جين لي – اتاقتى قىتاي انتروپولوگى، مادەنيەتتانۋشى عالىم، فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءارى عىلىم جونىندەگى پرورەكتورى. گارۆارد ۋنيۆەرستيتەتىنىڭ تۇلەگى، قازاقستانداعى «New Vision» ەۆرازيا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىم بويىنشا phd-دوكتورى، مادەنيەتتانۋشى جىگەر ءجانابىلۇلىنىڭ گينەتيكانى زەرتتەۋمەن جانە ونىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىمەن اسپەكتىلەرىن قاراستىراتىن قىتاي عالىمىمەن بولعان ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى كوشپەندىلەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەگى ارحيوگەنەتيكا عىلىمىنىڭ اتقارار ءرولى جانە ونىڭ كوكەيتەستىلىگى، ۇلتتىق تاريحىمىزعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋ سىندى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرگەن سۇحباتىن قازا وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

- وتكەن جىلى فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىمەن قازاق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ سەلبەسۋىمەن «التىن وردا 750 جىل: ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى ەتنوستاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن ونلاين-فورماتتاعى عىلىمي سيمفوزيۋم وتكەن بولاتىن. اتالعان فورۋمنىڭ وتۋىنە ءوزىڭىزدىڭ تىكەلەي مۇرىندىق بولعانىڭىزدى بىلەمىز. گەنەتيكانى زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە ايتىڭىزشى ەۆرازيا كوشپەندىلەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ارحيوگەنەتيكا عىلىمى بىزگە نە بەرەدى؟

- مەن گەنەتيكانى زەرتتەۋمەن اينالىسامىن جانە گەنەتيكانىڭ نەگىزگى ماسەلەسىنە نازار اۋداردىم. ياعني، جەكە ادامداردىڭ گەنەتيكالىق وبەكت رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى مەن فەنوتيپتىك (ادامنىڭ مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن فۋنكتسيالارى) ايىرماشىلىقتارىنىڭ بايلانىسى نەدە؟ ءبىزدىڭ فەنوتيپىمىزدى انىقتايتىن بيولوگيالىق مەحانيزم قانداي؟ بۇلار گەنەتيكانىڭ نەگىزگى ماسەلەسى، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىم. وسى تۋرعىدان الىپ ايتقاندا پوپۋلياتسيانى زەرتتەۋ جاقسى باستاما جانە بولاشاققا جەتەلەيتىڭ عىلىم. ويتكەنى ءاربىر ادامنىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن حالىقتار اراسىندا گەنەتيكالىق ايىرماشىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك.

سوندىقتان حالىقتار اراسىنداعى گەنەتيكالىق قۇرىلىمى بويىنشا ايىرماشىلىقتارىنا عىلىمي تالداۋ جاساۋ ارقىلى ادامداردىڭ سىرتقى بەينەسى ت. ب. وزگەشەلىكتەرىن نەمەسە ۇقساستىقتارىن انىقتاي الامىز. الەم عالىمدارى تەك پوپۋلياتسيالىق سيپاتتاعى ايىرماشىلىقتارعا نازار اۋدارىپ قانا قويماي، ولار ادامداردىڭ گەنەتيكالىق ايىرماشىلىقتارى دەنساۋلىقتارىنا قالاي  ىقبال جاسايدى دەگەن ماسەلەگە دە نازار اۋداردى. سول ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا تومەندەگى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى: نەگە كەيبىر ۇلتتاردا بولاتىن اۋرۋ باسقا ۇلتتار اراسىندا سيرەكتەۋ كەزىگەدى؟

1994 جىلدان 1996 جىلعا دەيىن مەن اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىنداعى پالو التودا ورنالاسقان ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا زەرتحاناسىندا دوكتورلىقتان كەيىنگى زەرتتەۋلەردى جۇرگىزگەن كەزدە، وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اتاقتى پروفەسسورى Luigi Luca Cavalli-Sforza-نىڭ ەڭبەىگىمەن كەڭىنەن تانىستىن. ول ادام 1990 جىلداردىڭ باسىندا ادام گەنومىن زەرتتەۋدى ۇسىنعان ەدى: ول ادامدار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتارعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك ەكەنىن ايتقان بولاتىن. دەگەنمەن بۇل جاقسى باستامانى ارى قاراي الەم كەڭەستىگىندە كەڭىنەن ناسيحاتتالماعانى وكىنىشتى. سودان بەرى شامامەن 30 جىلعا جاقىن ۋاقىت ءوتتى، وسى كەزەڭدە عالىمدار زەرتتەۋلەر ارقىلى گەنەتيكا تۇرالى كوپ وڭتالى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەنىن بىلەمىز ءارى ول بىزگە جەر جەردەگى تۇرعىندار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى زەرتتەۋ ءۇشىن ودان ءارى ۇمتىلۋىمىزعا مۇرىندىق بولدى.

سونىمەن ادامزات قاۋىمدارىنىڭ باستان كەشىرگەن ارقيلى تاريحتارى ولاردىڭ ايىرماشىلىقتارىنا قالاي اسەر ەتتى دەگەن ماسەلە تۇر. مىنە، قاۋىمدار اراسىنداعى گەنەتيكالىق ايىرماشىلىقتارىن سالىستىرا وتىرىپ، ءبىز ادامزات تاريحىندا نەنى باستان كەشىرگەنى جايىندا بولجام جاساي الامىز. قازىر كەزدە بىلگەنىمىز، گەنەتيكالىق زەرتتەۋ سالاسىندا ينساندى اۋەلى افريكادا پايدا بولعاننان دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسىپ وتىر. سونداي-اق، افريكادان شىققاننان كەيىنگى ەڭ ماڭىزدى وقيعا – ەۋروپا مەن ازيا حالىقتارىنىڭ اتا-بابالارىن قالىپتاستىرعان تاياۋ جانە ورتا شىعىستاعى (ونىڭ ىشىندە ورتا ازياداعى) ادامدار اراسىنداعى گەنەتيكالىق ديففەرەنتسيانىڭ پايدا بولۋىنا جەتكىزدى، دەيدى.

الايدا، وسى جەردە تۋىندايتىڭ ءبىر سۇراق: ولار الەمنىڭ ءارتۇرلى جەرلەرىنە كوشىپ، سوڭعى 40 مىڭ جىل ىشىندە قالاي ءومىر ءسۇردى؟ ءبىزدىڭ جاۋاپ قىسقا دا ۇۇسقا. وعان قورشاعان ورتا اسەر ەتەدى جانە ول قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋى كەرەك. مۇندا ولار تابيعي ورتاعا بەيىمدەلۋ ارقىلى تابيعاتتىڭ سۇزگىسىنەن ءوتتى. بۇل ۇدەرىستە ادام گەنىنە جانە ونىڭ باسقا دا وزگەشەلىكتەرىنە اسەر ەتكەن مۋتاتسيادان باسقا، جاساعان ورتا دا ادامنىڭ گەنىنە اسەر ەتكەن. ياعني، ادامزات قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ گەنەتيكالىق ايىرماشىلىعىن قايتادان قالىپتاستىرىپ وتىرعان. مىنە، ءبىر جاعىنان ۇزاق ۋاقىتتا ادامداردىڭ گەنىنىڭ مۋتاتسياعا ۇشىراۋى ارقىلى ءبولىنۋ ءۇردىسىن باستان كەشىرسە، ەكىنشى جاعىنان تاريحي كەزەڭدەردە تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن كوتەرە الماي كەيبىر قاۋىم جويىلۋ ۇردىسىنە ۇشىرۋعا تۋرا كەلگەن. وسى ەكى فاكتور نەگىزىنەن قازىرگى كەزدەگى پوپۋلياتسيامىزدىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتىڭ  تۋىنداۋىنا سەبەپ بولعان فاكتور.

بۇل ۇردىستەر نەگىزىنەن 10-40 مىڭ جىلدار بۇرىن ورىن العان. سوندىقتان، گەنەتيكالىق تالداۋ 10-40 مىڭ جىلدان بۇرىنعى كەزەڭدەگى ادامنىڭ گەنەتيكالىق وزگەرىستەرى مەن ەرتەدەگى ادامزاتتان بولىنگەن كوشى-قون تاريحىن زەرتتەۋدە مىسەلەنى اشىپ بەرۋگە كومەگى تيەدى. تاريحي وقيعالاردى نەمەسە ولاردى زەرتتەۋ ءۇشىن گەنەتيكانى قولدانۋ ۇزاق ۋاقىت بويى قيىنعا ءتۇستى. ويتكەنى ءبىزدىڭ تەحنولوگيامىزدىڭ شەكتەۋلىلىگى جانە زەرتتەۋگە جيناعان ۇلگىلەرىنىڭ مولشەرىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، ونىڭ سانى ماردىمسىز بولعاندىقتان (ۋاقىت پەن كەڭىستىك) تاريحقا دەيىنگى كەزەڭدەگى ادامزات قوعامىنداعى وزگەرىستەر تەك بولجاۋ نەگىزىندە تۇجىرىمدالعان. تاريحتا قاندەي وقيعا بولعانىن ناقتى بايانداۋ قيىن بولدى. الايدا، بۇگىنگى كۇنى ءبىز ءبىر ۋاقىتتا جۇزدەگەن، مىڭداعان ميلليونداعان دنك مولەكۋلالارىن قاتارلاستىرا الاتىن جوعارى وتكىزۋ قابىلەتتىلىگى تەحنولوگياسىنىڭ (ۆىسوكوپرويزۆوديتەلنوە سەكۆەنيروۆانيە تەحنولوگيا) كومەگىمەن سول تاريحعا دەيىنگى كەزەندەگى ادامزاتتىڭ قيمىلىن جۇيەلى، ەگجەي-تەگجەيلى، تەرەڭ جانە ناقتى بىلدىك. ناتيجەسىندە، بۇل تەحنولوگيا تاريحي كەزەڭدەردەگى وقيعالاردى تەرەڭىرەك زەرتتەۋ ارقىلى ءبىزدىڭ ادام گەنومى مەن گەنەتيكا اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بىلەۋگە مۇمكىندىك بەردى.

بىراق، زەرتتەۋدىڭ بۇل ءتۇرى ماسەلەنى شەشە مە، نەمەسە ول بىزگە كەرەكتى اقپاراتتى تولىق بەرە الا ما؟ دەگەن سۇراق تۋىندايدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ماقساتقا ءالى تولىق قولىمىزدى جەتكىزە المادىق. سەبەبى ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەردى نەگىزگە الىپ وتىرعان داتالارىمىز باستىسى گەندەردىڭ ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى. ال، ءبىز كورىپ وتىرعان ايىرماشىلىقتاردىڭ ءوزى ءبىر كەزدەگى كەنەتتەن تۋىنداعىن مۋتاتسيا ءۇردىسىنىڭ ناتيجەسى بولۋى دا بەك مۇمكىن. سوندىقتان باسا نازار اۋدارۋعا تۇرا كەلەتىن ماسەلە، ءبىز ءوز گەنومىمىزداعى ايىرماشىلىقتى جەتكىلىكتى جينادىق پا، جەكە ادامداردى اجىراتا الامىز با جانە ول تاريحتا بولۋى مۇمكىن بە؟ بۇل ايتىلعان ماسەلەلەرگە تولىق جاۋاپ العاندا عانا ءبىز ەرتە زاماندا ورىن العان ۋاقيعالار تۋرالى تانىمىمىز دا الدىعا جىلجي الار.

قازىرگى تاڭدا ءبىز تەك قاتىستى تەحنولوگيا سالاسىنىن دامىپ تەز ءارى ارزان جاساۋعا مۇمكىندىك بەرسە دەپ تىلەيمىز. وسى نەگىزدە جەكە ادامدار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى زەرتتەۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى داتالار الۋمەن توقتالماي، ودان دا كوپ ادامداردى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الساق دەپ ءۇمىت ەتەمىز. وسىدان كەيىن وتكەن ومىردە نە بولعانىن بولجاي الامىز. بۇل جەردە ايتقىم كەلەتىنى، گەنەتيكالىق تالداۋ – بۇل قۇرال. بىراق، بۇل تەك قۇرال، ول بىزگە ەرتەدە بولعان جاعدايدى تۇپكىلىكتى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرە الماسا دا، تاريحتى زەرتتەۋدە جاڭا قۇرال رەتىندە پايدالانۋعا اپتەن بولادى. قۇرالدار، ول قولدا بار قۇرالدارعا قاراعاندا كوبىرەك مالىمەت بەرەدى جانە ولاردى تەك وسى تۇرعىدان جاساۋعا بولادى.

- نەگە ينسان قاۋىمىنداعى ايىرماشىلىقتاردى زەرتتەۋگە قىزىقتىڭىز؟

- وسى تاقىرىپ تۋرالى الىپ بارعان ىزدەنىسىم جالپىلى زەرتتەۋ باعىتىنا قوسارى مول بولۋىمەن قاتار، تاعى ءبىر ماڭىزدى جەرى، ول اۋرۋلاردى زەرتتەۋ كەزىندە نەمەسە اۋرۋدىڭ پايدا بولۋىنىڭ گەنەتيكالىق قاينار كوزىن زەرتتەگەندە ينسان قاۋىمىنىڭ، ياعني پوپۋلياتسيالار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى تولىق قاراستىرۋ ارقىلى قول جەتكىزەمىز. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ارقىلى قابىلداپ الاتىن ناتيجەسى جالعاندىعى باسىم بولىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ (ياعني جاسالعان ستاتيستيكادا بارلىعى دۇرىس بولىپ كورىنگەنىمەن، سول الىنعان ستاتيستيكانىڭ ءوزىنىڭ نەگىزى مۇلدە قاتە ەمەس ەكەنىنە كىم جاۋاپتى.)

سوندىقتان ادامنىڭ گەنەتيكاسىن زەرتتەگەن شاقتا اۋەلى قاۋىمدار ارسىنداعى ايىرماشىلىقتى انىقتاپ العان ءجون. مۇنى (قاۋىم ارا الشاقتىق) باستى ءبىلىم دەپ بىلەمىز. بۇل مەنىڭ جەكە ادامدارعا قاراعاندا قاۋىمدار اراسىنداعى ايىرماشىلىققا نازار اۋدارعانىمنىڭ باستى سەبەبى ءارى بۇل ءبىر مەنىڭ عانا ويىم ەمەس، بارلىق گەنەتيكا سالاسىنداعى عالىمدارعا ورتاق كوزقاراسى.

تاريح كەزەڭىنە دەيىنگى جانە تاريح كەزەڭىندەگى ينساننىڭ گەنەتيكتاسىن زەرتتەۋ ارقىلى ءبىز وتە كوپ اقپاراتقا قول جەتكىزدىك. مەن قاۋىم ارا ايىرماشىلىقتى زەرتتەۋ جۇمىسىن 1994 جىلدان كەيىن نازارعا الدىم. سول كەزدە بايقاعانىم ەۋروپا، امەريكا، مۇحيت ارالدارىنداعى جانە افريكا پوپۋلياتسيالارى تۋرالى كوپتەگەن گەنەتيكا زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىن جارىق كورگەنىنەن حابارىم بار ەدى. الايدا، ءبىر قىزىعى ول جارىق كورگەن ەڭبەكتەر اراسىندا ازيا حالىقتارى (اسىرەسە شىعىس ازيا مەن ورتا ازيا) تۋرالى زەرتتەۋلەر وتە از. ازيادا عالىمداردىڭ جەتىسپەۋى جانە دنك ۇلگىلەرىنىڭ قورىن توپتاۋدا جەتكىلىكسىزدىگى سياقتى كوپتەگەن فاتورلاردىڭ ورىن الۋى سەبەپ بولدى.

- بۇعان، ياعني باتىس عالىمدارىنىڭ ازيا ەلدەرىنە ءتاڭ توپتىق دنك-سىن بىلۋگە نە كەدەرگى بولدى دەپ ويلايسىز؟

- ازيا حالقىنىڭ دنك ۇلگىلەرىن جيناۋ قىزمەتى باتىس عالىمدارى ءۇشىن وتە قيىنعا ءتۇستى. اتاپ ايتقاندا ادام توپتارىنىڭ ىشىنە كىرىپ ولاردىڭ دنك ۇلگىلەرىن جيناۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ۇلگىلەردى جيناۋ ءۇشىن ءسىز اۋەلى سول اتالعان حالىقتىڭ ىشىنە بارۋىڭىز كەرەك. ەگەر الىپ بارعان زەرتتەۋ نىساناڭىز، سونداي-اق جۇمىسىڭىزدى جەتتىك بىلمەگەن بولساڭىز، وندا ءسىزدىڭ عىلىمي جۇمىسىڭىزدى جۇرگىزۋ مۇمكىن بە؟ مىسالى، قىتاي ەلىن الساق، ءسىز الدىن الا ءۇي تاپسىرمالارىن جەتكىلىكتى پىسىقتاپ الماساڭىز، سونىمەن قوسا جەرگىلىك جەردە سەرىگىن بولماسا، بارار جەرىڭىزدىڭ قاۋىمداستىعىنا ءتىپتى كىرۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟

مىنە، مەن نەگە جۇيەلى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ قيىن دەپ وتىرعانىمدى تۇسىنگەن بولارسىز. ستانفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەندە مەن ازيا تۇرعىندارىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەنىن تەرەن ءتۇسىندىم. قازىر بۇل ماسەلەنى فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى جۇيەلى تۇردە زەرتتەي باستادى. ەڭ العاشقى ناتيجەلەرىمىز ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەڭبەكتەرى بولىپ تابىلاتىن PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences of United States of America/امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەڭبەكتەرى)-دا جاريالاندى. (Chu قاتارلى، 1998: 8) سول كەزدە ءبىز سپۋتنيكپەن ازيالىق تۇرعىلىقتى ەلدى جۇيەلى تۇردە كارتاعا ءتۇسىرىپ ۇلگىردىك. ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز وڭتۇستىكتە ءومىر سۇرگەن ازيالىقتار مەن سولتۇستىك تۇرعىندار اراسىندا تۇرپاتتىق ايىرماشىلىق بار بولىر شىقتى. بۇل رەتتە ماعان كەلگەن وي: ەگەر ءبىز ازيا قۇرلىعىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ دنك-سىن تولىق زەرتتەۋگە وقتالعان ەكەنبىز، وندا ونى اشۋ كىلتى ءسوزسىز سولتۇستىك ازيا مەن ورتا ازيا ايماعىندا جاتىر.

سولتۇستىك جانە ورتا ازيادا ەرتەدەگى ينسانداردىڭ دنك-سىن انىقتاۋ تىم قيىنعا تۇسەدى. سەبەبى بۇل وڭىردە قاۋىمداردىڭ كوشى-قونى جيى ورىن الىپ تۇردى، ياعني ولاردىڭ ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا نەمەسە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ەكىنشى توپتىڭ بارىپ قوسىلۋى ۇرەدىسى ءجيى ورىن الىپ تۇردى. سوندىقتان حالىقتىڭ دنك-سىن زەرتتەۋ وتە قيىن. اتالعان ايماقتاردا ءجيى ميگراتسيالىق داعدارىس ورىن الىپ وتىرعاندىقتان ول جەرلەردە ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ دنك-سى دا تىم قاباتتالعان كۇردەلى قۇبىلىسى. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز، ەگەر ول ەكى، ءۇش، ءتورت رەت نەمەسە ءتىپتى ونداعان رەت قاباتتالعان بولسا، وندا ونى زەرتتەۋ گەنەتيكا ءۇشىن ۇلكەن سىناق بولماي ما؟ الايدا، بۇل ايتىلعان قيىنشىلىققا قارماستان ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىنان بەرى ءبىزدىڭ زەرتحانا شوعىرلى قونىستانعان حالىقتارعا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى باستادى. ماقساتىمىز ءبىر: ادام گەنەتيكاسىنىڭ ارالاسۋىن زەرتتەۋ. زەرتحانامىزدىڭ باسقا حالىقارالىق زەرتحانالارمەن سالىستىرعاندا، ەڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى سول بەلگىلى ءبىر توپ ادامدارىنىڭ دنك-نىڭ قانشالىقتى ارالاسقانىن زەرتتەيدى. وندا وسى قاۋىمنىڭ ۇستىنە بارىپ جاڭا قاۋىمداردىڭ قوسىلۋىنان تۋىنداعان دنك-نى انىقتاۋدى العا تارتقان ەدىك. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ انىق بىلگەنىمىز 2500 جىلدان بۇرىن قازىرگى قىتايدىڭ سولتۇستىگىن قونىستانعان قاۋىمدار قىتايدىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي جىلجي باستاعان. سودان كەيىن وڭتۇستىكتەگى جەرگىلىكتى حان حالقى (قىتايلار وزدەرىن وسىلاي اتايدى –جج) پوپۋلياتسياسىنا قانشالىقتى اسەر ەتكەن دەگەن ماسەلە قارالعان. بۇل بىرنەشە كوزدەردەن قۇرالعان وڭتۇستىك پوپۋلياتسياعا قانداي اسەر ەتتى، ياعني ولاردىڭ دنك-سى قالاي ارالاستى؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك.

 - كوشى-قوننىڭ جاھاندىق ۇلگىسى اياسىندا ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدە قىتايدا، سونداي-اق الەمدە ءالى تۇجىرىمىن تولىق تاپپاعان ماسەلەنى كوتەرىپ ەدىڭىز. ياعني وڭتۇستىك حان ۇلتىنىڭ ارعى اتالارىنىڭ پاتريلينال تەگى (اكە جاعى) سولتۇستىك قىتايدان العان (سوندا اۋىپ بارىپ، جەرگىلىكتىك ايەلدەرگە نەكەلەسۋدەن تارايدى), -دەيسىز. سول ماقالادا ءسىز «حان مادەنيەتىنىڭ دەميكالىق ديففۋزياسى» دەگەن تىركەستى قولداندىڭىز. مەنىڭ بىلۋىمشە، «دەميفۋزيالىق ديففۋزيا مودەلى» ادام قاۋىمىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلگىدە جاسايتىن ميگراتسيالىق قوزعالىسىنا قولدانىلادى. ال «مادەني ديففۋزيا مودەلى» پوپۋلياتسيالار اراسىنداعى مادەني ترانسميسسياعا ارنالعان، ولاردىڭ اراسىنداعى گەنەتيكالىق بەرىلۋدى قامتيدى. ءسىزدىڭ وسى ەكى مودەلدى ءبىر تىركەستە قولدانعانىڭىزعا قانداي نەگىزى بولدى؟

- «دەميكتىك ديففۋزيا» «Demic diffusion» ماسەلەسىنە كەلسەك. سىزگە مەن عىلىمداعى بۇل ەكى ارقالاي بولەك تۇجىرىمدى ارالاستىرىپ العانداي بولىپ كورىنىپپىن. ال، شىنىندا مەن بۇل تۇجىرىمداردى قاۋىمداردىڭ گەنەتيكاسىن زەرتتەۋ تۇرعىسىنان قاراعان ەدىم. سول ءسىز اتاعان ماقالامدا اۋەلى ەرتەدەگى ادامدار قاۋىمىنىڭ تارالۋى ماسەلەسىن (دەموگرافيانىڭ ءبىر ايماقتان ەكىنشى ايماققا قاراي جاسالعان ميگراتسياسى، ياعني عىلىمدا «دەميكتىك ديففۋزيا» دەپ اتاپ ءجۇرمىز-جج) انىقتادىم دا، سونان سوڭ ونىڭ مادەنيەت ديففۋزيا ماسەلەسىمەن اراداعى قاتىناستى زەرتتەپ ەدىم. سونىمەن، بۇل ەكى تۇجىرىممەن زەرتتەۋ جۇمىسىن الىپ بارعاندا جانە تۇسىندىرگەن كەزدە ولاردى بىرىكتىرۋگە تىرىسقان ەدىم. جارايدى، وقىرماندارىمىزدى جالىقتىرىپ الماۋ ءۇشىن تاقىرىپتىڭ باعىتىن ورتا ازياعا اۋدارعىم كەلىپ وتىر.

- بارەكەلدى سولاي بولسىن!

- ءبىزدىڭ زەرتحانامىز اتالعان وڭىرگە دەگەن قۇشتارلىعى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. شىنجاڭ جەرىن مەكەن ەتكەن ۇيعىر جانە قازاقتاردىڭ دنك-سى زەرتتەۋدى ەرتەرەكتە قولعا الىپ ودان ءبىراز ناتيجەلەرگە دە قول جەتكىزىپ ۇلگەردىك.

- بۇل وڭىرگە نەگە سونشاما قىزىقتىڭىزدار؟

- ءوتى ورىندى سۇراق. بىلاي جاۋاپ بەرەيىن. اۋەلى مىنانى قاراڭىز، ورتا ازيا ەجەلدەن بەرى ادامزاتتىڭ كوشى-قون جولىنداعى ۇلكەن ءبىر قيىلىسى، بۇندا وزىڭىزگە ءمالىم قونىس اۋدارىپ بارعان قاۋىمدار توپ توبىمەن ءۇستى-ۇستىنە قاباتتالىپ قوسىلعان. بۇل جەردەگى وسى ءبىر قىزىقتى دا كۇردەلى ءۇردىستى انىق زەرتتەپ العان دا عانا ءبىز شىعىس ازياداعى حالىقتاردىڭ گەنەتيكالىق قۇپيالارىن تولىق اشاتىن بولامىز. ءبىر عانا مىسال كەلتىرە كەتەيىن، ءبىز بەيجىڭنىڭ ەسكى تۇرعىنىن (اتالعان قالاعا 1949 جىلىنان بۇرىن قونىستانعان حالىقتى ءبىز سولاي سيپاتتاعانبىز. ول تۇرالى زەرتتەۋ ناتيجەسى الداعى ۋاقىتتا باسپادان شىعاتىن بولادى), ياعني «كونە بەيجىڭلىكتەردىڭ» دنك-سىندا حۋانحە وزەنى (سارى وزەن) بويىن جاعالاي قونىستانعان «تازا حان ۇلتىنىڭ» دنك-سىمەن سالىستىرعاندا حان ەلەمەنتتەرى قىتايدىڭ باسقا وڭىرمەن سالىستىرعاندا تومەن. بۇل جەردە كوزگە ۇرىپ تۇرعان ماسەلەنى بايقادىڭىز با؟ بۇلاردىڭ («كونە بەيجيندىكتەر») ارعى اتا-بابالارى كىم بولعانى جانە ولار قايدان كەلىپ وسىندا قونىستانعان دەگەن سۇراق بىردەن كوتەرىلەدى. وزىڭىزگە ءمالىم بۇل جەر قالا رەتىندە يۋان، مين جانە چين بيلىك قۇرعان كەزدە سىرتقا ەسىگى وتە اشىق قالا. «جىبەك جولىنىڭ» بويىمەن مۇندا اعىلعان ادامداردىڭ سانى مول، تۇرلەرى اركەلكى بولمادى ما؟ سونىڭ ىشتەرىندە سەنىڭ دە اتا بابالارىن بولما دەپ ايتالاسىڭ با (كۇلدى)? دەمەك، ولاردىڭ قاتارىندا مەن ۇيعىر مەن قازاقتىڭ ارعى اتالارىن انىق كورىپ وتىرمىن.

ۇيعىرلار شىنجاڭداعى ەتنوستاردىڭ ەڭ ۇلكەن توبى بولعانىمەن، اسەرى سول ايماقتىڭ شەكاراسىمەن عانا شەكتەلىپ، قازاقتاردىڭ تاريحقا جاساعان ىقبالدارىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سەبەبى قازاقتار التاي ءتىل جۇيەسىنە قارايتىن تۇركىتەكتەس ەتنيكالىق توبىنداعى باستى ۇلتتارىنىڭ ءبىرى. بۇل حالىق ورتا ازيا تاريحىندا وتە ماڭىزدى ءرول اتقارعانى بەلگىلى. شىن مانىندە، تۇركىتىلدەر توبى – ادام گەنەتيكاسى تۇرعىسىنان العاندا تاريحتا ەۋرازيا دالاسىندا گەنەتيكا تۇرعىدان الىپ ايتقاندا ءبىر قابات دنك قالتىرعانىنا ەشكىم دە پىكىر تالاسا المايتىن شىندىق. ەندى ولارعا دەيىنگى ينساندار جايىندا انىق ماعۇلماتتار بەرۋ ازىرشە قيىن سۇراق. وعان سەبەپ ەرتەدەگى قوزعالىستاردا بولعان حالىقتاردىڭ دنك ۇلگىلەرىن جيناۋ وتە قيىنعا سوعىپ وتىر ءارى ول ماسەلەگە كەلگەندە ءبىز ازىرشە تەك فيزيكالىق انتروپولوگيا ارقىلى زەرتتەۋ جاساي الامىز. مىسالى، فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىڭدەگى زەرتحانامىزدىڭ جاس مامانى سۋن چاڭ وسى كۇندەرى ەۋرازيادا تابىلعان باس سۇيەكتەردى جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋدە، باس سۇيەكتىڭ كەسكىنىن سالىستىرىپ زەرتتەۋ ارقىلى ەجەلگى ۇلتتاردىڭ قوزعالىسىنىڭ باعىتىن جانە ولاردىڭ قالاي ارالاس بولعانىن انىقتاۋعا كىرىسكەن.

- ءسوزىڭىزدى بولەيىن. نازارىڭىزعا قازاق رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كەڭەس وداعىندا ايگىلى فيزيكا انتروپولوگى ورازاق سماعۇلوۆدى سالا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ول عالىمنىڭ جاساعان كوپتەگەن ايگىلى قورتىندىلارىنىڭ ءبىرى – ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىنان تابىلعان ەجەلگى ادامداردىڭ باس سۇيەگىنىڭ كەسكىنىن كوپ جىل سالىستىرا زەرتتەي كەلە، تاريحتا ورتا ازيا جەرىنە موڭعولويد ءناسىلىنىڭ كەلىپ قونىستانۋىن ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ الدى-ارتىندا تەرىسكەيدەن جەتكەن «تەرەسكەي عۇندارمەن» بايلانىستىرادى. ول جونىندە قازاقستانعا  بارعانىڭىزدا كەڭىنەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الارسىز.

- ارينە سول كۇنگە تەزىرەك جەتكىزسىن. عۇندى اۋىزعا العاندا شىڭعىسحان باستاعان موڭعولداردى دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك! نەگە دەسەڭىز بۇل ەكى حالىق باتىس ەلدەرىن ۇرەيدە ۇستاعان ءارى ۇلكەن ىقپال جاساپ قانا قويماي، ايتارلىقتاي جەرگىلىكتەگى ادام ناسىلدەرىنىن وزگەرۋىنە دە ىقبال ەتكەنىن بىلەمىز. بىراق، مەنىڭ تاراپىمنان بۇل ەكى حالىققا سالىستىرعاندا جاڭا عانا سوزگە تيەك بولعان قازاقتار جايىندا جالعاستىرسىپ، تاقىرىپتى ءسال كەڭەيتسەم دەيىمىن. تۇركى حالىقتارىنىڭ تارالۋى شىعىس پەن ورتا ازيا تاريحىنا گەنەتيكا تۇرعىسىنان ايتقاندا قالتىرعان ءىزى الىدە تەرەن. دەرەكتەردىڭ جازۋىنا سەنسەك، سالىستىرمالى تۇردە تۇركىدەردىڭ ەۋروپا مادەنيەتىنە اسا ءبىر ۇلكەن اسەر ەتپەگەنى بايقالادى، ول جاقتاعى حالىق ارينە تۇركىلەردىڭ شىعىس مادەنيەتىنە، ونىڭ ىشىندە قىتاي تاريحىنا جاساعان ىقپالى تۋرالى بىلىمدەرى شامالى. ءتىپتى ءبىز جونىنەن الىپ ايتقاندا تۇركىلەردىڭ قىتاي تاريحىندا قالدىرعان دنك ءىزى دە بىرنەشە قاباتتان تۇرادى.

دەمەك، قىتاي دەرەكتەرى ولاردى جاپپاي قاعاز بەتىنە تۇسىرە الماعانى انىق. ءبىزدىڭ بولجامىز بويىنشا تۇركىلەردىڭ شىعۋ قاينارى قيىرشىعىستاعى حينگان تاۋى (رەسەي فەدراتسياسىنىڭ قيىرشىعىسىنداعى ستانوۆو́ي تاۋ جوتاسى -جج) بولۋى بەك مۇمكىن. حينگان تاۋ سىلەمىندە جاساعان حالىق ءۇشىن تابيعي اپات نەمەسە كليماتاعى وزگەرىستەردەن تۋىنداعىن قىسىممەن، حالىق وزدەرىنە جەتكىلىكتى قورەك ىزدەۋمەن وڭتۇستىككە قاراي قوزعالعان. تەك تۇستىكتەگى جەرگىلىتىك حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋىنا بايلانىستى وندا سالىنعان قىتايدىڭ ۇلى قورعانى مەن بيلىك تاراپىنان كورسەتكەن قارسىلاستىعىنا ۇشىراپ ميداي سوزىلعان باتىستاعى ەۋرازيا دالاسىنا قاراي شۇبىرىلا جول تارتتى. ول جاقتا شىعىستاعىداي اۋىلشارۋاشىلىق ايتارلىقتاي دامىماعان، ياعني ول جەردە ەش كەدەرگى بولماعاندىقتان تۇرىكتەردىڭ ارعى اتالارى باتىسقا قاراي اتباستارىن بۇرۋعا تۋرا كەلگەن. سودان سول جاققا قاراي ءبىرىنىڭ ۇستىنە ەكىنشى حالىق بارىپ قاباتتالعانى كورىنىپ تۇر.

سوندىقتان ۇيعىرلار مەن قازاقتاردىڭ دنك-سىن زەرتتەي وتىرىپ، مەنىڭ ويىمشا، ەكى ماقساتقا قول جەتكىزەمىز: بىرىنشىدەن، تۇركى تىلىندە سويلەيتىندەر ولار كىم بولدى ەكەن؟ ەكىنشىدەن، تۇركىلەر قالاي جەر-جەرگە تارالعان؟ سەبەبى ولاردىڭ تارالۋى كەزەڭىندە بارعان جەر-جەردە حالىقتارمەن گەندەرى قوسىلىپ وتىرمادى ما؟ ەگەر ءبىز كوپشىلىكتىڭ كوشىپ-قونۋى مەن ونىڭ قۇرامى تۋرالى الدىن-الا ويلاستىرا الساق، وندا ءبىز ورتا ازيانىڭ تاريحىن شىنىمەن تولىقتىرا الار ەدىك. اتاپ ايتقاندا، قازبالىق جۇمىستىڭ قورىتىندىسىنا سەنسەك، شىنجاڭ جەرىندە ادامزات بالاسى 4-5 مىڭ جىلدان بۇرىن تابان تىرەپتى. ۋاقىت وتە حالىقتار بۇل ايماققا قونىس اۋدارۋى جيىلەندى ءارى قازىرگى گەنەتيكا عىلىم تۇرعىسىنان قاراعاندا ول جەرگە ادامدار ەكى باعىتتان جەتكەن، ياعني شىعىس پەن باتىس باعىتتارى ءوزارا وسى جەردە توعىسۇانىن كورەمىز. ادامداردىڭ بۇل قوزقالىستارىنىڭ جيىلەنۋىنە تەحنولوگيانىڭ جەتىلۋى سەبەپكەر بولعان سياقتى. ەگەر شىنجاڭدا قاۋىمداردىڭ توعىسۋى وسىنشا تىعىز بولعان ەكەن، ونىڭ ارعى جاعىنا ورىنالاسقان قازاقستان جەرىندە ادامزاتتىڭ بۇل توعىسۋى ءتىپتى دە ەرتەرەكتە باستالعان بولۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە؟

ال، قازاقستاندا شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىعى جايىندا جانە پاتشالىق رەسەيمەن اراداعى قاتىناستار تۋرالى جازبالاردىڭ مول بولاتىنىنا مەن كۇمان كەلتىرمەيمىن، تەك ءبىز ول داۋىرلەردەن مۇلدە بۇرىنعى زامانداردا حالىقتاردىڭ بۇل حالىقارالىق ماگيسترالدىڭ قيىلىسىنداعى كوشى-قون قوزعالىسى نە بولعاندىعىن مۇلدە بىلمەيتىنىمىز دا. ءبىز ءاردايىم ادامدار توپتارىنىڭ كوشى-قونىن، ءوزارا «قويى قورالاس، اۋىلى ارالاس» ءۇردىسى، سونداي-اق ولاردىڭ مادەنيەتىنىڭ الماسۋىن ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋ باعىتى رەتىندە قولداندىق. سونىمەن قوسا ءبىز «جىبەك جولى انتروپولوگياسىن زەرتتەۋدى» دە ماڭىزدى ءبىر ارنا رەتىندە قارايمىز. بۇرىنىراقتا ءبىزدىڭ ورتا ازيا بويىنشا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمىز نەگىزىنەن 2005 جىلى جاسالعان جاعرافيا جاعىنان شاقىن عانا گەنەتيكالىق جوبا بولعان. ءبىزدىڭ ورتا ازيا تۋرالى دنك اقپاراتتار نەگىزىنەن رەسەي عالىمدارىنىڭ جيناعان ۇلگىلەرىنە نەگىزدەلگەن، تەك رەسەيلىك عالىمداردىڭ نەگىزدەلگەن ايماقتاردىڭ كولەمى وتە شەكتەۋلى بولعان. سوندىقتان ءبىز «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول باستاماسى» اياسىندا سىزدەر جاقتاعى قاتىستى ورىندارمەن سەرىكتەستىك ورناتىپ بىرگە جۇمىس ىستەسەك دەپ ۇمىتتەنەمىز. گەنەتيكالىق سالاداعى زەرتتەۋ ادىستەمەنىڭ جەتىلگەندىگىمەن قوسا ورتا ازيا مەملەكەتتەرى جاڭالىقتى جاقسى قابىلداۋى، سونداي-اق سەرىكتەستىككە بەيىمدىلىگى ءبىزدىڭ قىتاي-قازاقستان-رەسەي-ۆەنگريا بىرلەسكەن «جىبەك جولى حالىقارالىق انتروپولوگيا بىرلەسكەن زەرتحاناسى» قۇرۋعا مۇرىندىق بولدى. ءبىز وسى ارقىلى تەحنولوگيالار مەن عالىمداردى دايارلاۋعا ءبىرشاما كومەك بەرە الامىز.

- جاڭا ءبىز «كونە بەيجىڭنىڭ» تۇرعىندارىنىڭ گەنەتيكاسى جايىندا ءسوز قوزعادىق. بۇل «ەرەكشە قۇبىلىس»، تەك بەيجىڭ قالاسىمەن شەكتەلمەيتىنى انىق. سەبەبى، قىتاي جەرىنىڭ سولتۇستىگى ەرتەدە-اق ءوزىڭىز ەرەكشەلەپ كەتكەن تۇركى حالىقتارىمەن سوعىس پەن ساۋدا الما كەزەك اينالۋىمەن ۇلت اراسىندا گەنەتيكانىڭ الماسۋى دا تابيعي ۇردىسكە اينالعان ءوڭىر. وسىعان بايلانىستى جەرگىلىكتىك تۇرعىنداردىڭ دنك-سىن انىقتاۋعا بايلانىستى سۇراعىم: جوعاردا ءسىز رەسەي عالىمدارىنىڭ ورتا ازيا ەلدەرىندە جۇرگىزگەن عىلىمي تەكسەرۋىن ءبىر ىلتيپاتپەن اۋىزعا الدىڭىز، الايدا، سول عالىمداردىڭ قازاقستاندا جاساعان جۇمىستارى جايىندا جازعان ماقالالارىن دا تالداپ وقىپ شىقتىم. بىلگەنىم، ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا دنك-نىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋعا تارتىلاتىن بەيحالىقتىڭ 100 دەن اسپاعان، كەيبىر قازاقتىڭ تايپالارىنان، مىسالى، ورتا ءجۇز قوڭىرات تايپاسىنان 2 عانا ادام ۇلگى بەرۋگە تارتىلعان. ەڭ كوبى بىزدەگى جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى تورە رۋىنا جاسالعان تەكسەرۋ، وندا قاتەلەسپەسەم بىررەتكىدە ۇلگى الۋ ناۋقانىنا تەك 100 ادام عانا تارتىلىپتى. ال، گەنەتيكا عىلىمىندا بەلگىلى ءبىر تۇراقتاعى ەلدەن (راس، ۇلت جانە تايپا، نەمەسە بەلگىلى وڭىرلەردە تۇراقتى تۇرعىندارى، مىسالى، بەيجىڭ) بيولوگيالىق ۇلگىگە (قان، تۇكىرىك جانە دارەت ت.ب.) تارتىلعان ادامنىڭ سانى 1000-نان جوعارى بولۋ كەرەك دەيدى. وسى راس پا؟

-  جوق، ول مىندەتتى ەمەس! ءبىر نەمەسە ەكى ادامنان بولسادا الىنعان دنك داتاسى بەلگىلى ءبىر توپعا ۇلگى بولا السا بولعانى. اتاپ ايتقاندا، ءبىرىنشىسى ءوزارا تۋىستىق قاتىناستا بولعان ءبىر توپ ادامنان ءبىر ادام ۇلگى بەرە السا جەتكىلىكتى; سونداي-اق ەكىنشىدەن ءبىر ايماقتا بىرگە جاساپ جاتقان حالىقتان ارعى اتالارىنىڭ شىققان جەرىلەرى ءبىر بولسا ولاردان دا ءبىر ادامنان العانى جەتكىلىكتى. مەنىڭشە ءسىز ءسوز ەتكەن عالىمداردىڭ جۇمىسىنا تەحنيكا مەن قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى كەدەرگى جاساعان بولار. مىسالى، ءسىز سونشا قاراجات شىعارىپ ادامداردان بيولوگيالىق نەگىزدەگى مول ۇلگى (قان، تۇكىرىك جانە دارەت) جيناپ الدىڭىز دەيىك، ولاردى ساقتاپ قوياتىن زەرتتحاناڭىزدا ورىن بار ما؟

- ەندى قازاقستاننان ۆەنگرياعا سوزىلىپ جاتقان دالانىڭ ەرتە تاريحىنان گەنەتيكا تۇرعىسىنان بىرەر اۋىز ءسوز قوزعاساق. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش انتروپولوگى ورازاق سماعۇلوۆتىڭ ەتنيكالىق كرانيولوگيا سالاسىنداعى زەرتتەۋ قورتىندىسىنا توقتالسام.(يسماگۋلوۆ، 1970: 33-38, 43, 46). سەبەبى سول زەرتتەۋىندە و. سماعۇلوۆ كەڭەستىڭ ايگىلى ارحەولوگ ا. ن. بەرنشتامنىڭ جاساعان تۇجىرىمىن قولداپ موڭعولويد تەكتەس حالىقتاردىڭ كوشى-قونىن ب. د. ءى عاسىردا جەتىسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارىپ كەلگەن عۇندار باستاعان، دەيدى. بۇل جاسالعان تۇجىرىمدى ادام گەنەتيكاسىن زەرتتەگەن Endre Neparáczki, Zoltán ءMarótى قاتارلىلار ۆەنگر فيزيكالىق انتروپولوگداردىڭ ەسكى قابىرلەرگە جۇرگىزگەن دنك سالىستىرمالى زەرتتەۋ ناتيجەسى دە راستاپ وتىر. ولار ءتىپتى بۇگىنگى ماديارلاردىڭ گەنىندە قيىرشىعىستاعى حينگان تاۋىنان موڭعول ءۇستىرتىن باسىپ ورتا ازيانى ورتاعا تاستاپ باتىسقا بىرتىندەپ كارپات تاۋلارىنا جەتكەن عۇنداردىڭ ماديارلارمەن دە باسقا دا ەۋرازيا قۇرلىعىندا جاساپ وتىرعان، ماسەلە، ورتا ازيا، باشقورت جانە ءسىبىر حالىقتارىمەن كىندىكتەس بولعانىن اشىق جازادى.(Hollard, v 167, Issue 1)

وسى عالىمداردىڭ بولجاۋىنا سەنسەك سول عۇندارعا دەيىن ەۋروپەيد تىپدەگى ينساندار ەۋروپا قۇرلىعىنان كوشىپ قيىر شىعىسعا دەيىن، ماسەلە، شىعىس سىبىردەگى ەنيسەي وزەن اڭعارىنا جەتىپ سول جاقتان تۇستىككە قاراي اۋىپ قازىرعى ورتا ازياعا، سونىن ىشىندە شىنجاڭ تارىم جازيراسىنا ات باستارىن تىرەگەن دەگەندى ايتادى. ياعني، ولار ارتتارىنا اندرونوۆ بەن افاناسەۆ مادەنيەتەرىن قالتىرعان ساقتار (گرەكتەر سكيفتەر دەسە شىعىستاعى قىتايلار ولاردى سە 塞 دەپ اتاعان) تەكتەس حالىقتاردى جازبا تاريحتان بىلەمىز. مىنە، باعانادا ءسىز ورتا ازيا شىعىس پەن باتىستىڭ ارالىعىندا كوشىپ-قونعان حالىقتاردىڭ توعىسقان جول قيىلىسى دەپ ايتقانىڭىزدىڭ دالەلى.

- بىزدە دوكتور سۋن چانگ ەرتەدەگى ەۋرازيانى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ قايتا قونىس اۋدارىپ كەرى كەتۋىن زەرتتەيدى. مەنىڭشە اۋەلگى شىعىسقا قاراي جول تارتقان قاۋىم ەۋروپادان شىقپاعان، ولار تاياۋ شىعىستاعى قوس وزەن القابىنان قوزعالعان ەۋروپەيدتەر بولعان. ولاردىڭ شىعىسقا قاراي جول تارتۋلارىنا سەبەپ وندىرىستىك شارت جاعدايدىڭ دامۋىمەن كۇن كورىسكە مۇمكىنشىلىكتىڭ كوبەيۋ بولۋى ءارى وتىرعان ءوڭىردىڭ ادام سانىنىڭ وسۋىمەن سىيماي كەتۋى ەدى. ۋاقىت جونىنەن الىپ ايتقاندا ول وسىدان 5000 جىلى بۇرىن ورىن العان. سودان كەيىن ولار ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر بولەگى اقىرىن قوزعالىپ شىعىس سىبىردە ورنالاسقان افاناسەۆ بەن اندرونوۆ تەكتەس جەرلەرگە جەتكەن، ەكىنشى توپ بۇگىنگى اۋعانستان جەرىنە جەتكەن. كەيىننەن كەيبىر توپتار قايتىپ ورتا ازيا جەرىندە توعىسىپ، شىعىستا تارىم جازيراسىندا شىعىستان سول جەرگە كەلىپ جەتكەن موڭعولويد تىپدەگى حالىقتارمەن ارالاسىپ كەتەدى.

دەمەك، وسىدان 4200 جىلدارى بۇرىن شىعىستا جاساعان جەرگىلىكتىك موڭعولويد حالىقتار ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ، اتاپ ايتقاندا بيداي مەن كۇرىش ەگۋ ادىستەرىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ادامداردىڭ جان سانى دا كۇرت وسكەن، سونىڭ ناتيجەسىندە ولار باتىسقا قاراي تارىم جازيراسىنا جەتتى. مىسالى، اتالعان ايماقتا شياوحە، ياعني كىشى وزەن اتالعان جەردەگە شۇراتى قازۋ كەزىندە ونىڭ تومەن قاراي 5-ءشى قابات قىرتىسىندا كوپ دەگەن شىعىسقا ءتان بۇيىمدار تابىلىپ، ءتىپتى ءالى كورمەگە قويىلماعان وڭتۇستىك سۋار-دان تابىلعان لوۋلان (كروراينا) بويجەتكەنىنە جۇرگىزگەن دنك تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسى ونىڭ بەت ءپىشىنىنىڭ ەۋروپەيد بولعانىنا قاراماستان دنك (انالىق گەنەتىيكا تەگى) شىعىستان ەكەنىن ايقىندايدى. ءبىز شىنجاڭنىڭ تۇرفان جەرىنە جاقىن ورنالاسقان يانحاي اتتى شۇراتتان قازىلىپ شىققان ادام سۇيەكتەرىنە جۇرگىزگەن دنك تەكسەرىستىڭ قورىتىندىسى دا (عىلىمداعى شامامىز ول كەزدە تەك انالىق دنك-ءنى تەكسەرۋمەن شەكتەلگەن) قىزىق: قولىمىزعا تۇسكەن بارلىق باس سۇيەكتەرگە جاسالعان كرانيولوگيالىق ولشەۋ ولاردىڭ ەۋروپەيد بەن موڭعولويد ەكى تۇرلى ءناسىلدىڭ ارالاس ەكەنىن اڭعارتسا، ولارعا جاسالعان متدنك-ناتيجەسى دە سونى راستادى. دەمەك، وسىدان بۇرىن 4000 جىلدا اتالعان وڭىردە باتىستان كەلىپ جەتكەن قاۋىمدى ادامدار مەن شىعىستان بارىپ قونىس تەپكەن ادامدار ءوزارا قاندارى ارالاسىپ كەتكەن. شۋ جي «عىلىم حابارشىسىنا» بەرگەن ماقالسىندا بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەكجەي جازعان. ونىڭ جازۋىنشا: ۋاقىت وتە اتالعان ايماقتا ەۋروپەيد تىپتەگى ادامداردىڭ سانى كۇرت ازايىپ، ولاردىڭ ورنىڭ شىعىستان كەلگەن قاۋىمداردىڭ سالماعى اياق استىنان باسىپ كەتكەن. ياعني شىنجاڭ راسىندا دا شىعىس پەن باتىستىڭ توعىسقان قيىلىسى بولعان.

-  بۇل وتە قىزىقتى، سوندا ادام رەتىندەگى ناسىلدىك ءتۇرىمىز ءبىزدىڭ دنك-مەن قانداي دا ءبىر بايلانىسى بار ما؟

-  عىلىمدا ولاي قارامايمىز. نە ءۇشىن؟ سەبەبى ءبىزدىڭ كوزىمىزگە ىلىنگەن تەك ءبىر ادامنىڭ سىرتقى بەينەسى عانا، دنك ءبىزدىڭ سىرتقى ءتۇرىمىزدى تىكەلەي انىقتامايدى، ول تەك ءبىزدىڭ بەت الپەتىمىزدى بەلگىلى ءبىر ايماعىن عانا بەلگىلەي الۋى مۇمكىن. الايدا، ونى دا ناقتى ايتا المايمىز. مەن زەرتتەۋىمىزدىڭ تەرەڭدەۋىمەن كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىز كەز كەلگەن جەكە تۇلعانىڭ دنك-سىنا نەگىزدەلىپ ونىڭ پورترەتىن سىزىپ شىعاتىنىمىزعا سەنىمىم مول. الايدا، سول سالىنعان پورترەتتى كورگەن ادامداردىڭ بەرەتىن باعاسى اركىمنىڭ تۇسىنىگىنە قاراي وزگەشە بولادى. بىزدىڭشە ادامداردىڭ دنك-سى ءتۇرلى سەبەپتەردەن مۋتاتسياعا ۇشىراپ ولاردىڭ بەت بەينەسى مەن دەنە بىتىمدەرى دە وزگەرىسىكە ۇشراعان. مىسالى، ءبىزدىڭ زەرتحانا (گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى مەن قىتاي عىلىم اكادەمياسىمەن بىرلىكتە) شىعىس ازيا حالىقتارىنا جاساعان دنك-تەكسەرىستە وسىدان 30 مىڭ جىلدان بۇرىن اتالعان قۇرلىقتا جاساعان حالىقتىڭ 95% دنك-سى قۇرامى مۋتاتسياعا ۇشىرۋىنا بايلانىستى تەر بەزدەرىنىڭ تىعىزدىعى ەۋروپالىقتارعا قاراعاندا شامامەن 15% ارتىق ەكەنىن انىقتاي الدىدىق. دەمەك، شىعىس ازيا ەلدەرى كوبىرەك تەرلەيدى دەگەن ءسوز. بۇل مۋتاتسياعا ۇشىراعان گەن شىعىس ازيالىقتاردىڭ دەنە ءبىتىمىنىڭ باسقا دا مۇشەلەرىنىڭ ايىرىقشا بولۋىنا سەبەپ بولعان. شاشىنىڭ قارالىعى، ونىڭ كولدەنەڭ قيماسىنىڭ پىشىنىنە، قۇلاقشانىڭ پىشىنىنە، يەك پىشىنىنە اسەر ەتەتىنىن. سونىمەن قاتار مۇرىن شەمىرشەگىنىڭ الاسا بولۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن انىقتادىق (تەك بۇل الىدە قوسىمشا دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى). ياعني ادامداردىڭ دنك قۇرامىندا مۋتاتسياعا ۇشىراۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ازيالىق نەمەسە موڭعولويدتارعا ءتان كوپ دەنە ەرەكشەلىكتەرىنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز سالعان سياقتى. ءبىز قازىر بيولوگيا عىلىمى ارقىلى بۇل ماسەلەنى قانىقتاۋ بىلدىك. بۇل سيپاتتامالار مەن ايتقانىمداي، ەمبريوننىڭ (ۇرىقتىڭ) دامۋ بارىسىندا بارلىعى ەكتودەرمادان داميدى جانە بۇل مۋتاتسيا ەمبريونالدى دامۋ ۇدەرىسىندە بولادى جانە ەكتودەرماعا ونىڭ باستاپقى ساتىسىندا اسەر ەتەدى.  ەگەر ول ەكتودەرماداعى كەزىندە ءسال وزگەرىسكە ۇشىراسا، ارى قاراي بالانىڭ ىشتە وسۋىنە تەرەڭ اسەر ەتەدى. مەنىڭ ويىمشا ەۋروپەيدتەر مەن موڭعولويدتەردىڭ اراسىن بىرنەشە تال عانا دنك-نىڭ ايىرماشىلىعى جىكتەپ تاستاعان. ادادمدار ادەتتە بۇل ايىرماشالىقتى تەك كوزگە تۇسكەن وزدەرىنىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن كەسكىنى نە عانا نازار اۋدارعان. ال، شىنىدىعىندا، سول وزگەرىسكە ۇشىراعان دنك-لار ادامداردىڭ باسقا دا جەرلەرىنە اسەرى ەتكەنىن بايقاي بەرمەيدى.

-  Cول باسىندا ءبىز ءسوز ەتكەن ماديارلارعا قايتا ورالساق. سىرتقى بەينەلەرىنە ءبىر قاراپ-اق ولاردىڭ اق ناسىلدەن ەكەندەرىنە ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيمىز. ولاردىڭ قۇرامىندا باعانادان بەرى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان شىعىس ازيالىق گەندەرى نولمەن تەن. ۆەنگر عالىمدارىنىڭ ەسكى قابيرلاردان (VI-VIII عاسىرلار) قازىپ العان 200-گە جۋىق ادام قانعادارىنا جاساعان دنك زەرتتەۋلەرى ولاردىڭ 40%-ى شىعىس ەۋرازيادان شىققانى تۇرالى انىقتاپ وتىر، دەمەك بۇگىنگى ماديارلاردىڭ وقىمىستىلارى مەن جاي حالىقتىڭ ساناسىنداعى ماديارلار عۇننان تاراعان دەگەن اڭىزعا بەكىم سەنەتىندەرى ءجون-اق ەكەن. اتالعان ەل وسىلايشا جاي ۇعىمنان ىسكە كوشكەنى ول ماديارلار ورتا ازيا مەن شىعىس ءسىبىردىڭ تاريحى مەن حالىقتاردىڭ تىلدەرىن زەرتتەۋدە الدىنا جان سالمايدى. جاقىندا عانا سول ەلدىڭ پرەزيدەنتى ۆيكتور وربان قانشالىقتى ميگرانتتارعا قارسى بولسا دا 2018 جىلى تۇركى كەڭەسىنە باقىلۋشى مۇشە رەتىندە قابىلداندى. ەندگىگى ءبىر مىسالى تۇركيا ەلىندە وسىنداي، ياعني ورتا ازيا حالقىن، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردى وزدەرىنە جاقىن تارتۋ ءۇردىسىنىڭ پايدا بولۋىنا دا عاسىردان استام ۋاقىت بولدى. ول سوناۋ اتا تۇرىك زامانىنان باستاپ پانتيۋركيزم ۇردىسىمەن ايقىندالعان. وسى ارادا تۋىندايتىن سۇراق: ادام گەنەتيكاسىن زەرتتەۋدە عىلىم مەن ساياساتتىڭ شەكاراسىن ايقىن ۇستاۋعا بولاما؟ مىسالى، كەي ەلدەردە دنك-نى انىقتاۋدى سول ەلدەردەگى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى (يدەنتيچينوست) قالىپتاستىرۋعا پايدالانىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل بەرەدى؟

- تاريحتا حالىق رەتىندە باسىمىزدان كوپتەگەن وقيعالار ءوتتى، كەيىن تاريحقا جاناسا ما، جوق پا، وعان قاراماي سول وقيعالار ادامداردىڭ قولىنان مولىنان قايتا جاسالىپ جاتادى (رەفاكتورلاۋ). ول تاريح كەزەڭىندە ورىن العان وقيعانىڭ ءبىر جاعىن نەمەسە ءبىر بولىگىن عانا كورسەتىپ قالار، وسىلايشا شىن تاريحتان الشاق كەتىپ قالۋ بەك مۇمكىن. ءبىزدىڭ عىلىم توبىمىز بۇعان باسا نازار اۋدارادى، عىلىم دەگەن عىلىم، ونى ساياسات نەمەسە باسقالاي ءبىر ماقساتتى نەگىزگە الىپ زەرتتەۋگە كەلمەيدى. مىسالى، ادام گەنەتيكا سالاسىن زەرتتەۋدى ولاردى ۇلتقا سيپاتتاما بەرەتىن قۇرال رەتىندە قاراۋدان اۋلاقپىز. اتاپ ايتقاندا، دنك-نى ءبىر حالىقتى ەكىنشى ءبىر حالىقتان جوعارى قويۋعا مۇلدە قارسىمىز. اسىرەسە، قازىرگى قوعام ءۇشىن، ۇلتتى انىقتاپ، ودان ساياسي ۇپاي جيناۋعا مۇلدەم قارسى بولۋىمىز كەرەك. سەبەبى ساياساتكەرلەردىڭ الدىعا قوياتىن ماقساتتارى كوبىنەسە ءبىر جاقتىلى جالاڭ ماقساتقا جەتۋ عانا ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. سوندىقتان گەندىك تەحنولوگيانى، بيولوگيانى جانە تاريح زەررتەۋ سالالارى ادامزاتتى ولشەۋ ەتالونى رەتىندە ىستەتپەۋىمىز كەرەك.

- سىزبەن كەلىسەمىن. وسى ارادا بالكەي گەنەتيكا مەن بيولوگيالىق عىلىمنىڭ زەرتتەۋ ادىستەمەسى ورتا ازيا وڭىردە ورتا عاسىر تاريحىن تۇگەندەۋدىڭ ناۋقانعا اينالعان تاقىرىپتارعا – شىڭعىسحاننىڭ ۇلتتىق تەگى تۇرالى سۇراققا جاۋاپ تا تابا الارمىز. اتاپ ايتقاندا، شىڭعىسحاننىڭ تەگى موڭعول ما، الىدە قازاق پا؟ ورتا عاسىردىڭ ۋاقىت بەلدەۋىندە موڭعول ءۇستىرتىن جاڭعىرتقان نايمان، كەرەي جانە مەركىتتەر موڭعول تىلىندە سويلەدى مە، الىدە تۇركى تىلىندە سويلەگەن بە؟ مۇنى گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر تۇرعىسىنان ماسەلەلەرگە نۇكتە قويا الامىز با؟

- بۇل ماسەلەنىڭ شەشۋدەگى الدىڭعى شارت، ەگەر ءبىز ەرتەدە جاساعان كەرەي تايپاسىنا جاتاتىن ادامنىڭ سۇيەگىن تاۋىپ الساق، ءتىپتى جولىمىز بولىپ سول كەرەيلەرگە جاتاتىڭ ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن دنك الىپ الساق، وندا ءبىراز سۇراقتارعا جاۋاپتار تابا الار ەدىك. وسى ورايدا سىزگە ايتارىم، ءبىز «جىبەك جولى انتروپولوگيا عىلىمىنا» نەگىزدەلىپ جۇرگىزەتىن زەرتتەۋىمىز تەك گەنەتيكتەرمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ارحەولوگتارمەن جانە تاريحشىلارمەن تىزە قوسا وتىرىپ جاڭاعى تابىلعان ادامنىڭ باس سۇيەگىنە كومىرتەگى 14 نەمەسە باسقا يزوتوپتىق تالداۋ جاساۋ ارقىلى ونىڭ ۋاقىت شەگىن تۇراقتاپ الىپ، ارى قاراي زەرتتەۋ جۇمىسىن ويداعىداي الىپ بارۋ. سونىمەن ءبىز ەجەلگى ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنا الدىمەن تۇسىنىك سيپاتتاما بەرەمىز: ول باس سۇيەك قاي رۋعا قاراستى؟ ەگەر ول ادام تاريحتا ماڭىزدى بولسا، ول كىم بولعانى؟ قازىرگى ۋاقىتتا ورتا جازىق جەرىندە تاريح انتروپولوگيانىڭ ادىستەمەلەرىنە جۇگەنىپ (قابىرتاس، ەپيگرافتار، مورلەر جانە ت.ب.) ەسكى قابىرلەردەن شىققان ادام قالدىقتارىن انىقتاۋ وتە وڭاي بولىپ جاتىر. تاريحي انتروپولوگيا عىلىمى دەپ ءبىز سول زاماندارداعى قابىرلاردان تاۋىپ العان جادىگەرلەر ارقىلى سول ادامداردىڭ اتى-ءجونى، قوعامدا اتقارعان ىستەرى مەن ۇرپاققا قالتىرعان مۇرالارى مەن دنك ۇلگىلەرىن انىقتاعاننان سوڭ، بۇگىنگى قولىمىزدا بار دنك ۇلگىلەرىمەن سالىستىرۋ ارقىلى ولاردىڭ ۇرپاقتارىن دا تاۋىپ الامىز. سونىمەن تاريحتى قۋالاي زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك الىپ وتكەن كەزەڭدەرىندە ولاردىڭ باسىنان قانداي وقيعالار وتكەن جانە ول سول كەزدەگى قوعاممەن قانداي بايلانىستا بولدى دەگەن كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ الامىز. مىنە ارحەولوگيا، تاريح، انتروپولوگيا جانە گەنەتيكا عىلىمدارىنىڭ ءوزارا بىرىكتىرگەندە قانداي قورىتىندى شىعاتىنى بەلگىلى بولدى.

- دەمەك، تاريحشىلار شىناي عىلىمعا بەرىلىپ اقيقاتقا جاقىن بولامىن دەسە جوعارىداعى عىلىمداردىڭ بارلىق سالالارىنان حاباردار بولۋى كەرەك ەكەن عوي!

-  ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ گەنەتيكالىق ايىرماشىلىقتارىن زەرتتەيمىز دەسەك، تاريحتارىن قويا تۇرىپ، ولاردىڭ دنك-سىن سالىستىرىپ زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى. ياعني ۆەرتيكالىق (تاريح جانە ارحيولوگيا) زەرتتەۋدەن بۇرىن گاريزونتالدىق ء(بىر ايماقتا جاسايتىڭ حالىقتاردىڭ گەنەتيكالارىن سالىستىرۋى) زەرتتەۋدى جۇرگىزۋ كەرەك. بۇل حالىقتاردىڭ دنك-سىنداعى ايىرماشىلىقتى انىقتاپ الىپ، سودان كەيىن عانا ولار قالاي پايدا بولدى ەكەن دەگەن سۇراققا ۆەرتيكالىق (تاريح جانە ارحيولوگيا) زەرتتەۋدەن جاۋاپ ىزدەيمىز.

-  وسى عىلىم سالالارىنىڭ باسىن قوسۋ ارقىلى ءسىز بەن ءبىز كوپتەگەن شىندىققا قول جەتكىزە الاتىنمىز ول راس...

-  ايتپاقشى، جوعارىدا ءبىز قازاقستان جانە رەسەيدىڭ گەنەتيكا عالىمدارى ءبىراز جەتىستىكتەرگە دە قول جەتكىزىپ ۇلگىردى دەپ ايتتىق. سونىڭ ءبىر قورىتىندىسى رەتىندە مىنانى ايتار ەدىم: قازاقتىڭ گەنەتيكالىق پورترەتىنىڭ 55-60 پايىزى شىعىس-ازيالىق پوپۋلياتسياعا، 15-20 پايىزى شىعىس جانە وڭتۇستىك ەۋروپالىق، 15-17 پايىزى تاياۋ شىعىس پەن ورتالىق ازياعا جاتادى-مىس. (11) بۇدان الار ءبىر شىندىق، ءبىزدىڭ ەلدە حالىق اۋزىندا دا وسىنداي تۇسىنىك بار، «ەرتەدە قازاقتار ءاسىل اق ءناسىلدى بولعان، شاشىمىز سارى، كوزىمىز كوك، كەيىن موڭعولدار جاۋلادى ءبىز دە وزگەردىك»، - دەيدى. جاڭا ءسىز ايتقان تۇجىرىم، ياعني ورتا ازيا سونى ىشىندە قازاقتار تاريحتا گەنەتيكا جاعىنان ەرەكشە حالىق بولعان، كوپ باعىتتان كەلگەن حالىقتاردىڭ ءوزارا ارالاسۋىنان شىققان ۇلت دەدىڭىز. بىزگە كەلسەڭىز كوشەدە ءجۇرىپ دە بۇنى بىردەن بايقايسىز.  

-  ەگەر سولاي بولسا جاقسى بولار ەدى، وندا اركىمنىڭ ءوزىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءار ادامنىڭ اتا-باباسىن دا ونىڭ (دنك-سى) فراگمەنتتەرى ارقىلى بايلانىستىرۋعا بولادى، وسىلايشا ءسىز ايىرماشىلىقتاردىڭ قاي جەردە ەكەنىن جانە ولاردىڭ قانداي بايلانىستا بولاتىندىعىن انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزەتىن بولاسىز. ال، ەندى ءبىزدىڭ جاسالعان قورىتىندى تەك قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ تالداۋىنا ءوتىپ بارىپ تولىق تۇسىندىرمەگە يە بولا الادى. حالىقتىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن قاتار، دەنساۋلىق پەن اۋرۋعا دا ۇلكەن ءمان بەرەمىز. مىسالى، قازاقستاندا وڭەشتىڭ قاتەرلى ىسىك اۋرۋى جوعارى ەكەنىن بىلەمىز. ول نەدەن؟ تۇركى حالىقتارىندا وڭەش قاتەرلى ىسىگى اۋرۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە تۇرعانىن بىلەمىز. بۇل تەك اس قۇرامىنا، نەمەسە قورشاعان ورتانىڭ لاستاۋىنان ەمەس، مەنىڭشە ول گەنەتيكالىق سالاسىمەن ۇلكەن استارلاسىپ جاتىر. سونىمەن قوسا قازاقتاردا گيپەرتونيامەن (قان قىسىمىمەن) اۋىراتىنداردىڭ سانى مول، ال، قانت اۋرۋىمەن ناۋقاستاناتىنى ازىراق.

- سوڭعى كەزدە ءسىز فەنوتيپتى زەرتتەۋدى قاتتى دارىپتەپ جۇرگەنىڭىزدەن حابارىم بار. دەمەك، فەنوتيپتى قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا ادامداردىڭ گەنەتيكاسى قورشاعان ورتامەن ءوزارا اسەرىنەن تۋىندايتىڭ دەنەدەگى وزگەرىستەردى قامتيدى دەسەم دۇرىس بولا ما؟ مىسالى، ءسىز امەريكا قۇرلىعىنا كوشىرىپ اپارعان افريكالىقتاردى سوزگە تيەك ەتتىڭىز. العاشعى افريكالىق امەريكا قۇرلىعىنا اياق باسقانىنا 300 جىل ۋاقىت بولدى دەيىك، سودان بەرى ولاردىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارى جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ ءۇشىن قاندايدا ءبىر وزگەرىستەرگە تاپ بولدى ما؟

بىراقتا اۋەلى سول اتالعان قاۋىمدا ادامدارىنىڭ گەنەتيكالىق اۋىتقۋى (genetic drift) گەنەتيكالىق ارالاسۋ ارقىلى، تابيعاتتىڭ ولارعا جاساعان ىقپالى ەكىنشى ورىندى عانا ۇستايدى. اتاپ ايتقاندا جاڭا ورتاعا ادامداردىڭ تەك ۇيلەسىمدى بولعان گەندەرى عانا دامىپ، باسقالارى تابيعي تۇردە كەلەسى ۇرپاققا بەرىلمەيدى. فەنوتيپ سالاسىنا سوڭعى كەزدەرى نازار اۋدارۋعا تۇرتكى بولعان جاي ءسىز تۇسىنەتىندەي ەتىپ ايتايىن. ءبىزدىڭ سىرتقى بەينەلەرىمىز نە ءۇشىن ءبىر بىرىمىزگە ۇقسامايمىز، نەگە ءبىزدىڭ دەنساۋلىق جاعدايىمىز ءارتۇرلى؟ مىسالى، جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، كەيبىر ۇلتتاردىڭ ۇرپاقتارى بەلگىلى ءبىر ءتۇرلى اۋرۋمەن ءجيى اۋىرادى، ال، ول ەندىگى ءبىر ۇلتتاردا مۇلدە سيرەك كەزىگەدى؟ سونىمەن، گەنەتيكالىق ايىرماشىلىقتى فەنوتيپتىك ايىرماشىلىققا قالاي اۋدارۋ كەرەك. فەنوتيپتىك ايىرماشىلىق تۋرالى بۇرىن زەرتتەۋلەر از بولعان. سوندىقتان ءبىز فەنوتيپتى زەرتتەۋدى الدىعا قويامىز.

RS: ءبىز قىتاي انتروپولوگىمەن ەركىن وي الماستىرىپ وتىرىپ مىناداي ويعا كەلدىك. قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىندا – تاريحتىڭ اقيقاتىنا جەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق سەزىم مەن جەكە «تاريحشىلاردىڭ» قولدان جاساپ الاتىڭ «شىندىقتان» قۇتىلۋ ءۇشىن ءبىز كوپ سالالاردى: تاريح، ارحەولوگيا، انتروپولوگيا، سونداي-اق ادام گەنەتيكاسىنا عىلىمي تالداۋ جاساۋدى بىرىكتىرۋ ارقىلى زەرتتەۋىمىز كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ءىس بولىپ تۇرعانداي. ارحيوگەنەتيكا سالاسى سوڭعى جىلدارى شەتەلدە ەرەكشە جىلدامدىلىقپەن دامىپ كەلە جاتقان عىلىم سالاسى ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ ءبىزدىڭ ەلگە بەرەرى تىم مول. سەبەبى ارحيولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ارقىلى كونە داۋىردەن جەتكەن رۋحاني مۇرالارعا گەنەتيكا عىلىمى تۇرعىسىنان تالداۋ جۇرگىزىپ، ولاردىڭ تەگىن انىقتاۋ قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن تۇبەگەيلى اشۋداعى ماڭىزدى ءرول اتقارايىن دەپ تۇر. ءتىپتى وسى كەزدە مول داۋعا قالعان شىڭعىس حاننىڭ ءناسىلى تۇرالى سۇراققا دا جاۋاپ بەرىپ، نۇكتە قويا الارما ەدىك.

وسى عىلىم سالالارىنىڭ باسىن قوسۋ ارقىلى ءسىز بەن ءبىز كوپتەگەن شىندىققا قول جەتكىزە الامىز.

سۇحباتتاسقان جىگەر ءجانابىلۇلى

2021 جىلى، اقپان.

شانحاي-الماتى. 

Abai.kz