى-ءۇش اي ىشىندە عانا كورسەتىپ، تىڭشىلار جاعىنان تىزىمدەلىپ بولعانىمىزدا بۇل تيۋى، تىپ-تيپىل بولىپ، تۇرمەدە قىرىل دەگەن ءسوز بولىپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟... - ىزامەن ءتۇيىلىپ كوتەرىلە كۇبىرلەپ كەلىپ كىدىرگەن رەپقات ەندى باسەڭدەي جالعاستىردى ءسوزىن. - ءجا، باۋىر، ءبىز تۋعان ەلىمىزدىڭ تاعدىرى ءۇشىن دە، كوممۋنيزم ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى ءۇشىن دە وزىمىزدە بۇرىن بولىپ كورمەگەن قابىلەتپەن تىرىسىپ باقتىق. بەسىكتەن بەلىمىز كوتەرىلىسىمەن-اق جۇعىمدى، ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋشى بولا الدىق. ەندىگى بار قابىلەتىمىزدى امان-ەسەن جاسىرىنىپ قالۋ ءۇشىن جۇمسايىق، ارقانداي جاعدايدا دا وسى ۇيىمدى مىناۋ ۇكىمەتكە بىلدىرمەۋ جاعىن عانا ويلايىق. كوپ ساندى دوستارىمىز سوندا عانا امان قالادى. قازىرگە دەيىنگى الىپ وتىرعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، وسى قالاداعى تىڭشىلاردىڭ ماتەريال توپتاعان سكلاتى - ابدىعۇپىر تازدىڭ باسى، ولار ءالى دە توپتاپ جاتىر. ول اشكەرەلەي الاتىن تولىق فاكتىگە يە بولا قالسا، سەندەر دە ۋاقىتىندا حابارلاناسىڭدار. ولاي بولعاندا كوزگە ءتۇسىپ، بەلگىلى بولعاندار ىلەگە ءيا التاي جاققا قونىس اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى... ونشالىق قاتەرلى كورسەتىپ، شوشىتىپ الماي وسىنى جەتكىزە تۇر... وتە كوپ ادام عوي، بۇرىن كورىنىپ قالماعاندارىنا حاۋىپ جوق شىعار...
«بوسىپ كەتۋگە تۋرا كەلسە، نۇرياش قايدا قالار ەكەن» دەگەن اشىنىش ىشىمنەن بۇرە شىقتى مەنىڭ. ەندى سوعان قۇلاق تۇرۋگە جونەلدىم دە، مەكتەبىنە بارىپ، جاتاقحاناسىنداعى ساباقتاس قىزدارىنان سۇرادىم. توسەك-ورنى، كيىم-كەشەگى كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءوزى جوق... ءيا، قۇشاعىما كىرگەندە ماستاندىرا تۇسەتىن ال قىزىل كوفتاسى دا چەموداننىڭ ۇستىندە قاتتاۋلى تۇر. كىلتى وزىندە كەتكەندىكتەن سالىنباپتى...
قايتىپ شىقتىم. كوشەدە قايشالىس ءوتىپ جاتقان ادامدار لەگىن ءتىنتىپ كەلەمىن. «بىرەۋ» مەن «بىرنەشەۋلەر» بۇگىن ءتىپتى كوبەيىپتى. سويتسەدە اسپان استى اڭىرايىپ بوس قالعانداي، توبەسىنە اسىلعان جالعىز «شىراقتان» باسقا ەش نارسەسى جوق، قاران قالعان قۋىس كۇمبەز سياقتى كورىندى ماعان.
ءوزىم دە قۇپ-قۋىس قۇر قاڭقاداي سەزىلەمىن. سەندەلىپ كەلىپ، كۇلاننىڭ ۇيىنە كىردىم. ول دا جوق. «ءبىر حابارىن تابام با» دەپ كوشەگە شىعىپ كەتتى دەيدى. ۇزىننان-ۇزاق كوشەنى «ءتورت كوزىممەن» تىنتە جەتكەن ماعان كورىنبەۋىنە قاراعاندا، ول ءوزىنىڭ اكەسىن ولتىرگەن تۇرمە مەن مۇساتايىن يتكە اينالدىرعان تانىس تۇرمەدەن سۇراستىرۋعا كەتكەن بولسا كەرەك.
سول قاقپادان قايتا شىققاندا ءبىر-اق ءبىلدىم: مەنىڭ سوڭىما دا «بىرەۋ» تۇسكەن ەكەن. «مادەنيەت كلۋبىنان» بەرى قاراي اق كويلەك، سۇر شۇعا مەشپەت كيگەن ادەمى ۇيعىر جىگىت ارقان بويى ارتىما كەلىپ ەدى. سول جىگىت قازاق-قىرعىز ۇيىمى قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلىپ كينو قۇلاقتاندىرۋىن وقىعان كىسىمسي كۇتىپ تۇرىپتى. مەكتەپكە قاراي ورلەگەنىمدە ارتىمنان جانە ىلەستى. ءوزىمدى-ءوزىم جيىپ، شيراي اياڭدادىم. كوشەنىڭ قارسى جاق شەتىمەن بىزگە قاتارلاس كەلگەن ءۇش ۇيعىر جىگىت ءبىر دۇكەننەن شىعا كەلىپ، بىزبەن تاعى دا قاتارلاسا ورلەدى. بۇلار مەنىڭ ارتىمداعىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن ءبىزدىڭ «بىرنەشەۋ» ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، ارتىمداعى اڭدۋشىنى توسىپ تۇرا قالدىم.
- اشۋىمدى كىمنەن الارىمدى بىلمەي كەلە جاتقانىمدا، «اللانىڭ بەرگەن نەسىبەسى» شىعارسىڭ؟- دەپ كۇلە قارادىم وزىنە. قازاقشا ءسوزىمدى تۇسىنبەي:
- ا... نە دەيسىڭ؟- دەدى ۇيعىرشالاپ. ەندى مەن دە ۇيعىرشالاپ تۇسىندىرە سويلەدىم.
- مەن باراتىن جەرگە ءسىز دە بارىپ قايتاتىن بولعان سوڭ بىرگە جۇرەيىك دەيمىن... جول قىسقارتۋ ءۇشىن اڭگىمە ايتايىن: باياعى زاماندا ەنى اسقاباقتاي قارا قوشقار ءوز قوراسىنان اداسىپ قالعان ەكەن،- دەپ كۇلىمسىرەگەنىمە تاڭدانا قارادى تىڭشى، - سول قوشقاردى جەمەك بولىپ، سوڭىنا ءبىر كارى قاسقىر ءتۇسىپ ەرىپتى دە وتىرىپتى. قارتايعاندىقتان ءتىسى ءتۇسىپ قالعان قاسقىر ەكەن. قوشقاردى باسسالىپ جەۋگە كۇشى جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، سوندا دا ەنىنىڭ ءتۇسىپ قالۋىنان دامەلەنىپ ەرىپتى! انەۋ سالاقتاپ بارا جاتقان بىردەمەسىنىڭ باۋى تىم جىڭىشكە كورىنەدى. سونشالىق سالپاڭداۋعا شىداي بەرە مە، ەندى ءۇزىلىپ تۇسەر-اق» دەپ جالاقتاي ەرىپتى. «تىم-اق نىعىزداپ تولتىرىپتى، جۇپ-جۇمساق ماي عوي ءسىرا، ءبىر تويارمىن-اق» دەگەن سەزىممەن سىلەكەيى شۇبىرا بەرىپتى. ءسويتىپ «انە تۇسەر، مىنە تۇسەر» دەگەن ۇمىتپەن ءۇش تاۋلىك ىلەسكەن اش قاسقىر ءبىر شاقتا بۇراڭ ەتىپ قۇلاي كەتىپتى دە، ىرجىڭ ەتىپ جان ءۇزىپتى. «قوشقاردىڭ ەنى تۇسەر دەپ قاسقىر اشتان ءولىپتى» دەگەن ماتەل سودان قالعان.
اڭگىمەنىڭ ءمانىن تۇسىنە قويعان تىڭشى مەنەن بولىنە جونەلمەكشى بولىپ سىرعي بەرگەندە بىلەگىنەن ۇستاي الدىم. كوشەنىڭ ەكىنشى جاعىمەن كەلە جاتقان الگى «بىرنەشەۋ» اڭ-تاڭ بولىپ بىزگە قاراي بەردى. تىڭشى دا اڭ-تاڭ كۇلىمسىرەي توقتادى.
- تۇرا تۇرىڭىز، اڭگىمە اياقتالعان جوق،- دەي ۇستادىم، - ماعان قانشا ەرگەنىڭىزبەن قوشقاردىكى سياقتى سالپاڭداعان ەشتەڭە شالا الماعان شىعارسىز، اشتان ولەسىز عوي ءوستىپ ءجۇرىپ!
تىڭشى قولىن سىلكىپ بوساتىپ جۇرە بەرگەندە، قارسىداعى «بىرنەشەۋ» جىمىڭ-جىمىڭ كۇلدى.
مەكتەپ قاقپاسىنا كىرە بەرگەنىمدە، قارسى الدىمنان كەلە جاتقان كامەن كورىندى: قۋانىش سىرىن سەزدىرمەگىسى كەلگەنى مە الدە ول دا قۋانىشتان قۇرالاقان با، ايتەۋىر قاباعى جابىڭقى-جابىرقاۋ كورىندى. قايعىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسا كۇلىمسىرەپ مەن ءوتتىم. بىزگە تەتەلەس ەكىنشى جىلدىق كلاستاعى ءىرى دەنەلى ەكى ساباقتاس كامەننىڭ سوڭىنان ەرە شىقتى دا، قولىن ارتىنا قايىرا ۇستاپ دارا تەڭسەلگەن شاقان ولاردان كەيىنىرەك ءوتتى. «شوقتىقتان الدىق» دەپ سىبىرلاي ءوتتى ماعان.
كامەندى قالاي تۇساعانىن جاتاقحانادا ىنتىقباي ءتۇسىندىردى. نۇرياشتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سوڭىنان قالماي حات جازعىشتاپ، قورقىتىپ جۇرگەن سەن ەدىڭ، ساقشىعا دا سەن تەرگەتىپ ەدىڭ، قازىرگى قولدى بولۋى دا سەنەن عانا ەكەنى حاق. فاكت كوپ، بۇلتارا المايسىڭ، سوڭىڭا ەندى بۇكىل جانتەكەي تۇسەدى. اسپانعا شىقساڭ اياعىڭنان، جەرگە كىرسەڭ شاشىڭنان تارتامىز. ونان دا جاقسىلىقپەن عانا تاۋىپ بەر قارىنداسىمىزدى، بولماسا قامالعان تۇرمەسىن ايت، دەپ ىنتىقباي باس بىرنەشە جانتەكەي تونە ءتۇسىپتى تاڭەرتەڭ. كامەن انت-سۋ ءىشىپ، ازاردا-بەزەر بولعان ەكەن. «ولاي بولسا، اقتىعىڭا سەندىرەسىڭ، ول ءۇشىن: نۇريا تابىلعانشا بىزگە ايتپاي ەشقايدا شىقپايسىڭ! ەگەر جاسىرىن شىقساڭ وسى قىلمىستىڭ ساعان جابىسقانى جابىسقان. ءبىر جانتەكەي كەزىككەن جەردە-اق كەڭىردەگىم سۋرىلدى دەي بەر، وبالىڭ وزىڭە، دەپ ەسكەرتىپ شىعارىپتى.
- قالىڭ جانتەكەي اتى شىققاندا كەرەيدىڭ قايسى تەكەسى ىقپاعان، وسىلاي باعىندىردىق،- دەدى ىنتىقباي كۇلىپ، - جاڭا عانا بىزدەن رۇقسات الىپ شىقتى.
- جاراپسىڭ قۇرىشىم!- دەدىم دە قولتىقتاي الدىم، سونسوڭ رەپقات ايتقان اۋىر حاباردى كۇرسىنە باياندادىم. الدىمىزداعى قاتەردى نەداۋىر-اق جەڭىلدەتىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسسام دا، قانشالىق جەڭىل بولىپ ەستىلسىن؟
- مىنا سىبولشتاردىڭ ءىسى-اي، ە! - دەدى ىنتىقباي، پارتيزان وترياتتارىنىڭ شەكتەلۋىنە قاراتقانىن ءتۇسىندىم. - جەڭىپ تۇرعاندا جەلكەمىزدى قيدىرار ما ەكەن مىنا جاۋعا! «جوق، ولارمەن قايتكەندە دە وسى سوعىسقانىمىز سوعىسقان. بولماي بارا جاتسا، قاشىپ شىعىپ قارۋلانارمىز!»
كورەگەن تەرگەۋشىم، سىزگە سول كەزدەگى كۇرەس جونىنەن ءوزىمنىڭ بارلىق بىلگەنىمدى اشكەرەلەپ وتىرمىن. ءسىز مەنىڭ ءوز الدى-ارتىمداعى سىبايلاستىرىمدى اشكەرەلەۋىمە ارينە قۋانىشتىسىز، بىراق مەن بارىمدى اشكەرەلەيمىن دەپ، ءسىز ءۇشىن زور رەنىش بولاتىن ءبىر جايتتى دە ايتىپ سالىپپىن. ول - الگى ءبىر سۇلۋ تىڭشىعا اشتان ءولۋ ءحاۋپىن ەسكەرتكەن جايىتىم ەدى. قاسقىرعا قاسقىردىڭ ۇقسامايتىن تاعدىرى بار ما. ءسىز دە سونىڭ اياعىن قۇشۋدان حاۋىپتەنەرسىز-اق! سولاي دا ءسىزدىڭ اشتان ولمەيتىندىگىڭىزگە ازۋىڭىز كەپىل. وزدىگىنەن ءۇزىلىپ تۇسە قويماسا وتكىر ءتىسىڭىز بار عوي.
قۇدىرەتىڭىزگە شەك كەلتىرىپ، ۇمىتىڭىزگە تۇمان تۇسىرەتىن وسى اڭگىمەنى ايتقان قىلمىسىم ءۇشىن-اق قىلشا موينىم تالشا!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 ءجۇيجاڭ (حانزۋشا) - مەكەمە باستىعى.
1 ءنانمىن - تۇستىك قاقپا - ۇرىمجىدەگى جەر اتى.
