سابان اقشا
(اڭگىمە)
قۋىرشاقتاي ادەمى كەلىنشەك انگەلينا الەكساندروۆنا پاك ءوزىنىڭ كابينەتىن ىشىنەن جاۋىپ الىپ جىلاپ وتىر. ول الماتىدا جاڭادان اشىلعان بانك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
ەلىكتەي سۇلۋ كەلىنشەك الما يساحانقىزى ءوزىنىڭ كابينەتىندە قۋانىشى قوينىنا سيماي، كۇلىمدەپ وتىر. ول جاڭادان اشىلعان فيرمانىڭ ديرەكتورى.
قالانىڭ ەكى باسىندا ءبىر ساتتە ءبىرى جىلاپ، ءبىرى كۇلىپ وتىرعان ەكى كەلىنشەك. ەكەۋى دە سۇلۋ. ەكەۋى دە نازىك. جاستارى دا قارايلاس. بۇلارعا نە بولدى؟
وبشىم، باسىنان باستايىقشى. ءبارى نەدەن باستالىپ ەدى؟
...ءيا. قارعىس اتقىر ءجۇز ەلۋ ميلليون سوم! مىنا سەرگەلدەڭ سودان باستالعان ەدى عوي...
تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقانىنا جارتى جىل عانا ۋاقىت بولعان. جەتپىس جىل بويى ءبىر ءۇيدىڭ ادامدارىنداي تاتۋ-ءتاتتى كۇن كەشكەن ون بەس رەسپۋبليكانىڭ ماڭگى مىزعىماستاي كورىنگەن وداعى توساپ سالعان سۇتتەي ءىرىپ، ىدىراپ كەتكەنىمەن بارلىق جەردە «رەسەي ءرۋبلى» اينالىمدا ءجۇر. «ءرۋبلدىڭ» قۇنسىزدانىپ كەتكەنى سونشالىق، ەل ىشىندە «سابان اقشا» اتالىپ، سورلاپ تۇرعان شاعى.
«الاياقتار رەسەيدىڭ ورتالىق بانكىنەن ءتورت ميلليارد سومدى ۇپتەپ كەتىپتى» دەگەن حابار بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ، بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل تارادى. «اپىر-اي! مۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ؟!» دەسكەن جۇرت بۇل اقپاراتقا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي دال بولدى.
– قالاي ۇپتەپتى؟
– سوندا بانك قايدا قاراپ وتىرعان؟
– مىناۋ ماسقارا عوي!
– وسىنشا اقشانى قالاي ۇرلاعان؟– دەسىپ، كوشەدە كەزىككەن تانىستار دا، داستارحان باسىنا جينالعان تۋىستار دا تاڭدانىستان ىشەكتەرىن تارتىپ، باستارىن شايقاستى.
ءبىر اي بولماي سول كوپ اقشانىڭ ءيىسى الماتىدان شىعادى دەپ كىم ويلاعان؟ انىعىن ايتقاندا اقشانىڭ ءوزى ەمەس، كوپ اقشانى چەك ارقىلى قالاي ۇپتەۋ ءتاسىلى جەتىپ كەلدى.
الما يساحانقىزى ءوزى ءوز بولىپ فيرما اشقان سوڭ اينالىمعا سالاتىن قارجىنىڭ كوزىن ىزدەي باستاعان. وسى كۇندە ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ قىزۋ قولعا الىنىپ، سونىمەن قاباتتاسا جەكەمەنشىك بانكتەر دە جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. نەسيەگە ءوتىنىش بەرسەڭ، قايتارۋ مۇمكىندىگىن انىقتاماي-اق ميلليونداعان اقشانى لاق ەتكىزەتىن «اقكوڭىل» قارجى ۇيىمدارى بىرىنەن ءبىرى اسىپ ءتۇسىپ جاتىر. الاپەيىل بانكتەردەن نەسيە الۋدىڭ قيىندىعى جوق.
بىراق نەسيە – نەسىبە ەمەس. «قارىز كۇلىپ كەلەدى، جىلاپ قايتادى» دەيدى قازاق. جىلدىق پايىزى بيدايىقتان دا بيىك سول اقشانى قالاي اينالدىرۋدىڭ جولدارىن تابۋ قيىن.
بۇرىن سوڭدى تۇسىنە دە كىرمەگەن نارىقتىق قاتىناستىڭ تالاپتارىن تۇسىنە الماي دال بولعان جۇرت: «پالەنشە شاماسىنا قاراماي ەلۋ ميلليون سوم نەسيە الىپتى. ەندى ونى قالاي قايتارادى؟ سوتتالىپ تىنادى-اۋ؟!» دەسىپ، «ماسساعان! تۇگەنشە بانكتەن ءجۇز ميلليون الىپتى. ءولدى دەگەن وسى شىعار؟!» دەسىپ، ەستەن تانىپ، مەڭدۋانا جەگەن قويداي ماڭگىرىپ ءجۇر.
ازىرگە ساۋداگەرلىك كاسىپكە تىجىرىنا قارايتىن قازاق ءۇشىن الىپ-ساتۋدان باسقا بيزنەستىڭ جولى كورىنبەيدى. كورىنگەن ادام ءبىر تيىندى ەكى تيىن ەتە المايدى. وعان ەرەكشە قابىلەت پەن تاجىريبە كەرەك.
ءوز تانىستارى مەن تۋىستارىنىڭ ىشىندە بيزنەسكە يكەمى بار ەشكىمدى تابا الماعان الما يساحانقىزى گازەتكە: «فيرماعا كوممەرتسيالىق ديرەكتور، ەسەپشى بۋحگالتەر كەرەك» دەگەن جارناما بەردى.
* * *
جارناما گازەتكە شىققان كۇننىڭ ەرتەسىنە كەڭسەسىنە اسىقپاي كەلگەن. ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، سول جاق قاناتقا بۇرىلا بەرىپ ەدى دالىزدە جاسى وتىزدىڭ ۇستىندەگى بەيتانىس ورىس جىگىتى جىلى ۇشىراسىپ امانداستى. مۇنتازداي كيىنىپ، اق جەيدەگە قىزىل گالستۋك تاققان، ۇزىن بويلى، اسپان كوزدى، كەلىستى جىگىت ەكەن. سۇلۋ كەلىنشەك جىگىتتىڭ ءوز سوڭىنان قادالا قاراپ تۇرعانىن ايەلگە ءتان تۇيسىكپەن سەزىپ كەلەدى. ۇزىن ءدالىزدىڭ سوڭىنداعى كابينەتىنىڭ الدىنا جەتكەندە يىعىنا اسىنعان اق ءتۇستى قايىس سومكەسىنىڭ ىشكى قالتالارىن اقتارىپ ەسىكتىڭ كىلتىن ىزدەي باستادى. جاڭا امانداسقان كىسى قاسىنا جاقىنداپ كەلىپ وتە بيازى، سىپايى تۇرمەن:
– كەشىرىم وتىنەم! گازەتتەگى جارنامانى سىزدەر بەرىپ پە ەدىڭىزدەر؟– دەپ سۇرادى. سىپايلىعى سونداي، بەينە ءبىر پاتشا سارايىنداعى اقسۇيەك حانشايىمنىڭ الدىندا ءيىلىپ تۇرعان لاكەيشە كىشىرەيە سويلەدى. ونىڭ جۇمساق قوڭىر داۋىسى المانىڭ قۇلاعىنا جىلى ەستىلدى. كوزىندە دە جارقىلداعان ساۋلە بار ەكەن.
– نە تۋرالى؟ قانداي جارنامانى ايتاسىز؟– دەدى بۇل ءىشى ءبىلىپ تۇرسا دا العاش كورگەن بوگدە ادامعا سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ.
– كەشىرىڭىز! «فيرماعا كوممەرتسيالىق ديرەكتور كەرەك» دەگەن،– دەپ سىپايى كىسى جاي عانا جىميدى. ەزۋ تارتقانى دا وزىنە ادەمى جاراسادى ەكەن. سويلەسكەننىڭ ءوزى جاعىمدى كورىنىپ، المانىڭ كوڭىلى كوتەرىلە ءتۇستى.
– ءيا، ءبىز بەرگەنبىز. كىرىڭىز!– دەپ جالعىز بولمەلى، اۋماعى ات شاپتىرىم كابينەتتىڭ ەسىگىن ايقارا اشتى دا،– ءسىز جايعاسا بەرىڭىز. قازىر، تەرەزەنى اشىپ قويايىن،– دەپ قارسى بەتتەگى تىنىش باققا قارايتىن تەرەزەنى جارتىلاي اشتى.
مامىردىڭ كۇنى ساسكە بولماي قىزا باستاپتى. سىرتتان جىلى لەپ كىردى. جۇپىنى كابينەتتە سورەلەرى بوس ەسكى سارى شكاف، ۇزىن قوڭىر ۇستەل، قارا دراپپەن قاپتالعان اينالمالى كرەسلو، جەڭىل تەمىر اياقتى ءتورت ورىندىقتان وزگە ەشتەڭە جوق. وڭ جاق قابىرعاعا ۇزىنشا كەلگەن دوڭگەلەك اينا، ءتۇرلى-ءتۇستى كۇنتىزبەلىك پلاكات، سول جاقتاعى قابىرعاعا ۇلكەن ماسشتابتى «قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق كارتاسى» ىلىنگەن. ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا قولادان جاسالعان اتتىڭ تاعاسى قاعىلىپتى. تەرەزە جاقتاعى تورگى قابىرعادان تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ سۇستى پورترەتى تەسىلە قاراپ تۇر. كەلگەن كىسىنىڭ مىسىن باسىپ تۇرسىن دەگەندەي.
تاقتايلارى قاڭسىپ، سىرى كوشە باستاعان ەدەندى سىقىرلاتىپ بارىپ پرەزيدەنت پورترەتىنىڭ قاسىنداعى ءوزىنىڭ ورنىنا جايعاسقان سوڭ الما سىپايى كىسىگە قاراپ:
– قۇلاعىم سىزدە. ايتا بەرىڭىز،– دەدى.
– اۋەلى تانىسىپ الساق قالاي بولادى؟– دەدى بەيتانىس ادام جەڭىل جىميىپ.
– مەنىڭ اتى-ءجونىم الما يساحانقىزى،– ول ءوزىنىڭ ەسىمىن اكەسىنىڭ ەسىمىمەن قوسارلاندىرا اتاعاندى ۇناتادى. سولاي اتاسا ءوزىن كادىمگىدەي ءتاپ-ءتاۋىر ادام سەزىنىپ قالادى. ءتىپتى عىلىممەن اينالىسامىن دەپ ميى اشىپ كەتكەن دوتسەنت كۇيەۋىن دە ءوزىن سولاي اتاۋعا ۇيرەتكەن. بۇعان دەيىن ءوزى لوبارانت بولىپ ىستەگەن تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتاعى كافەدرا قىزمەتكەرلەرى دە، ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتار دا تۇگەل سولاي اتايتىن.
– سەرگەي نيكولاەۆيچ پلاتونوۆ،– دەپ كەلگەن كىسى قولىن ۇسىندى. الاقانى ماقتاداي جۇمساق كورىندى. ومىرىندە قارا جۇمىس ىستەمەگەن ادام سياقتى.
– ءسىز بۇرىن بيزنەس سالاسىندا جۇمىس ىستەپ پە ەدىڭىز؟– دەپ سۇرادى الما.
– قۇرمەتتى الما يساحانقىزى! ەگەر قارسى بولماساڭىز ەڭ اۋەلى مەن سىزگە ءوز سۇراقتارىمدى قويىپ السام دەپ ەدىم،– دەدى سەرگەي نيكولاەۆيچ قىزداي سىزىلىپ. الما ىشتەي «مىنا كىسىنىكى قىزىق ەكەن. سوندا مەنەن نە سۇراماقشى؟» دەسە دە، ادەپتەن اسپايىن دەپ:
– قارسىلىعىم جوق. سۇراي بەرىڭىز،– دەدى.
– ءسىزدىڭ فيرماڭىز قالاي اتالادى؟
– «الان» كومپانياسى.
– كومپانيا قىزمەتىنىڭ باعىتى قانداي؟
– ەلدىڭ ءبارى سياقتى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسامىز.
– بيزنەستە تاجىريبەڭىز بار ما؟ كومپانيانىڭ جىلدىق قارجى اينالىمى قالاي؟ ەسەپ-شوتىڭىزدا قانشا اقشا بار؟
– جاڭا عانا اشىلعان كومپانيا عوي. تاجىريبە دە جوق، اقشا دا جوق. ءتىپتى تەلەفون تارتىپ تا ۇلگەرمەدىك. جۇمىسقا ەندى كىرىسسەك دەپ وتىرمىز. جارنامادا جازدىق قوي: «كوممەرتسيالىق ديرەكتور، ەسەپشى-بۋحگالتەر كەرەك» دەپ. ءجونى ءتۇزۋ ادامدار بولسا، كوماندامدى وسىلاي جاساقتاماقپىن. قازاقتا «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن جاقسى ماتەل بار. ورنىمىزدان قوزعالساق، ارعى جاعىن كورە جاتارمىز،– دەدى الما شىندىعىن ايتىپ. سەرگەي نيكولاەۆيچ ونىڭ ءار ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ «ىمم...ىمم» دەۋمەن بولدى.
– الما يساحانقىزى، تاعى ءبىر-ەكى جايتتى سۇراسام رەنجىمەيسىز بە؟
– سۇراڭىز.
– ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىز قانداي؟
– ونى قايتەسىز؟– دەدى الما كۇلىپ.– مەن تەحنولوگپىن. جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنىڭ تەحنولوگىمىن.
– بۇل وتە ماڭىزدى نارسە. بۇرىن قارجىلىق قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەپ كورىپ پە ەدىڭىز؟ بۋحگالتەريادان، بانك ىسىنەن حابارىڭىز بار ما؟– دەدى سەرگەي نيكولاەۆيچ المانىڭ جۇزىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ.
– بۋحگالتەريانى ازداپ بىلەمىن. بانك ءىسىن ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتەدى. ول جەردە كەڭەسشىلەر بار عوي.
– دەگەنمەن ءبارىن بىلگەنىڭىز كەدەرگى بولماس ەدى. ەندى باستى ماسەلەگە كوشەيىن. ەگەر بىرگە جۇمىس ىستەسەك، مەنىڭ قىزمەتىمدى قالاي باعالار ەدىڭىز؟ ايلىققا وتىرعىزاسىز با، الدە ءوزىم اكەلگەن تازا پايدانىڭ پايىزىن بەرەسىز بە؟
– ازىرگە ەسەپ-شوتتا قاراجات جوق. ەگەر بىرگە جۇمىس ىستەۋگە كەلىسسەك، تاپقان تابىسىڭىزدان پايىز بەرەمىن.
– قانشا پايىز؟
– ونى ۋاقىت كورسەتەر. ەندى مەنىڭ سۇراقتارىما جاۋاپ بەرسەڭىز. ءسىز بۇعان دەيىن قايدا جۇمىس ىستەدىڭىز؟ قايدا تۇراسىز؟
– جوق، ءسىز پايىز تۋرالى ناقتى ايتىڭىز؟
– ءوزىڭىز قانشا دەر ەدىڭىز؟
– مەن ءبىراز ۇلكەن كومپانيالاردا قامتاماسىز ەتۋشى «سنابجەنەتس» بولىپ ىستەدىم. كوممەرتسيالىق ۇسىنىستارىم وتە كوپ. جانە ءبارى دە قولعا الىپ كىرىسسە بىتەتىن جۇمىستار. ماعان تەك ويلارىمدى ىسكە اسىراتىن كومپانيا كەرەك. تىنباي ەڭبەكتەنەمىن. ايلىققا وتىرمايمىن. تۇسىرگەن پايدامنىڭ تەڭ جارتىسىن الامىن. ءسىز مىنا قابىرعاعا قازاقستاننىڭ كارتاسىن ءىلىپ قويىپسىز. بۇل كارتانىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋ كەرەك. مەن رەسەيمەن قاتىناس ورناتامىن. گەرمانيامەن، قىتايمەن الىس-بەرىس جاسايمىن. ۇساق-تۇيەكپەن اينالىسپايمىن. ءىرى مەگاجوبالاردى قولعا الامىن. بىراق سىزگە قوياتىن باستى شارتىم بار: ماعان ەركىندىك بەرەسىز. ءبىر ىسكە كىرىسسەم ەركىن قيمىلداۋىم كەرەك. ارينە، سىزبەن اقىلداسىپ وتىرامىن عوي. ءساتى كەلگەندە ءتيىستى جەرلەرگە قارجىنى دا ءوزىم تولەۋگە مۇمكىندىك بولسا دەيمىن. سوندا ءسىزدىڭ كومپانياڭىزدى تەز ارادا كوتەرىپ بەرەمىن. وعان سەنە بەرىڭىز،– دەدى سەرگەي سەنىمدى سويلەپ.
– ولاي بولسا ءوزىڭىز كومپانيا اشىپ، سونى كوتەرە بەرمەيسىز بە؟ ماعان نەگە كەلدىڭىز؟– دەپ الما سۇراقتى قابىرعاسىنان قويدى. ىشىنەن: «مىنا كىسىنىڭ ايتقاندارى راس بولسا، ناعىز ماعان كەرەك ادام وسى ەكەن عوي» دەپ وتىر. سەرگەي نيكولاەۆيچ ساسقان سىڭاي تانىتپادى.
– قىمباتتى الما يساحانقىزى! جاڭا تانىسساق تا سىزگە ءبىراز سىرىمدى اشىق ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءومىر بولعان سوڭ ءارتۇرلى جاعدايلار بولادى. مەن ءوز اتىما فيرما اشسام، ەرتەڭىنە ورگاندار سوڭىما ءتۇسۋى مۇمكىن. الماتىعا وتباسىممەن كوشىپ كەلگەنىمە ءبىر جىل بولدى. «وربيتا» ىقشام اۋدانىندا تۇرامىن. وعان دەيىن ءوزىم تۋىپ-وسكەن سەمەيدە تۇردىم.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءبىر تىرلىكتەر بويىنشا ورگاننىڭ ادامدارىمەن جاعا ۇستاسۋىما تۋرا كەلدى. ادىلدىك بار دەپ ءجۇرمىن عوي. قايدان بىلەيىن؟ ولاي ەمەس ەكەن. قازاقستاندا ادىلدىكتى اقىماق ادام عانا ىزدەيدى. «ءداۋدىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» دەگەن راس. ولار ماعان كۇن كورسەتپەي قويدى. قايدا بارسام دا جولىمدى كەسىپ تاستايدى. رەسەيگە كەتىپ قالعىم كەلدى. بىراق مەن قازاقتاردىڭ ىشىندە وسكەنمىن. ءوزىمدى ارعىننىڭ ءبىر بالاسىمىن دەپ سانايمىن. رەسەيلىك ورىستارمەن ءتىل تابىسا الماسپىن دەدىم.
– قىلمىس جاساپ قاشىپ جۇرگەن جوقسىز با ايتەۋىر؟ الدە بىردەڭەنى بولىسە الماي قالدىڭىزدار ما؟ ول قانداي جاعداي ەدى؟– دەپ سۇرادى الما ايەلدىك قىزىعۋشىلىعى ارتىپ.
– وي، الما يساحانقىزى! ءسىز قانداي سەزىمتال جان ەدىڭىز؟! ءدال تاپتىڭىز. ولار مەنىڭ ۇلەسىمدى بەرمەي قويدى. بىلايشا ايتقاندا «لاقتىرىپ» كەتتى. ءوز ۇلەسىمدى داۋلاپ ەدىم، بالەگە قالدىم.
قالالىق ميليتسيانىڭ باستىعى جاقىن تانىسىم بولاتىن. سوعان ۇلكەن جوبا تۋرالى ايتتىم. سەمەيدەگى ءبىر بانك فيليالىنىڭ باستىعى ونىڭ جاقىن تۋىسى ەكەن. سول كىسىگە شىعاتىن ادام تاپپاي جۇرگەنمىن. قازاقتاردى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، تۋىسقان دەسە جانىن بەرەدى. «سول تۋىسىڭمەن تانىستىر، نەمەسە، وسى جوبانى ءوزىڭ ۇسىن» دەدىم.
جوبا بولعاندا قانداي جوبا؟! نابەرەجنىە چەلنى قالاسىنان ءبىر تيىن دا تولەمەي، ەلۋ «كاماز» ماشيناسىن الىپ كەلدىم.
– ءبىر تيىن تولەمەگەنى قالاي؟– دەپ الما تاڭدانىسىن جاسىرا المادى.
– ءيا، ءيا! ءبىر تيىن دا تولەگەن جوقپىز. كەڭەستىك كەزدە ونداي تاسىلدەردىڭ مىڭ-سان ءتۇرى بار ەدى عوي. «كاماز» زاۋىتى مەن ۋاقىتشا ءبىر فيرما اراسىندا كەلىسىم شارت جاسالدى. سەمەيدەگى بانك فيليالى تولەم تاپسىرماسىنىڭ تۇبىرتەگىنە ەلۋ «كاماز»-دىڭ اقشاسى تولىق تولەنگەنىن راستاپ ءمور باسىپ بەردى. بىراق ەشقانداي دا تولەم وپەراتسياسى بولعان جوق. سول ءمور باسىلعان ءبىر جاپىراق تۇبىرتەك بويىنشا ماشينالار زاۋىتتان جىبەرىلە بەرەتىن. قازاقستانعا كەلگەندە ولار ءۇش ەسە باعاسىنا ساتىلادى. بىلايشا ايتقاندا، ون جەتى ماشينا ساتىلسا، ەلۋ ماشينانىڭ ورنى جابىلادى دەگەن ءسوز.
«كاماز» زاۋىتىنداعىلار ەكى اپتادان كەيىن اقشانى ىزدەي باستادى. سول كەزدە «اۋدارىمنان قاتە كەتىپتى» دەپ، قايتا اۋدارعانسىپ، سوعان دەيىن ساتىلىپ كەتكەن ون جەتى ماشينانىڭ اقشاسىمەن تولىق جابا سالدىق. قالعان وتىز ءۇش ماشينا تەگىن ءتۇسىپ تۇرعان جوق پا؟ ءۇش ماشينانى الگى ميليتسيانىڭ باستىعىنا بەرىپ، باسقاسىن بانكپەن تەڭ بولىسەتىن بولعانبىز. ەكى تۋىسقان ءوزارا كەلىسىپ الىپ، ماعان ءۇش ماشينا بەرىپ، قالعان وتىزىن وزدەرى جوق قىلدى. بۇل ىستەرى ماعان ۇنامادى. سوڭى ۇلكەن داۋ بولىپ، قىرقىسىپ تىندىق. بىراق، ءۇش «كاماز»-دان وزگە ەشتەڭە الا المادىم. كەرىسىنشە، مەنى قورقىتىپ-ۇركىتىپ، كورسەتپەگەندەرى قالمادى. سولار تاعى دا الدىمنان شىعا ما دەپ فيرما اشپاي ءجۇرمىن. ماعان سەنگەنىڭىزدى قالايمىن،– دەدى پلاتونوۆ. سويلەگەن سايىن ونىڭ ءسوزىنىڭ شىنايىلىعىنا يلانعان الما يساحانقىزى وعان قۇرمەتپەن قاراي باستادى.
– ءسىز ايتقان شارتتارمەن كەلىسەمىن. مەنىمەن بىرگە جۇمىس جاساۋعا ءسىز كەلىسەسىز بە؟– دەپ پلاتونوۆقا سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
– و نە دەگەنىڭىز، الما يساحانقىزى؟! سىزدەي سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ سوزىنەن باس تارتۋ مۇمكىن بە؟ ماعان بۇگىننەن باستاپ بۇيرىق شىعارساڭىز دا بولادى. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى كەلىسىم شارتتى ەرتەڭ ءوزىم دايىنداپ اكەلەيىن. سىزبەن تانىسقانىما ءوزىمدى باقىتتى ساناپ وتىرمىن. ايتپاقشى ءسىز قاي جەردىڭ تۋماسى بولاسىز؟
– وسكەمەننەن.
– مىنە، كوردىڭىز بە؟ ءتىپتى جەرلەس ەكەنبىز عوي. ءسىز ورىس تىلىنە جەتىك ەكەنسىز،– دەدى سەرگەي نيكولاەۆيچ.
– ا-ا، مەن مەكتەپتە دە، ينستيتۋتتا دا ورىسشا وقىعانمىن. قايتا قازاقشام ءسال ناشارلاۋ.– ەكەۋى بىرگە كۇلدى.
سول كۇنى پلاتونوۆ «الان» كومپانياسىنىڭ كوممەرتسيالىق ديرەكتورى بولىپ شىقتى.
ارادا ەكى كۇن وتكەن سوڭ گازەتتەگى جارناما بويىنشا الما يساحانقىزىنىڭ الدىندا جاسى ەلۋگە تاياعان ەتجەڭدى ايەل وتىردى. قىتايدان ورالعان قازاق ەكەن. ارعى بەتتە دە، ەلگە ورالعان سوڭ دا تەك بۋحگالتەر-ەكونوميست قىزمەتىن اتقارىپتى. وسى سالادا وتىز جىلدىق ەڭبەك ءوتىلى بار. ەسىمى ۇلجان. ءتۇرى شارشاڭقى. تاعدىردىڭ ءتاشپىشىن كوپ كورگەن ادام سياقتى. بىرەۋدەن تاۋىپ العان جالعىز قىزى بويجەتىپ قالىپتى. «اقساي» ىقشام اۋدانىندا ەكى بولمەلى پاتەردە تۇرامىن دەدى. ءبىراز اڭگىمەلەسىپ، ءوز ءىسىن بىلەتىن ادام ەكەندىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ الما ونى دا جارتى ستاۆكاعا جۇمىسقا قابىلدادى. ول كىسى باسقا فيرمالاردىڭ دا ەسەپ-قيسابىن قاتار جۇرگىزەتىنىن ايتتى. قالاداعى ءبىر كورپوراتسيانىڭ شتاتتاعى بۋحگالتەرى كورىنەدى. ول «الان» كومپانياسىنىڭ بارلىق ەسەپ-قيسابىن ءوز قولىنا الاتىن بولدى.
* * *
پلاتونوۆ كەلگەلى «الاننىڭ» جۇمىسى العا باسىپ جۇرە بەردى. سەرگەي نيكولاەۆيچ اڭقىلداعان ادال، جۇمىسقا بەرىلگەن، وتە ىسكەر ادام ەكەن. جان-جاقتان جۇلىپ-تارتىپ «الان» كومپانياسىنىڭ ەسەپ-شوتىنا اقشا تۇسىرە باستادى. الما دا سوزىندە تۇرىپ، وعان ۋادەلى پايىزىن كەلىسىم شارتقا ساي تولەپ تۇردى. سەرگەي نيكولاەۆيچتىڭ ارقاسىندا «الان» كومپانياسى نەسيەگە مۇقتاج بولمادى.
پلاتونوۆتىڭ كوك ءتۇستى «جيگۋلي» ماشيناسى بار. ەكەۋى سول كولىكپەن كۇنۇزاق بىرگە جۇرەدى. جاقىن ادامدارداي سىر اشىپ، جۇرەك تۇبىندەگى سىرلارىن جاسىرماي ايتاتىن جاعدايعا جەتتى.
سەرگەي نيكولاەۆيچ ءازىل-قالجىڭعا دا شەبەر-اق. كەيدە المانى كوزىنەن جاسى اققانشا كۇلدىرەدى. ونى ەركەلەتىپ، المۋشا دەپ اتايتىندى شىعاردى. ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە ەسىمى مەن اكەسىنىڭ ەسىمىن قوساقتاتىپ ايتقىزاتىن سۇلۋ كەلىنشەك سىپايى پلاتونوۆتىڭ ەركەلەتكەنىن ىشتەي ۇناتىپ تۇراتىن بولدى.
– ەۆريكا!– دەدى ءبىر كۇنى پلاتونوۆ.– ەۆريكا! المۋشا، ەكەۋمىز اقشانىڭ استىندا قالاتىن بولدىق!
– تاعى نە ويلاپ تاپتىڭىز؟– دەدى الما تاڭدانىپ.
– بۇقتىرىلعان ەت! «تۋشونكا»!
– سونىمەن؟..
– سيىر ەتىنەن جاسالعان «تۋشونكا» ساتامىز،– دەدى سەرگەي قۋانىشىن جاسىرا الماي. الما ءالى تۇسىنبەي تۇر. بىراق سەرگەي نيكولاەۆيچتىڭ بەكەر سويلەمەيتىنىن ءبىلىپ العان ەدى. ءبىر جاقسىلىق كۇتتى.
– ايتساڭىزشى ەندى،– دەدى ەركەلەي سويلەپ.
– الماتىنىڭ ەت كومبيناتى بار ەمەس پە؟ قازىر سول ۇيىم اكتسيونەرلىك قوعامعا اينالعان. پرەزيدەنتى شىمكەنتتەن كەلگەن كەتەباەۆ دەگەن قازاق. شىرىگەن باي. سونىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتىنە شىقتىم. تيۋرين ۆولوديا دەگەن. بىلاي ەتەمىز: مەن سۇراپ انىقتادىم. ءبىر ۆاگوندا سەكسەن ءتورت مىڭ بانكا بۇقتىرىلعان سيىر ەتى بولادى ەكەن. ءار بانكاسىنىڭ باعاسى بازاردا مىڭ ءتورت ءجۇز سوم تۇرادى. كوتەرمە ساۋدادا ەڭ كەمى ءبىر مىڭ سوم. ال بىزگە كومبيناتتىڭ ءوز باعاسىمەن ءار بانكاسىن بەس ءجۇز سومنان بەرەتىن بولدى. ءبىر ۆاگونىن قىرىق ەكى ميلليون سومعا الىپ، سەكسەن ءتورت ميلليونعا ساتامىز دا، بۋما-بۋما اقشانى بۇرقىراتىپ قالتامىزعا باسىپ وتىرا بەرەمىز.
– ونى ساتىپ الاتىن اقشا قايدا؟– دەدى الما باسىن شايقاپ.
– ەشتەڭە ۋايىمداما، المۋشا! ءبىر تيىن دا اقشا سالمايمىز. سەن سەرگەي نيكولاەۆيچتى بىلەسىڭ عوي. جوق جەردەن اقشا جاسايتىن بۇگىنگى وستاپ بەندەر دەگەنىڭىز مەن بولام. قوعامداعى اقىماقتىقتىڭ ءبارىن ءوز پايدامىزعا شەشۋىمىز كەرەك. وستاپ بەندەردى وسى جۇرت اقىماق دەيدى، كەرىسىنشە، ول سول كەزدەگى قوعامدى اقىماق قىلعان ادام. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
– تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. سەرگەي نيكولاەۆيچ جۇمباقتاماي ايتىڭىزشى.
– ايتقاندا بىلاي: تيۋرين بىزگە بۋحگالتەرياسىنان ءبىر ۆاگون «تۋشونكاعا» تولەمگە ارنالعان شوت الىپ بەرەدى. شوتتى ءبىر اپتا ىشىندە تولەۋ كەرەك. ال ءبىز ونى ءۇش-ءتورت كۇندە باسقالارعا ەكى ەسە باعاسىنا ساتىپ ۇلگىرەمىز. كومبيناتقا تولەنۋگە ءتيىس قارجىنى ونىڭ ەسەپ-شوتىنا اۋدارتامىز. ءبىز ءتىپتى ساۋساق قيمىلداتپايمىز. ساتىپ العان ادامدار «تۋشونكانى» كومبيناتتان ارتىپ الىپ كەتەدى. ۆاگونداعى تاۋاردىڭ جارتى باعاسىن ناقتى اقشامەن الامىز. چەمودان-چەمودان اقشانى وفيسكە اكەلىپ بەرەتىن قىلامىز. ال تيۋرينگە ءوزىمىز العان قىرىق ەكى ميلليوننىڭ ون پايىزىن سىيلىق رەتىندە بەرەمىز. ءتورت ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ سوم. قالعانىن تەڭ ءبولىپ الامىز. ءار ۆاگوندى ساتقان سايىن سەنىڭ قالتاڭا ون توعىز ميلليون سوم تۇسەدى. مۇنىم قالاي، المۋشا؟– دەپ قاسىندا تۇرعان ەلىكتەي سۇلۋدى نازىك بەلىنەن قۇشاقتاپ، جەردەن كوتەردى دە ءبىر اينالدىرىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. ونىڭ قۋانعانىن كورىپ، ءارى بوپىراعان قىرۋار اقشانى ەلەستەتىپ الما دا ريزا بولىپ قالدى.
پلاتونوۆ – كومبيناتور. شىعارمايتىنى جوق. ءبىر نارسەنىڭ ءمۇيىزى كورىنسە قۇلاعىمەن قوسىپ جۇلىپ الادى. بۇلار ەكى ايدا ءتورت ۆاگون بۇقتىرىلعان ەتتى قىل ۇستىنەن ساتىپ جىبەردى. ەشقانداي قىلمىستىڭ ءىزى بىلىنبەيدى. ەت كومبيناتىنا اقشا تولەنىپ جاتىر. ۆاگون-ۆاگون «تۋشونكا» كومبيناتتان ارتىلىپ كەتىپ جاتىر. ءبارى زاڭدى. تيۋرين دە رازى بولعاندىقتان تەگىن شوتتى ون پايىزعا پۇلداپ، قايتا-قايتا شىعارىپ بەردى. پلاتونوۆ ءبىر جاپىراق قاعازدان ادامنىڭ باسى اينالاتىن اقشا جاساپ، الما ەكەۋى اياق استىنان شاش-ەتەكتەن قارىق بولدى. ناقتى اقشا چەمودانمەن، قاپپەن كەلىپ جاتقاندا سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ باسى قالاي اينالماسىن. ول سوڭعى ەكى ايدا كابينەتىنەن شىقپاي-اق سەكسەن ميلليون سوم پايدا كوردى.
الما يساحانقىزى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وزگەرىپ شىعا كەلدى. تاۋ ەتەگىنەن ۇلكەن ءۇي، استىنا ەلدە جوق قىمبات ماشينا ساتىپ الدى. گاۋھار مەن التىننان قىمبات اشەكەيلەر تاقتى. اقشانى كۇرەپ تاۋىپ جاتقان سوڭ مايباس كۇيەۋىن مەنسىنبەيتىن بولدى. ارالاسىپ جۇرگەن قۇربىلارى مەن دوستارىنا شەكەدەن قارايتىندى شىعاردى. ولار دا بۇنىڭ ماستانا باستاعانىن سەزىپ، ىرگەسىن اۋلاق سالۋعا كوشتى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس. ءپىشتۋ!» دەستى. كۇيەۋىنىڭ قۇرداستارى: «ءاي، ءمانجۋباس! ءۇيستىپ ءجۇرىپ سۇلۋ قاتىنىڭنان ايىرىلىپ قالما!» دەپ ەسكەرتە باستادى.
سەرگەي نيكولاەۆيچتىڭ دا ەسەبى تۇگەل. الما تاپقان سەكسەن ميلليوندى ول دا تاپتى. بىراق ەل-جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسپەۋ ءۇشىن ەسكى كوك «جيگۋليىن» تەپەڭدەتىپ، ەڭبەكتورىداي تەپكىلەپ ءمىنىپ جۇرە بەردى. اقشاسى كوپ ادامعا ءتىپتى ۇقسامايدى.
* * *
پلاتونوۆتىڭ ءبىر جامان ادەتى بار ەكەن. «زاپوي» دەگەن. جاپ-جاقسى ادام بولىپ جۇرەدى-جۇرەدى دە ءبىر كۇندە زىم-زيا جوق بولىپ جوعالادى. نە ءولى، نە ءتىرى ەكەنىن بىلمەي الما ساسقالاقتايدى. ويتكەنى ونىڭ سەرگەي نيكولاەۆيچسىز كۇنى جوق. ال ول بولسا قاتىنى مەن ون ەكى جاسار بالاسىن باسقا جاققا قۋىپ جىبەرىپ، ۇيگە قامالىپ الىپ شاراپ ىشەدى. كۇن ىشەدى، ءتۇن ىشەدى. مىنا جارىق الەمنەن جىراق كەتىپ، ەدەنگە اۋناپ، ساندىراقتاپ جاتادى.
جۇمىستا جانى قىسىلعان ءبىر كۇنى الما ونى ۇيىنە ىزدەپ باردى. قوڭىراۋدى قانشا باسسا دا ىشتەگى ماس ادامنىڭ ەسىكتى اشۋعا ءال-ءدىرمانى جەتپەدى. پلاتونوۆ ەسىككە دەيىن پلاستۋنشا جىلجىپ جەتتى دە، ورنىنان كوتەرىلە الماعاندىقتان اعاش ەسىكتىڭ استىنداعى ساڭىلاۋدان ءجۇز سومنىڭ ۇشىن شىعاردى. قىرىلداعان داۋىسى سىرتتا تۇرعان الماعا ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ ەستىلدى.
– ءبىر بوتەلكە شاراپ اكەلىپ بەر!– دەدى ارەڭ سويلەپ.
– قاپ! مىنا كىسىنى-اي!– دەپ كۇيىنسە دە الما ادامگەرشىلىكتەن شىقپايىن دەگەندەي اقشانى الىپ، دۇكەنگە قاراي قۇلدىراڭدادى. ايتقان شارابىن الىپ، پاتەردىڭ الدىنا قايتا كەلدى. ەسىكتىڭ سىرتىنان قۇلاعىن تاقاپ تىڭ تىڭداپ ەدى، لوقسىپ، قۇسىپ جاتقان داۋىس ەستىلدى. بۇل جيىركەنە تىجىرىنىپ: «مىنا كىسى ىشسە شوشقا بولىپ كەتەدى ەكەن-اۋ» دەدى ىشىنەن. سوندا دا اكەلگەن شاراپتى سىرتقا تاستاپ كەتپەيىن دەپ ەسىكتى قاتتى-قاتتى قاقتى. ايتەۋىر ءبىر مەزەتتە پلاتونوۆ ەسىكتى اشتى-اۋ.
ونىڭ ءتۇرىن كورگەندە الما ءوز كوزىنە ءوزى سەنە المادى. بۇل بىلەتىن مادەنيەتتى، سىپايى پلاتونوۆتىڭ جۇرناعى دا قالماپتى. الدىندا ازىپ-توزعان الباستى تۇرعانداي بولدى. اكەلگەن بوتەلكەنى بوساعادان اسپاي، قولىنا ۇستاتا سالدى دا، ولەردەي ساسىپ تۇرعان ماسكۇنەم ادامنىڭ تۇرىنە قايتا قاراعىسى كەلمەي، ۇشىنارداي جيىركەنىپ، كەرى قاراي بەزىپ بەردى.
«زاپوي» كەمى ون كۇنگە سوزىلادى ەكەن. ستۋدەنت كۇنىندە الما اتاقتى اقىن الەكساندار بلوكتىڭ كۇندەلىكتەرىن وقىعانى بار ەدى. سوندا اقىننىڭ كۇندەلىگى كۇن ساناپ جالعاسىپ كەلەدى دە، ءبىر تۇسقا كەلگەندە ون شاقتى كۇن ءۇزىلىپ قالادى. سول ون كۇننىڭ وپىرايعان ورنىندا «زاپوي» دەگەن ءبىر-اق ءسوز باجىرايىپ تۇراتىن. سويتسە ول دا سول كەزدە مىنا پلاتونوۆ سياقتى مۇڭسىزدىڭ كۇيىن كەشىپ جاتادى ەكەن عوي.
سەرگەي نيكولاەۆيچ ون ەكىنشى كۇنى جۇمىسقا شىقتى. ساقال-مۇرتىن قىرىنىپ، مۇنتازداي كيىنىپ، گالستۋك تاعىپ، جەڭىل جۇپارلى ءيىسسۋ سەۋىپ الىپتى. ءدال العاشقى كورگەندەگىدەي سىپايى، ءمىنايى قالىپقا تۇسە قالىپتى. دەگەنمەن ءوزىن كىنالى جانداي سەزىنىپ، جانارلارى تومەنشىكتەي بەرەدى. الما وعان اۋەلى كوزىنىڭ استىمەن قارادى دا:
– قوش كوردىك، وستاپ بەندەر مىرزا! ودەسسادان قايتتىڭىز با؟– دەدى ارتىنشا جىميىپ.
– الما يساحانقىزى! ءسىز ماعان رەنجي كورمەڭىز. مەن جەتى قات كوكتەن اسىپ، ۇلى رۋحپەن تىلدەسىپ قايتتىم،– دەدى پلاتونوۆ تومەن قاراعان كۇيى.
– ءسىز جوقتا مىنا بۋحگالتەر ۇلجان ابدەن مازامدى الىپ بولدى،– دەپ الما وعان مۇڭىن شاقتى.
– سوندا قالاي؟ ول نە دەيدى؟
– تيۋرينگە سوڭعى ءتورت ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ سومدى ليميتتىك چەكتەن الىپ بەرگەن جوق پا ەدىك؟ «نە ءۇشىن؟ كىمگە بەرىلدى؟» دەپ ۇلجان سونى تىقىلداپ سۇراپ قويمادى. تيۋرينگە بەرگەنىمدى ايتىپ ەدىم، قىپ-قىزىل پالەگە قالدىم. «سەندەر پارا بەرىپ ءجۇر ەكەنسىڭدەر. بۇدان بىلاي مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەمەسەڭدەر، مەن قارجى باقىلاۋشى ۇيىمدارعا شاعىنامىن. مىنا چەك باردا تىرپ ەتە المايسىڭدار. سوتتالىپ كەتەسىڭدەر» دەيدى. «ماعان توڭازىتقىش اپەرەسىڭ، ۇيىمە جيھاز اپەرەسىڭ، جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ بەرەسىڭ. ايتپەسە سەندەردى ۇستاپ بەرىپ، قۇرتام!» دەيدى. نە ىستەسەك بولادى؟ ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز جاقسى بولدى عوي. كىممەن اقىلداسارىمدى بىلمەي وتىر ەدىم،– دەدى الما تۇڭىلگەندەي بولىپ.
– ءسىز ۇلكەن قاتەلىك جىبەرىپسىز، الما يساحانقىزى. ونداي قۇپيانى بۋحگالتەرگە ومىردە ايتۋعا بولمايدى. «قۇپيا ىشىڭدە جاتقاندا سەنىڭ قۇلىڭ، سىرتىڭا شىقسا سەن ونىڭ قۇلىسىڭ» دەگەن. ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىڭ بولسا دا قۇپياڭدى ەشكىمگە ايتپاۋىڭ كەرەك. ەندى ول ايەل سولاي قورقىتىپ-ۇركىتە بەرەدى. بۇل بۋحگالتەردەن تەز ارادا قۇتىلۋ كەرەك.
– قالاي؟ «جۇمىستان شىعاسىڭ» دەيمىز بە؟
پلاتونوۆ: «اسا قىمباتتى الما يساحانقىزى...» دەپ كەلە جاتىر ەدى الما كەسىپ تاستادى:
– سەرگەي نيكولاەۆيچ! سىزگە نە بولدى، سونشا مايموڭكەلەپ؟ «الما يساحانقىزى! الما يساحانقىزى!» دەپ. ادەتتەگىدەي «المۋشا»، «سەن» دەپ ايتا بەرىڭىزشى. قويىڭىزشى وسىنداي ارتىستىكتى،– دەدى نازدانا بۇرتيىپ. پلاتونوۆ المانىڭ ادەمى جانارلارىنا قاراپ جىميدا دا:
– جارايدى، المۋشا! مەن نەتىپ... ءسال كىنالى بولعان سوڭ...– دەدى بالاشا قيپاقتاپ.– قالاعانىڭ بولسىن! بۇدان بىلاي قايتالانبايدى.
– باسە، ەندى وزىڭىزگە كەلدىڭىز. سونىمەن نە ىستەيمىز؟
– ول قاتىن بارىپ تۇرعان سۇرقيا ەكەن!– دەدى ايەلدىڭ جان دۇنيەسىن جاقسى بىلەتىن پلاتونوۆ المانىڭ ايىزى قانا ءتۇسسىن دەپ،– و باستاعى ماقساتى وسىنداي كىلتيپان تابۋ بولعان عوي. بۋحگالتەر سەنىمدى ادام بولماسا قيىن. كوشەدەن الۋعا بولمايدى.
– ولاي دەسەڭىز، ءسىزدى دە كوشەدەن الدىم عوي. وندا تۇرعان نە بار؟– دەپ قالدى الما.
– مەن، مەن عوي. ءبارى ادامعا بايلانىستى. مەنىڭ ويىم تازا، ساعان ادالمىن. ال مىنا ايەلدىڭ ويى بۇزىق بولىپ تۇر. ءبىر امالىن تاۋىپ، تەز قۇتىلۋ كەرەك.
– ويى بۇزىق بولماسا ەكى اي جۇمىس ىستەمەي جاتىپ وسىنداي «شانتاجعا» بارا ما؟ «ءسىز بوسسىز! بارا بەرىڭىز!» دەيمىز بە؟
– جو-جوق! مۇنداي ادامدارمەن ۇرىسىپ-كەرىسۋگە بولمايدى. ول وتە قاۋىپتى. ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، الداۋسىراتىپ، سىيلاستىقپەن شىعارىپ سالۋ كەرەك. قانشا ۋاقىت وتسە دە وزىڭە قارسى ارەكەتكە بارمايتىنداي بولسىن.
– سوندا ماعان نە ىستە دەيسىز؟
– ونىڭ ايتقانىن ىستە. توڭازىتقىشىن اپەر دە، فيرمانى جاباتىن بولدىق دە. ەسەبىن وتكىزسىن دە كەتە بەرسىن.
بۇلار سولاي كەلىستى. بىراق ۇلجان بۋحگالتەر وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس-ءتىن. ءوزىنىڭ وتىز جىلدىق تاجىريبەسىندە تالاي سىعىركوزدى كورگەن كانىگى مىستان ەدى. اڭقىلداق المانىڭ ارعى ويىن بىردەن-اق ءبىلىپ قويدى. «سەن مەنىمەن ويناپ ءجۇر ەكەنسىڭ. مەن ساعان كورسەتەيىن!» دەپ ءوز تالابىن ورىنداتۋعا كوشتى. «مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەمەيىنشە بۇل فيرما جابىلمايدى» دەپ كەسىپ ايتتى. ەرتەڭىنە توڭازىتقىشقا، پاتەرىن جوندەتۋگە، جيھازعا كەرەك دەپ ون ميلليون سومنىڭ ەسەبىن الىپ كەلدى. وبالى نە كەرەك، الما ۇلجاننىڭ قولىنا ون ميلليون سومدى ناقتى اقشا تۇرىندە ساناپ بەرىپ، ارەڭ قۇتىلدى. دەگەنى بولعان سوڭ ۇلجان: «ال قاراعىم، ەندى فيرماڭدى جابا بەر!» دەپ بۋحگالتەريانىڭ ەسەپ قۇجاتتارىن المانىڭ ۇستەلىنىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ كەتتى. ءبىر ساتتىك اشىق اۋىزدىعى ءۇشىن وڭباي تاياق جەسە دە، كۇشالا جالاعانداي ءىشى اشىپ كۇيىنسە دە الما قابىرعاسىنان كۇيرەپ قالعان جوق. قولىندا بار كوپ اقشاعا سۇيەندى. سەرگەي نيكولاەۆيچ امان بولسا ون ميلليون سوم تاعى دا تابىلار دەپ سابىرعا كەلدى. ۇلجاننىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ بيازى مىنەزدى، قويداي جۋاس تۋىس ءسىڭلىسىن شتاتقا وتىرعىزدى.
* * *
پلاتونوۆ تۋرالى ويلاعاندا الما قاتەلەسكەن جوق. ناعىز ارقا سۇيەيتىن ازامات. ۇنەمى كۇلىمدەپ جۇرەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق ءبىر ويدان ءبىر ويدى بالالاتىپ، ءبىر جۇمىستان ەكىنشى تىرلىكتىڭ ۇشىن شىعارىپ الادى. كەشە وفيسكە سوعىپ:
– المۋشا، ساعان ءبىر «ءسيۋرپريزىم» بار!– دەدى ول.
– ول قانداي «سيۋرپريز»؟
– ەندى «حالۆا» ساتامىز.
– قويىڭىزشى.
– قوياتىن ەشتەڭەسى دە جوق. قولدا تۇرعان نارسە.
– وي، وستاپ بەندەرىم-اي! تاعى نە شىعاردىڭىز؟– دەدى الما ۇمىتتەنە قاراپ.
– «جەمىس-كونسەرۆى زاۋىتىمەن» جۇمىس ىستەيمىز. زينايدا ۆاسيلەۆنا دەگەن تانىسىم سوندا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى ەدى. سول كىسىمەن كەلىسىپ كەلدىم. ەشقانداي اقشا شىعارمايمىز. ەت كومبيناتىندا قولدانعان ءادىس بويىنشا زاۋىتتىڭ «حالۆاسىن» سىرتىنان ساتىپ وتىرامىز. ەكى ەسە قايتارىممەن ساتىلادى ەكەن. زينايداعا تازا پايدامىزدىڭ ون پايىزىن بەرىپ تۇرامىز. اقشاعا باتامىز!– دەدى پلاتونوۆ المانىڭ نازىك قولىن قىسىپ. «تۋشونكا» ساتىپ كوپ اقشاعا داندەپ قالعان المانىڭ كوزدەرى كۇلىمدەپ شىعا كەلدى.
– ال، وندا نە تۇرىس؟ ىسكە كىرىسەيىك!– دەپ الاقانىن ىسقىلاپ قۋاندى.
ەكەۋلەپ «حالۆا» ساتىپ الۋشى كومپانيالاردى ىزدەۋگە كىرىستى. الما يساحانقىزىنىڭ الدىنا ناقتى اقشا تاعى دا چەمودانمەن كەلە باستادى. بۇل ارەكەتتەن ولار ءبىر اي ىشىندە الپىس ميلليون سوم پايدا تاۋىپ، قاق ورتاسىنان تەڭ جارىپ ءبولىپ الدى.
– قاشانعى تىشقانشىلاپ جۇرەمىز. مۇنىڭ ءبارى ۇساق-تۇيەك شارۋالار. مەنىڭ باسىممەن ءبىز ميللياردەر بولۋىمىز كەرەك قوي. «ۇلكەن كەمەگە ۇلكەن ايدىن كەرەك». ماعان كەڭىستىك جەتپەي جاتىر،– دەدى بىردە پلاتونوۆ.
– سەرگەي نيكولاەۆيچ! جاعدايىمىز جامان ەمەس قوي. شامپان زاۋىتىنىڭ شامپانىن دا ساتتىق. «گورنىي گيگانت» شارۋاشىلىعىنىڭ الماسىن دا ساتتىق. ءبىر تيىن شىعارماي ۆلاديۆوستوك، حاباروۆسكىگە الما جەتكىزىپ، قىرۋار اقشا تۇسىردىك. سىزگە نە بولدى؟– دەپ الما ونىڭ جاۋابىن توستى.
– بيزنەسكە اقشانى اقىماقتار سالادى. بانكتىڭ نەسيەسىن دە جارىمەستەر الادى. اقىلدى ادام جوقتان بار جاسايدى. زامان قولايلى بولىپ تۇرعاندا قولدان كەلگەنشە قيمىلداپ قالۋ كەرەك. ەرتەڭ قازاقستاننىڭ ءوز ۆاليۋتاسى شىقسا رەسەيمەن جۇمىس ىستەۋ قيىنعا سوعادى. كونۆەرتاتسيا جاعى قالاي بولاتىنىن كىم بىلەدى؟ سوندىقتان رەسەيمەن بۇگىن جۇمىس ىستەپ قالايىق. مەندە ءبىر كەرەمەت يدەيا بار. جوبانى قۇجاتتاۋ جاعىنان سەنىڭ كومەگىڭ كەرەك. يجەۆسكىنىڭ «موسكۆيچ» شىعاراتىن اۆتوموبيل زاۋىتىنان ءبىر مىڭ «پيروجكوۆوز»، نەمەسە، ءتولياتتيدىڭ زاۋىتىنان ءبىر مىڭ «جيگۋلي» الىپ كەلۋگە بولادى.– دەپ پلاتونوۆ الدىنا اق پاراق الىپ، جاڭا جوبانىڭ ەسەبىن جازا باستادى.
– مىڭ ماشينا؟!– دەپ المانىڭ كوزى باقىرايىپ، اۋىزى اشىلىپ قالدى.– ونى دا قالتاڭىزدان اقشا شىعارماي الىپ كەلەسىز بە؟
– ارينە، قىمباتتىم!– دەدى سەرگەي سىپايى عانا ءۇن قاتىپ،– سەن قاسىمدا بولىپ، قول ۇشىن بەرسەڭ بولدى. ءتولياتتيدىڭ باعىتى يجەۆسكى باعىتىنا قاراعاندا تيىمسىزدەۋ. سوندىقتان «پيروجكوۆوز» ماسەلەسىن قولعا الايىق.
– وي، وستاپ بەندەر! وستاپ بەندەر! ءسىز مەنى تاڭداندىرىپ-اق ولتىرەتىن شىعارسىز. مىڭ ماشينا دەگەن مەنىڭ ميىما سيمايدى. نە ىستەمەكشىسىز؟ ايتىڭىزشى،– دەدى ەركەلەي سويلەگەن الما كۇلىمدەپ، پلاتونوۆقا ىنتىققانداي كوزىن ءسۇزىپ.
– نە ىستەيتىنى بار؟ اۋەلى ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ يجەۆسكىدەگى زاۋىتقا بارامىز. كەلىسىم شارتقا وتىرامىز. زاۋىتتىڭ بوساتۋ باعاسى بويىنشا ءبىر «پيروجكوۆوز» ءۇش ميلليون سوم تۇرادى. الماتىعا جەتكىزۋ قىزمەتىمەن ءۇش جارىم ميلليونعا اينالادى ەكەن. بىزدە جەكە ساۋدادا ءار داناسى ون ەكى ميلليوننان ساتىلىپ جاتىر.
– يجەۆسكىدەگى زاۋىتتا ءسىزدىڭ تانىسىڭىز بار ما؟ اكەلگەن كۇندە دە مىڭ ماشينانى قايدا سىيدىراسىز؟ قالاي ساتاسىز ونى؟
– تانىستى تابامىز. ول قيىن شارۋا ەمەس. زاۋىت ديرەكتورىنىڭ حاتشىسى بولۋ كەرەك. ونداي جەردە ادەمى قىزدار وتىرادى. ولار ادەتتە باسشىنىڭ ناقسۇيەرى بولادى. سول حاتشى قىزبەن تەلەفون ارقىلى تانىسساق بولدى، ماسەلەنىڭ ءبارى وڭىنان شەشىلەدى دەي بەر. ديرەكتوردىڭ تامىرىن باسىپ، قالاۋىن تابا الامىز. سول قىز بىزگە كومەكتەسەدى.
– ءاي، سەرىم-اي! قايداعىنى ويلاپ قوياسىز-اۋ!
– الماتىدا تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتەتىن رەسپۋبليكالىق مەكەمە بار. ونىڭ باستىعى اندرەي اندرەەۆيچ كوزلوۆ دەگەن كىسىمەن تانىستىم. ءار توقساندا ەكى ءجۇز ەلۋ ماشينادان، ءبىر جىلدا مىڭ ماشينا الامىز دەدى. بىزگە ولار ءار ماشينا ءۇشىن ءتورت جارىم ميلليون سوم اۋدارادى. ال وزدەرى ونى ون ميلليوننان بىردەن-اق تاراتىپ جىبەرەدى. بىزگە ءار ماشينادان ءبىر ميلليون سوم قالادى. مىڭ ماشينادان ءبىر ميلليارد سوم الامىز. كوزلوۆ ەكى ەسە پايدا تابادى. مىنە، ميللياردەر بولدىڭ دەگەن وسى ەمەس پە؟!– دەپ پلاتونوۆ جاڭا عانا شيمايلاعان پاراقتى المانىڭ قولىنا ۇستاتتى.
المانىڭ تاڭدانىسىندا شەك جوق. ميلليارد! ميلليارد! تۇسىنە كىرمەگەن ساندار عوي. تاعى دا ءبىر تيىن شىعىنسىز. مىناۋ سەرگەي نيكولاەۆيچ – ۇلى كومبيناتور-اۋ! وسىنىڭ ءبارىن قايدان شىعارا بەرەدى دەسەڭىزشى.
قۇداي ءساتىن سالىپ، ويلاعان ماقساتقا جەتكەندەي بولسا الما كىمگە قارايدى؟ كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن ادامدارمەن سويلەسپەك تۇگىلى، اۋەلى امانداسار ما ەكەن؟ كەشەگى ينستيتۋتتا وزىنە زابىرلىك كورسەتىپ، جۇمىستان بوساتقان دەكانسىماقتىڭ قولىن دا المايدى عوي. دەكان تۇگىل ءوزىن قۇداي سانايتىن رەكتورعا دا بۇرىلىپ قاراماس. «وي، قۇدايىم-اي! ءوزىڭ جار بولا گور!» دەپ الاقاندارىمەن بەتىن باسىپ، ءتاتتى قيالعا بەرىلدى.
* * *
قاراشا ايىنىڭ باسىندا پلاتونوۆ ايتقانداي ەكەۋى قول ۇستاسىپ، الماتىدان ەكاتەرينبۋرگ ارقىلى ۇشىپ، كەشكىلىكتە يجەۆسك قالاسىنا جەتتى. باستاۋىش سىنىپتاردا وقيتىن ۇلى مەن قىزىن دوتسەنت كۇيەۋىنە تاپسىرىپ، «بۇيىرسا ەكى-ءۇش كۇندە كەلىپ قالامىن» دەدى. المانىڭ پلاتونوۆپەن بىرگە الىس جولعا شىقانى العاش رەت.
ساپارعا بىرگە شىققاندا ادامدى جاقىنىراق تانيسىڭ. سەرگەي نيكولاەۆيچ نە دەگەن مەيىرىمدى جان ەدى. الماتىنىڭ اۋەجايىنا كەلگەننەن باستاپ بۇنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، بالاداي بايەك بولدى. ايەلدىڭ كوڭىلىن تابۋعا كەلگەندە ول الدىنا جان سالمايتىن. ءار ىسىمەن المانىڭ جاس كوڭىلىن مايداي ەرىتتى.
پلاتونوۆ اۆتوزاۋىتتىڭ باسشىلارىن تەلەفونمەن-اق بايلاپ تاستاعان. ديرەكتوردىڭ حاتشى قىزى تانيانىڭ ءتۇرىن كورمەسە دە تەلەفونمەن سىپايى سويلەپ، اينالىپ-تولعانىپ سىلەسىن قاتىردى. بۇل تەلەفون سوقسا تانيا بايىرعى تانىسىمەن سويلەسكەندەي: «و، سەرگەي نيكولاەۆيچ! ەسەنسىز بە؟ الماتى قالاي؟» دەپ ەلپەڭدەپ قالادى.
پلاتونوۆ تانيا ارقىلى زاۋىت ديرەكتورى پانكراتوۆقا شىقتى. پانكراتوۆپەن دە دوس ادامداي ەركىن سويلەسە بەرەتىن بولدى. ءوزىن الماتىداعى زەرگەرلىك بۇيىمدار شىعاراتىن «الان» دەگەن الپاۋىت كومپانيانىڭ كوممەرتسيالىق ديرەكتورىمىن دەپ، الما يساحانقىزىن سول اتاقتى كومپانيانىڭ باس ديرەكتورى دەپ تانىستىرعان.
ول جولعا شىعاردا تانيادان: «سىزدەرگە الماتىدان نە اكەلەيىك؟» دەپ سۇرادى. ۇياڭ ءۇندى تانيا قىسىلعانداي بولىپ: «اسا اۋرە بولماڭىز. ميحايل ۆاسيلەۆيچكە ازداعان بولگار بۇرىشى مەن سارىمساق اكەلسەڭىز بولادى» دەگەن. «كوردىڭ بە؟ بىزدەگىدەي ەمەس، بۇلاردا نىساپ بار» دەدى پلاتونوۆ الماعا.
بۇلار كوك بازاردان تاڭداپ ءجۇرىپ بەس كەلى بولگار بۇرىشىن، بەس كەلى سارىمساق ساتىپ الدى. سودان كەيىن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قۇلاعىنا، موينىنا، ساۋساعىنا سالاتىن قازاقى ويۋلارى بار ءتۇرلى ارزان اشەكەي «بيجۋتەريادان» ءبىر ۋىسىن سارتتاي ساۋدالاسىپ، باعاسىن ابدەن ءتۇسىرىپ الىپ: «مىنالاردى ءوزىمىزدىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدار كومبيناتىندا جاسالعان زاتتار دەپ سىيلايمىز» دەپ قويدى. اشەكەيلى قالامساپتان، وت تۇتاندىرعىشتان دا ءبىرازىن سالدى. «كۇلشەلى بالا سۇيكىمدى. بۇلاردى بولىمدەردىڭ باستىقتارىنا ءبىر-بىردەن ۇستاتامىز» دەدى.
ۇشاق «يجەۆسك» اۋەجايىنا قونعاندا ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان ءسات ەدى. اۆتوزاۋىت ديرەكتورى ميحايل ۆاسيلەۆيچ پانكراتوۆ الماتىدان كەلەتىن سىيلى قوناقتاردى اۋەجايدان كۇتىپ الۋعا ارنايى ماشينا جىبەرىپتى. كۇتىپ الۋشى الەكسەي دەگەن جىگىت بۇلاردى زاۋىتتىڭ قوناق ۇيىنە الىپ كەلدى. ەكەۋىن ءتورتىنشى قاباتتا قاتار ورنالاسقان ليۋكس نومىرلەرگە جەكە-جەكە جايعاستىردى. توبەسى بيىك بولمەلەر مۇنتازداي تازا، جاپ-جاڭا جيھازدارى جارقىراپ تۇر. مامىق توسەكتەرى بەس جۇلدىزدى وتەلدىڭ توسەگىندەي كەڭ. بىرىنشى قاباتتا مەيرامحاناسى دا بار ەكەن.
– سىزدەر دەمالا بەرىڭىزدەر. ەرتەڭ تاڭعى ساعات توعىز جارىمدا ءوزىم كەلىپ، الىپ كەتەمىن. ميحايل ۆاسيلەۆيچ سىزدەردى ساعات وندا قابىلدايدى،– دەدى الەكسەي كەتەرىندە. سەرگەي نيكولاەۆيچ الماتىدان پانكراتوۆقا ارناپ اكەلگەن سىيلارىن ونىڭ ماشيناسىنا سالىپ بەردى. الما ەكەۋى: «جۋىنىپ-شايىنىپ، اياق سوزىپ الايىق. كەشكى استى بىرگە ىشەرمىز» دەپ كەلىستى.
بۇلار كەشكى اس ىشۋگە تۇسكەندە مەيرامحانادا كەلۋشىلەر جوق ەكەن. ەلگەزەك داياشى قىز ەكەۋىن جىلى جۇزبەن قارسى الىپ، جايلى ورىنعا وتىرعىزدى دا اس ءمازىرىن ۇسىندى.
– ال، المۋشا! قالاعانىڭشا تاپسىرىس بەرە بەر. بۇگىن ەكەۋمىز ءبىر جىرعايىق. العاش رەت جولعا بىرگە شىعىپ تۇرمىز عوي، جاقسىلاپ ءبىر ادام سياقتى دەمالايىقشى،– دەپ سەرگەي نيكولاەۆيچ تەمەكى تۇتاتتى.
– مەن دە سيگارەت تارتايىنشى،– دەپ الما سومكەسىنەن تەمەكىسىن الدى.
– ماعان سۇلۋ كەلىنشەكتەردىڭ تەمەكى تارتقانى ۇنايدى،– دەدى پلاتونوۆ كۇلىمسىرەپ،– جالپى، سۇلۋ ايەلگە ءبارى جاراسىپ تۇرادى عوي. قاراشى، تەمەكى تارتقاندا قانداي ادەمى بولىپ كەتەسىڭ!
– قويىڭىزشى، ادامدى ۇيالتپاي،– دەپ الما قىسىلعانداي بولدى.
– ال شاراپ ىشكەن ايەل ودان دا سۇلۋ كورىنەدى. قىمبات شاراپتان ازداپ كورسەك قايتەدى؟
– ەرتەڭ جاۋاپتى كۇن. سونى ىشپەي-اق قويعانىمىز دۇرىس.
– المۋشا! ازداپ قانا، اۋىز تيەمىز دە قويامىز،– دەپ سەرگەي داياشى قىزدى شاقىرىپ الدى،– جاقسى شاراپتارىڭىز بار ما؟ ءارى جەڭىل، ءارى ءتاتتى بولسىن.
– گرۋزين شارابى بار. «اللازاني». جارتىلاي ءتاتتى قىزىل شاراپ،– دەدى داياشى.
– سودان بىرەۋىن الىپ كەلىڭىزشى.
– سەرگەي نيكولاەۆيچ! ازداپ قانا دەگەنىڭىز قانە؟ ءبىر بوتەلكە كوپ قوي،– دەپ الما قارسىلىق تانىتقانداي بولدى.
– المۋشا! بۇل وتە جەڭىل شاراپ قوي. تۇك تە ەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە وزىڭە ءبىراز سىرىمدى ايتىپ، شەرىمدى تارقاتسام دەپ ەدىم. قۇداي ءۇشىن، قارسى بولماشى،– دەدى پلاتونوۆ جۇپ-جۇمساق الاقانىن المانىڭ قولىنىڭ ۇستىنە قويىپ. الما دا ءبىرازدى كورگەن كەلىنشەك قوي، ەركەكتىڭ مەسەلىن بىردەن قايتارمايىن دەپ ويلادى دا:
– جارايدى. بايقاپ-بايقاپ ىشەرمىز،– دەدى.
ەكەۋى ۇزاق سىرلاستى. الما قىزىل شاراپتان تارتىنا ءىشىپ وتىردى. پلاتونوۆ شاراپتى كوتەرە المايدى ەكەن. تەز قىزدى. تەمەكىنى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تارتتى. كوڭىلى شالقىپ، سول شاراپتىڭ تاعى ءبىر بوتەلكەسىن الدىردى.
ەكىنشى بوتەلكەنى الدىرعاندا الما ۋايىمداي باستادى. بۇرىن كورمەگەن شالعاي جەردە، جات قالادا جۇرگەندەرى مىناۋ. سىرىن جەتە بىلمەيتىن بوتەن ەركەكپەن شاراپ ءىشىپ بۇل وتىر. بۇل قالادا سەرگەي نيكولاەۆيچتەن باسقا تانيتىن ءتىرى جان جوق. پلاتونوۆ قاتتى ماس بولىپ، بىردەڭەنى بۇلدىرسە قانداي جاعدايعا تۇسەدى؟ بىرەسە قولىن سيپاپ، بىرەسە ورنىنان ۇمتىلىپ بەتىن ءسۇيىپ، ءولىپ-ءوشىپ وتىرعان ماس ەركەك جەلىگىپ الىپ، وڭاشادا توسەككە سۇيرەسە نە ىستەيدى؟
ماس ادامنىڭ ويىنداعى نارسە ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇرادى. پلاتونوۆ ءبىراز قىزعان سوڭ ءوزىنىڭ ايەلىن جاماندادى. بوتەن ايەلدىڭ كوڭىلىنە جاعۋ ءۇشىن ءوز ايەلىن جامانداۋ نادان ەركەكتىڭ ايلاسى. ونىڭ بۇل قىلىعىن الما ىشتەي جاقتىرمادى.
ابدەن قىزعان شاقتا پلاتونوۆ الما تۋرالى ءوزىنىڭ ىشكى ويىن جايىپ سالدى. اۋەلى «مەن سەنى سۇيەم!» دەدى. سوڭىنان «بۇگىن تۇندە بىرگە بولامىز» دەدى. «تاپقان ەكەنسىڭ!» دەپ الما وتىر.
– ونداي ويىڭىزدى قالتاڭىزعا سالىپ قويىڭىز!– دەپ بىردەن كەسىپ تاستادى. ونى تىڭدايتىن پلاتونوۆ جوق. ول تۋراسىنا كوشتى:
– مەنىڭ كەۋدەمنەن يتەرۋگە سەنىڭ قۇقىڭ جوق،– دەدى ول ءتىلىن شايناپ،– ءوزىڭ ويلانساڭشى! سەنىڭ ادام بولىپ شالقىپ جۇرگەنىڭ مەنىڭ ارقام. مەن بولماسام سەن كىمسىڭ؟ العاش تانىسقاندا شوتىڭدا سوقىر تيىن جوق ەدى. قازىر كىمسىڭ؟ ۇلكەن ءۇي، قىمبات ماشينا، بريلليانت! ءبارىن قايدان الدىڭ، ا؟ بىلە بىلسەڭ سونىڭ ءبارىن مەن جاساپ بەردىم. ال سەن... سەنىڭ قولىڭنان نە كەلەدى ءوزى؟ ەڭ بولماسا ماعان توسەكتە قىزمەت جاساساڭشى. الدە ول دا قولىڭنان كەلمەي مە؟
– توقتات ەندى!– دەدى الما ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ. پلاتونوۆتىڭ اۋىر-اۋىر سوزدەرىنە شىداپ وتىرا الماي، نامىسى قايناپ كەتتى،– جەردىڭ تۇبىنە اكەلگەندە ماعان ايتپاعىڭ وسى ما ەدى؟ ەسىڭدى جي، ناقۇرىس! ارام ويلارىڭدى اقتارعانىڭ دۇرىس بولدى. شىن بەينەڭدى ەندى كورسەتتىڭ،– دەدى كىجىنىپ. كيكىلجىڭدى سەزگەن داياشى قىز بۇلارعا جاقىنداپ:
– سىزدەردە ءبارى دۇرىس پا؟– دەپ سۇرادى. كۇيىنىپ وتىرعان الما وعان سويلەگىسى كەلمەي ءجۇزىن تەرىس بۇردى.
– ەشتەڭە ەتپەيدى. قازىر ءوزىمىز ءتىل تابىسامىز. بارا بەرىڭىز،– دەدى پلاتونوۆ باسىن تومەن سالبىراتقان كۇيى.
– ءتىل تابىسامىز دەيدى تاعى...– دەپ الا كوزبەن اتىپ قارادى دا الما سيگارەت تۇتاتتى.
– الما! المۋشا! مەنى كەشىرشى، جانىم! ارتىق كەتتىم بىلەم. كەشىرە گور!– دەپ پلاتونوۆ سىلەكەيىن ءسۇرتتى.– بىراق ادام اقيقاتتى مويىنداۋى كەرەك. سەنى مەن ادام قىلدىم. سونى ءبىلۋىڭ كەرەك.
– مەن دە قاتتى كەتسەم رەنجىمەڭىز. ءبىر اقيقاتتى ءسىز دە بىلە ءجۇرىڭىز. مەن قازاقتىڭ قىزىمىن. اشتان ولسەم دە ءوز نامىسىمدى ەشكىمگە تاپتاتپايمىن. ءوزىمدى باسىنۋعا جول بەرمەيمىن. ءسىز بولماساڭىز دا جەرگە قاراپ وتىرماس ەدىم. ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەر ەدىم. وسىنى جاقسىلاپ ۇعىپ الىڭىز،– دەدى الما ساباسىنا تۇسكەندەي بولىپ.
پلاتونوۆ قۋلىققا كوشتى. ەرتەڭ ءبارىن شاراپقا جاۋىپ قۇتىلۋ ءۇشىن ەسىنەن ايىرىلعان ولەسى ماستىڭ رولىنە كىرىپ كەتتى.
بۇلار مەيرامحانادان شىققاندا ءتۇننىڭ ءبىراز ۋاقىتى بولىپ ەدى. پلاتونوۆ ءتورتىنشى قاباتقا تالتىرەكتەپ ارەڭ كوتەرىلدى دە المانى قۇشاقتاپ، جالىنا باستادى.
– المۋشا! مەن بەيباقتى ەڭ بولماسا سەن اياشى! سەن ءتۇسىنشى! جانىم قۇلازىپ ءجۇر. مەن ءۇشىن اقشا دەگەن باستى نارسە ەمەس. قانشا دەسەڭ دە تابامىن. مەن ءالى سەنەن ميللياردەر جاسايمىن. تەك مەنى بۇگىن جالعىز قالدىرماشى. سەن بولماساڭ جاستىق قۇشاقتاپ جاتامىن با؟ ءجۇرشى! مەنىڭ بولمەمە بارىپ جاتايىق،– دەدى ءمۇلايىمسىپ.
– سەرگەي نيكولاەۆيچ! ءوزىڭىز جەككورەتىن ايەلىڭىزدىڭ قاسىنا جەتكەنشە تىزەڭىزدى قۇشاقتاپ جاتا تۇرىڭىز،– دەپ الما ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى دە ەسىكتى ىشىنەن جاۋىپ الدى. پلاتونوۆ جارتى ساعاتتاي ەسىكتى سىرتىنان قاعىپ تۇردى. اقىرى ءوزىنىڭ مىسىق دامەسىنەن تۇك شىقپايتىنىن سەزىپ: «نۋ، ستەرۆا! سەنى ءالى كورەرمىن!» دەپ تىستەنىپ، تەڭسەلىپ ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەتتى.
جولدان شارشاپ جەتسە دە المانىڭ ۇيقىسى شالا بولدى. ءتۇن ورتاسىندا ۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتتى. جۇمساق توسەكتە جالعىز جاتىپ الماتىدا قالعان بالالارى مەن موماقان كۇيەۋىن ويلادى:
«جولداسى داركەن ميكروبيولوگيا سالاسىنىڭ مامانى. عىلىمعا بەرىلگەندىگى سونشا قاسىندا سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ جۇرگەنىن دە بايقامايدى. دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازىپ جاتقانىنا بەس جىل بولدى. عىلىمي ەڭبەگى ءالى بىتەتىن ەمەس. وتە بايسالدى، ادال جىگىت.
ونىڭ وسى ادالدىعى مەن مومىندىعى ءۇشىن قىر سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ، باسىن اينالدىرىپ العان المانىڭ ءوزى بولاتىن. ايتپەسە داركەننىڭ قىز-قىرقىنعا قىرى جوق ەدى.
داركەننەن ءبىر ۇل، ءبىر قىز تاپتى. ەكەۋى دە اكەسىنە جاقىن. قازىر ولار تومپيىپ ۇيىقتاپ جاتقان بولار. سولاردىڭ قاسىندا بولۋدىڭ ورنىنا بۇنىڭ قايداعى ءبىر قياندا، قايداعى ءبىر ەركەكپەن ساندالىپ جۇرگەنى مىناۋ.
ادەتتە ءۇيدىڭ وتاعاسى شاپقىلاۋشى ەدى. ديسسەرتاتسيادان باسقا باسىنا دىم كىرمەيتىن داركەنگە نە دەپ وكپەلەيدى؟ ونى دا جارىتا الماي ءجۇر.
دۇنيە قۋامىن دەپ ءوزى دە ايەلدىك بولمىسىن ۇمىتىپ، ەر ادامعا اينالىپ بارا جاتقانداي. نە ىستەپ ءجۇر؟ نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟
دۇنيەنىڭ تۇبىنە جەتكەن ادام بار ما؟ مەيلى، كاسىپ كەرەك شىعار... بىراق الىستان اربالاماي-اق، جاقىننان دوربالاپ تا تىرلىك جاساۋعا بولادى عوي.
ءبارى قاناعاتتىڭ جوقتىعىنان. بۇل دا قاناعاتسىز ەكەن. بارعا قاناعات قىلۋدى بىلمەيدى ەكەن. اكەسى مارقۇم: «قايعىسىز ىشكەن قارا سۋدىڭ ءوزى باقىت» دەۋشى ەدى. اكە تاعىلىمىن دا ۇمىتىپتى.
بىراق بۇنىڭ جانىنا جوقشىلىق ابدەن باتتى عوي. اكەسى ەرتە كەتكەن سوڭ سوڭىندا قالعان بەس قىزدىڭ اۋىرتپاشىلىعى دەنساۋلىعى دىمكاستاۋ اناسىنىڭ موينىنا ءتۇستى. ارقا تۇتار نە اعاسى، نە ءىنىسى بولمادى. بەس قىز. قىزدىڭ ۇلكەنى ءوزى ەدى.
ايتەۋىر تالاپتىڭ ارقاسىندا وقۋعا ءوز كۇشىمەن ءتۇسىپ كەتتى. ستۋدەنت شاعىندا دا بار ويى اناسىنا كومەكتەسىپ، وزىنەن كەيىنگى ءتورت قىزدى جەتكىزۋ بولدى. قايدا بارسا كورگەنى جوقشىلىق، جەتىسپەۋشىلىك.
كۇيەۋگە شىققان سوڭ كوزىم اشىلا ما دەگەن. عالىمداردىڭ وتباسىنا كەلىن بولىپ ءتۇستى. ولار دا تيىنعا ءتىسىن سىندىرىپ وتىرعان اۋلەت ەكەن. تاعى سول جەتىسپەۋشىلىك.
بۇنىڭ قاناعاتسىز بولۋىنىڭ ءوزى جاس كۇنىندە كورگەن جوقشىلىقتىڭ ىزاسى سياقتى. بالا كەزدەن جارىماي، جوقشىلىقتى كوپ كورگەن ادام تويىمسىزداۋ بولا ما، قالاي؟
ءبارىبىر ادامعا قاناعات كەرەك قوي. «قاناعات قارىن تويعىزار، قاناعاتسىزدىق جارلىعا جالعىز اتىن سويعىزار» دەمەۋشى مە ەدى.
قوي، مىنا تىرلىك ءبىر جاقتى بولسا، وسى ادەتىمدى قويايىن. كورىنگەن قىزىلدى قۋالاپ، القۇن-جۇلقىن شاپقىلاي بەرمەي، وزىممەن ءوزىم بولىپ، بالالارىم مەن داركەنىمنىڭ قاسىندا جۇرەيىنشى» دەدى.
كوزى جۇمۋلى بولعانمەن ساناسى وياۋ كۇيدە، قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا قانشا جاتقانىن بايقامادى. تاڭعا جۋىق قانا كوز شىرىمىن الدى.
تاڭعى ساعات توعىزدا ماسكەۋ راديوسىنان بەرىلىپ جاتقان جاڭالىقتاردان «الاياقتار رەسەيدىڭ ورتالىق بانكىنەن ءتورت ميلليارد سوم ۇپتەپ كەتىپتى» دەگەن اقپاراتتى قۇلاعى شالىپ قالدى.
سول حابارعا قۇلاعىن تىگىپ وتىر ەدى، بولمەنىڭ ەسىگىن بىرەۋ باتىلسىزداۋ قاقتى. الما بۇگىنگى جاۋاپتى كەزدەسۋگە دايىندالىپ، كيىنىپ، اينا الدىندا بويانىپ وتىرعان. ەسىكتى اشقاندا گالستۋك تاعىپ، سىپتاي بولىپ تۇرعان پلاتونوۆتى كوردى.
– المۋشا! قالاي ۇيىقتادىڭ؟ الەكسەي كەلگەنشە جارتى ساعات بار. تومەننەن تاڭعى اس ءىشىپ الايىق. مەن انىقتادىم، مەيرامحانادا كونتينەنتالدىق تاڭعى اس بەرەدى ەكەن،– دەدى ول تۇك بولماعانداي. كوزىنىڭ استى شاراپتان كۇلدىرەگەنمەن، بەت الپەتىن رەتكە كەلتىرىپ الىپتى. الما ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن شولىپ قارادى دا:
– قازىر شىعام، سەرگەي نيكولاەۆيچ! ال ءسىز «ءوزىڭىز سۇيەتىن» سۇلۋ بيكەشتەن تۇندەگى قىلىقتارىڭىز ءۇشىن دجەنتەلمەندەرشە كەشىرىم سۇرامايسىز با؟– دەدى ماڭىزدى ءتۇر جاساپ.
– نەنى ايتاسىڭ؟ بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويدىم با؟– دەپ پلاتونوۆ اسپاننان تۇسكەندەي بولا قالدى.– قۇداي اقى، المۋشا! ەشتەڭە ەسىمدە جوق. نە بولدى ءوزى؟
– نە بولدى؟ نە بولدى؟ ءبارى بولدى. مەنىڭ نامىسىما تيەتىن سوزدەر ايتقان كىم؟ مىنا ەسىكتى ەكى ساعات تەپكىلەگەن كىم؟
– مەن بىلمەيمىن، المۋشا! ماعان ولاي جالا جاپپاشى. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! كەشكى استا جاپ-جاقسى-اق وتىردىق قوي.
– ال، كەشكى استان كەيىن نە بولدى؟
– قۇداي اقى، بىلمەيمىن! ەشتەڭە ەسىمدە جوق.
– وستاپ بەندەر! تاڭەرتەڭ ءدال وسىلاي دەيتىنىڭىزدى بىلگەن ەدىم. بىلمەسەڭىز ءبىلىپ الىڭىز: مەن ءسىز ويلاعانداي تومەن ادام ەمەسپىن. ءتۇسىندىڭىز بە؟
– ءتۇسىنۋىن ءتۇسىندىم عوي. بىراق، راس ايتامىن. حريستوسپەن انت ىشەيىن! ەشتەڭە بىلمەيمىن،– دەپ پلاتونوۆ بەت باقتىرمادى. وزىنە شاڭ جۋىتپادى. كەشىرىم دە سۇرامادى.
وسى ساپاردا المانىڭ كوپ نارسەگە كوزى اشىلدى. سەرگەي نيكولاەۆيچتىڭ بويىندا الاياقتىق قاسيەت باسىم ەكەن. وتىرىكتى شىنداي سوعىپ، ءوزىنىڭ پايداسى ءۇشىن كەز-كەلگەن جەردە جانىن ساتىپ كەتۋگە بەيىم تۇر. «مىنادان ابايلاماسا بولمايدى ەكەن» دەپ ءتۇيدى.
زاۋىتتى ارالاعاندا پلاتونوۆ ءار بولىمگە كىرگەن سايىن سۋدىراحمەتتەي سۋدىراپ، كوزى كۇلگەن قىز-كەلىنشەكتەر كورسە الماتىدان الىپ كەلگەن ارزانقول سىرعالارىن تاعىپ: «مىنانى سىزدەرگە ارنايى الىپ كەلدىك. ءوزىمىزدىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدار شىعاراتىن جەكە كومبيناتىمىز بار. سوندا جاسالعان بۇيىمدار» دەپ ويلانباي سوقتى.
قالامساپتار مەن وت تۇتاندىرعىشتاردى ەر ادامدارعا ءبىر-بىرلەپ تاراتىپ: «ءسىز ءۇشىن ارنايى الىپ كەلدىك. الماتىلىقتاردان ەستەلىك بولسىن!» دەپ قيىلا ۇسىندى. ونىڭ ارەكەتىنىڭ ءبارى المانى جيرەندىرىپ ءبىتتى.
پلاتونوۆ وسىلايشا زۋىلداپ ءجۇرىپ، كەلەسى جىلدىڭ باسىندا العاشقى پارتيامەن جىبەرىلەتىن ەكى ءجۇز ەلۋ ماشيناعا الدىن-الا كەلىسىم شارت جاساستى. الما قول قويىپ، ءمور باستى.
جۇمىستى بىتىرگەنى دۇرىس قوي، بىراق جانىن ساتىپ، وتىرىكتى شىلقىتپاسا دا سول جۇمىس بىتپەي مە؟ المانى جيرەندىرگەنى وسى ەدى.
جالعاسى بار...
تەمىرعالي كوپباي
سۋرەت اۆتورى: قازانعاپوۆ تۇرار
Abai.kz
