زاكي احمەتوۆ. جاڭا يدەيالار جارشىسى
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق قوعامىندا قانات جايعان دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ، ەلدىڭ ەلدىگى، ەركىندىگى، مادەني وركەندەۋى ءۇشىن كۇرەسكە جاڭا باعىتتىڭ ەڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان ونىڭ پوەزياسىنان، بارلىق شىعارمالارىنان تىنىمسىز: ىزدەنۋ، ىلگەرى ۇمتىلۋ سارىنى، كۇرەس رۋحى بىردەن-اق كۇشتى سەزىلدى. اقىننىڭ، العاشقى ولەڭ جيناعىنىڭ اتى بولعان «ويان، قازاق!» دەگەن ءسوز جالپى جۇرتقا جار سالعانداي بولىپ جاڭا ءداۋىردىڭ قۋاتتى ۇنىندەي ەستىلدى.
وسى كىتاپتىڭ «ويان، قازاق!» دەگەن اتىڭىڭ ءوزى حالىقتى مەشەۋلىكتىڭ، ناداندىكتىڭ شىرماۋىنان قۇتىلىپ، ادىلەتتىك ءۇشىن، ونەر-بىلىمگە، مادەنيەتكە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىرعان كۇشتى ۇران بولىپ ەستىلدى، سولاي قابىلداندى. اقىننىن، وزات يدەيالارعا تولى ولەڭدەرى كوپشىلىكتىڭ نازارىن تەز اۋدارىپ، كىتاپ ەل ىشىنە كەنىنەن تاراي باستادى. م. دۋلاتوۆ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن اشكەرەلەپ، زاڭسىزدىققا، حالىققا قىسىم جاساۋشىلىققا قارسى شىقتى. قازاق جاستارىن وكىتۋ، مەكتەپ اشۋ قازاقشا گازەت-جۋرنالدار شىعارۋ قاجەتتىگىن ايتا وتىرىپ، م. دۋلاتوۆ ورىس ءتىلىن، مادەنيەتىن يگەرۋگە دە ەرەكشە ءمان بەردى.
ەلدى بۇرىنعى مەشەۋلىكتەن ارىلىپ، ونەر مەن بىلىمگە ۇمتىلۋعا شاقىرۋ يدەياسى ابايدان، اباي زامانىنان باستالدى. الايدا، وسى يدەيانىڭ جاڭا قوعامدىق جاعدايدا كەڭىرەك، جاڭاشا ماعىناعا يە بولىپ، «ويان، قازاق!» دەگەن ءسوزدىڭ ۇلتتىق ۇرانعا اينالۋى وسى كەز - XX عاسىردىڭ باسى بولاتىن.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق قوعامىندا قانات جايعان دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ، ەلدىڭ ەلدىگى، ەركىندىگى، مادەني وركەندەۋى ءۇشىن كۇرەسكە جاڭا باعىتتىڭ ەڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان ونىڭ پوەزياسىنان، بارلىق شىعارمالارىنان تىنىمسىز: ىزدەنۋ، ىلگەرى ۇمتىلۋ سارىنى، كۇرەس رۋحى بىردەن-اق كۇشتى سەزىلدى. اقىننىڭ، العاشقى ولەڭ جيناعىنىڭ اتى بولعان «ويان، قازاق!» دەگەن ءسوز جالپى جۇرتقا جار سالعانداي بولىپ جاڭا ءداۋىردىڭ قۋاتتى ۇنىندەي ەستىلدى.
وسى كىتاپتىڭ «ويان، قازاق!» دەگەن اتىڭىڭ ءوزى حالىقتى مەشەۋلىكتىڭ، ناداندىكتىڭ شىرماۋىنان قۇتىلىپ، ادىلەتتىك ءۇشىن، ونەر-بىلىمگە، مادەنيەتكە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىرعان كۇشتى ۇران بولىپ ەستىلدى، سولاي قابىلداندى. اقىننىن، وزات يدەيالارعا تولى ولەڭدەرى كوپشىلىكتىڭ نازارىن تەز اۋدارىپ، كىتاپ ەل ىشىنە كەنىنەن تاراي باستادى. م. دۋلاتوۆ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن اشكەرەلەپ، زاڭسىزدىققا، حالىققا قىسىم جاساۋشىلىققا قارسى شىقتى. قازاق جاستارىن وكىتۋ، مەكتەپ اشۋ قازاقشا گازەت-جۋرنالدار شىعارۋ قاجەتتىگىن ايتا وتىرىپ، م. دۋلاتوۆ ورىس ءتىلىن، مادەنيەتىن يگەرۋگە دە ەرەكشە ءمان بەردى.
ەلدى بۇرىنعى مەشەۋلىكتەن ارىلىپ، ونەر مەن بىلىمگە ۇمتىلۋعا شاقىرۋ يدەياسى ابايدان، اباي زامانىنان باستالدى. الايدا، وسى يدەيانىڭ جاڭا قوعامدىق جاعدايدا كەڭىرەك، جاڭاشا ماعىناعا يە بولىپ، «ويان، قازاق!» دەگەن ءسوزدىڭ ۇلتتىق ۇرانعا اينالۋى وسى كەز - XX عاسىردىڭ باسى بولاتىن.
مىرجاقىپ ادەبيەت، مادەنيەت ىسىنە قازاق دالاسىندا، جاڭا دەموكراتيالىق، اعارتۋشىلىق قوزعالىس بەل الىپ، كەڭ ورىسكە شىعا باستاعان تۇستا ارالاسا باستادى. 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسى رەسەيدە تاپتىق كۇرەس، ساياسي قوزعالىستىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن ايعاقتادى. پاتشالىق ۇكىمەت رەسەيدىڭ شەت ايماقتارىنداعى، سونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى دەموكراتيالىق قوزعالىسقا، اسىرەسە، ازاتتىق اڭساۋ يدەياسىنىڭ ءورىس الۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىستى.
1905 جىلدىڭ وزىندە-اق قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى ۇيىمداسقان ساياسي-الەۋمەتتىك كۇشكە اينالىپ، حالىق مۇددەسىنە بىردەن-ءبىر سايكەس دەپ سانالعان تىلەك-تالاپتاردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ الدىنا اشىق قويۋعا شەيىن بارعان.
«1905 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى دا باسقالاردىڭ دۇبىرىنە ەلەڭدەپ، ولاردىڭ ىسىنە ەلىكتەپ ۇلت پايداسىن قولعا الا باستادى. سول بوستاندىق جىلدارىندا سەمەي وبلىسىنىڭ وقىعان باسشىلارى كوزگە كورىكتى ءىس قىلىپ، جۇرتقا كوسەمدىكپەن جول-جوبا كورسەتكەنى ءۇشىن الدى، اباقتىعا جابىلىپ، ارتى ايدالىپ، قالعاندارى سەنىمسىز بولىپ قالدى»، - دەپ جازدى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ كەيىنىرەك «قازاق» گازەتىندە (1913, № 28).
دۋلاتوۆ مىرجاقىپ 1885 جىلى 25-قاراشادا تورعاي ۋەزىندەگى مايقارا بولىسىنىڭ 3-ءىنشى اۋىلىندا تۋعان. 1935 جىلى 5-قازاندا ايداۋدا، لاگەردە جۇرگەن كەزىندە اۋىرىپ، قايتىس بولادى. اكەسى دۋلات قاراپايىم ىسكەر، قول شەبەرى ەتىكشى بولعان.
مىرجاقىپ 8 جاسقا تولعان كەزىنەن باستاپ ەكى جىلداي اۋىل مولداسىنان ساباق الادى. ودان سوڭ اۋىلداعى ورىس مەكتەبىندە، ال 1897 جىلى تورعايداعى ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقيدى. 1904 جىلى ول ومبى قالاسىندا جاسىرىن ۇيىمعا قاتىسادى، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆپەن جاقىنداسادى. 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسى كەزىندە قارقارالىدا ەرەۋىلشىلەردىڭ اراسىندا بولادى.
1907 جىلدان باستاپ ونىڭ ءبىرلى-جارىم ولەڭ، ماقالاسى دا جاريالانا باستايدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىردەن-اق قازاق حالقىنىڭ ارمان-مۇددەسىن تەرەڭ تۇسىنە بىلەتىنى، قازاق قوعامىندا جاڭادان ءوpic الىپ كەلە جاتقان دەموكراتياشىل يدەيالاردىڭ جارشىسى ەكەنىن ايقىن تانىتتى.
مىرجاقىپتىڭ «سەركە» گازەتىنىڭ («ۋلفات» گازەتىنە قوسىمشا) 1907 جىلى 2 نومىرىندە باسىلعان «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» اتتى ماقالاسى كەشىرىم جاساۋعا بولمايتىن ساياسي ۇگىت دەپ سانالىپ، بۇل گازەت كونفيسكەلەنسىن دەگەن شەشىم قابىلدانادى. ونىڭ وسى ماقالاداعى پىكىرلەرى «ويان، قازاق!» كىتابىندا اسىرەسە ايقىن، اسەرلى ايتىلادى.
«ويان، قازاق!» 1909 جىلى تۇڭعىش رەت جارىق كورىپ، كىتاپ 1911 جىلى ەكىنشى رەت جاريالانادى. وسى جىلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باقىلاۋ ورنى «ويان، قازاق!» ەلدى بۇزاتىن، دۇرلىكتىرەتىن، رەۆوليۋتسياعا ۇندەيتىن كىتاپ دەپ تاۋىپ، م. دۋلاتوۆتى قاماۋعا الادى، كىتاپتى تاراتۋعا،. وقۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىنسىن دەگەن سوت شەشىمىن، شىعارتادى. كىتاپتىڭ قولدان-قولعا تاراپ جۇرگەن قانشاما داناسىن تاپتىرىپ، جيعىزىپ، جويىپ جىبەرۋدى قاتتى قاداعالايدى.
«ويان، قازاق!» كىتابىن وقىعاندا مىرجاقىپتىڭ حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءوز مۇڭىنداي كورەتىنى ءار سوزىنەن ايقىن سەزىلىپ تۇرادى. اقىن ءوزىنىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تولىق سەزىنەدى. ول ءوز زامانداستارىنا، كوزى اشىق زيالىلارعا تاريح، قوعام قانداي مىندەت جۇكتەپ وتىرعانىن انىق اڭعارتادى، حالىقتى ەسكىلىكتەن، مەشەۋلىكتەن، زورلىق-زومبىلىقتان، قاناۋ-ەزۋشىلىكتەن قۇتقاراتىن كۇشتى قۇرال وقۋ-ءبىلىم، ونەر، عىلىم، ادال ەڭبەك، ادىلدىك، ادامگەرشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋ ەكەنىن ۇعا ءبىلدى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پاتشا ۇكىمەتىنىن، قازاق دالاسى بيلەۋ ءىسىن جۇرگىزۋدەگى ساياساتىنىڭ كەمشىلىكتەرىن، كەرتارتپا سيپاتىن ايقىن اڭعاردى. 1916 جىلعى وقيعانى، 1917 جىلعى اقپان كوتەرىلىسى مەن قازان توڭكەرىسى، ازامات سوعىسى كەزىندەگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدى كوزىمەن كورىپ، دۇرىس باعالاي الدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحي وقيعالار بولىپ جاتقان كەزەڭدەردە الدىڭعى قاتارلى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ كۇرەسى ەلدىڭ ازاتتىعىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالدى. سول داۋىردەگى تاريحتىڭ، ۋاقىتتىڭ ءوزى قازاق قوعامىنىڭ الدىنا تارتقان، كۇن تارتىبىنە قويعان ەڭ ماڭىزدى، تۇبەگەيلى ماسەلە كانداي ەدى دەسەك، حالىق مۇددەسىن كوزدەگەن وزات ويلى قازاق زيالىلارىنىڭ قوعامدىق، ساياسي كۇرەستەگى الدىنا قويعان نەگىزگى ماقساتى ەلدىڭ ازاتتىعىن قورعاپ قالۋ، سول ءۇشىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولاتىن دەر ەدىك. ەل بەرەكەلى، بەدەلدى بولۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن وركەندەتۋ ءۇشىن الدىمەن ازاتتىق، بوستاندىق كەرەك، ەرىكتى ەل بولۋ كەرەك ەكەنىن ولار جاقسى ءتۇسىندى. قازاق ەلىنە اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسىن اشىق قويعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن بۇل ءۇمىتتىڭ اقتالمايتىنىن بايقاپ، ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ ىسىنە كىرىسەدى.
«ءبىز الاش ۇراندى جۇرت جيىلىپ، ۇلت اۆتونومياسىن تىكپەك بولدىق»، - دەيدى ءاليحان بوكەيحانوۆ، بىراق ول نيەت قولداۋ تاپپادى دەي كەلىپ: «مەن سونان سوڭ قازاق الاش پارتياسىن اشۋعا كىرىستىم»، - دەيدى («مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» دەگەن ماقالاسىندا. «قازاق»، 1917. № 256). مىنە، ءسويتىپ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ الدىنعى قاتارلى وكىلدەرى «الاش» پارتياسىن كۇرىپ، «الاش-وردا» ۇكىمەتىن ورناتقان كەزدە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ الاش تۋىن كوتەرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتاردىڭ قاتارىندا بولدى.
اقىننىڭ «الاشقا» اتتى ولەڭى «رەكۆيەم» (قازالى جىر) دەپ اتالعانىمەن، ونى تەك وتكەن زاماندى اڭساۋ سارىنىنا قۇرىلعان دەمەسەك كەرەك. قازاقتىڭ بۇرىنعى وزدەرى اق كيىزگە كوتەرىپ سايلايتىن حاندارى، ءادىل بيلەرى، ەل نامىسىن قورعاي الاتىن باتىرلارى بولعان كەڭ ساحارادا مالىن باعىپ، ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ءداۋىرى ارتتا قالدى دەي وتىرىپ، مىرجاقىپ ول زامان وكىنگەنمەن ەندى قايتىپ كەلمەيدى، سوندىقتان ۋاقىتتىڭ، قوعامدىق جاعدايدىڭ وزگەرگەنىن ءتۇسىنىپ، سوعان سايكەس ارەكەت قىلىپ، قازاق كوشىن وڭعا باستايتىن ادامدار كاجەت دەگەن ويىن اڭداتادى. بۇگىنگى ءوزىنىڭ باس پايداسىن عانا ويلاعان مالقۇمار پاراقور باسشىلارعا ەرىپ، الدانۋدان ساقتاندىرادى. ەجەلگى كوشپەلى داۋىردەگى ءومىر-تۇرمىستىڭ جاقسى، جاراسىمدى جاقتارى، ءوز ارتىقشىلىعى از ەمەس ەكەنى اقىننىڭ باسقا ولەڭدەرىندە دە شەبەر بەينەلەنىپ كورسەتىلگەن. بۇعان مىسال رەتىندە «قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى ماگيشاتى» ولەڭىندەگى مىنا سۋرەتتەمەنى ەسكە الالىق:
كەتۋشى ەد كوشباسشىلار ىلگەرى وزىپ،
جاراسىپ ءوز فورمىنشا ساياساتى.
جارىسىپ بوزبالالار ءجۇرۋشى ەدى،
جاراتقان ۇكى تاعىپ جۇيرىك اتى.
جايلاۋعا شىعا ايعىر سۋىتۋشى ەدى،
ىستىقتىڭ قالمايدى دەپ زاراراتى.
ءتىزىلىپ كول جاعالاي قونۋشى ەدى،
جاراسىپ اق ۇيلەردىڭ كيافاتى.
كوكوراي شالعىندارعا بيە بايلاپ.
بايلىقتىڭ كورىنۋشى ەدى عالاماتى.
جان-جانۋار راحاتپەن ءبىر جاساۋشى ەدى،
كىرگەندەي بولمەسىنە جەر ءجانناتى.
ىشكەن ماس، جەگەن توق بوپ ءجۇرۋشى ەدى،
تۇزەلىپ، بوزبالامەن ساياحاتى.
الايدا اقىن بۇرىنعىنى بىرىڭعاي ماداقتاۋدان اۋلاق. «قازاقتىڭ بۇرىنعى ءھام بۇگىنگى ءحالى» اتتى ولەڭىندە ول ەرتە زامانداردا دا ادىلەتتىلىك بولماعان دەپ اشىق ايتادى:
ەل شاۋىپ، كىسى ولتىرسە باتىر دەگەن،
باتىرلار فاكيرلەردىڭ حاقىن جەگەن.
ءبىز مۇنداي بۇل ۋاكىتتا بولار ما ەدىك،
ىستەسە حالىق پايداسىن عاقىلمەنەن.
ەل ىشىندە الالىق، بارىمتا، ۇرلىق بۇرىننان بار ەكەنىن جوققا شىعارماي، ال بۇل كۇندە ەل بيلەۋشىلەر «شەن الىپ دارەجەگە جەتكەندەي بوپ» ءوز پايداسى ءۇشىن حالىقتى ساتۋدان تايىنبايدى دەپ پاتشا اكىمدەرىنە جالىنىپ كۇن كورۋگە ۇمتىلاتىنداردى قاتتى شەنەيدى. «سايلاۋشىلار حاقىندا» اتتى ولەڭىندە:
شىققالى ۆولوست سايلاۋ قىرىق جىل ءوتتى،
ول سايلاۋ بايقاساڭىز، تۇپكە جەتتى.
باي بولىپ، مىرزا اتانىپ مال بىتكەندەر،
تالاسىپ بولىستىققا اقشا توكتى.
بولىس بولار مال شاشىپ، شىعىندانىپ،
سايلاۋ ەتەر وسىلاي تىنىمدانىپ.
ابدەن بولىپ العان سوڭ راسحودىن،
بىتىرەدى حالىقتان جىلىندا الىپ.
اقىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردى مالعا جايلى، شۇرايلى جەرلەردەن ىسىرۋعا باعىتتالعان ساياساتىن اشكەرەلەيدى.
مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىر ءساناسىندا،
ءبىز كىردىك رۋسسيانىڭ فاناسىنا.
جىلىندا مىن جەتى ءجۇز الپىس سەگىز
قازىنالىق دەدى جەردىڭ ءھامماسىن دا.
ايىرىلساڭ قالعان جەردەن وسى كۇنگى،
توپىراققا مالدى، قازاق، باعاسىڭ دا، - دەيدى ول «قازاق جەرلەرى» ولەڭىندە. قازاق دالاسىنا ەنگىزىلگەن ەل بيلەۋ جۇيەسىنىڭ حالىق مۇددەسىن جاقتاۋعا ىلايىقتالماي، جەرگىلىكتى اكىمدەردى السىرەتىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ ورىندارىنداعى ۇلىقتاردىڭ وكىم جۇرگىزۋىنە قولايلى ەتىپ جاسالعانىن مىرجاقىپ تولىق تۇسىنگەن.
مۇنىمەن مال شاشىلىپ، ار كەتەدى،
كۇشتى السىرەپ، ناشاردان حال كەتەدى.
وتىرىكتى راسقا شىعارام دەپ،
جالعان ىسكە انت بەرىپ جان كەتەدى، - دەپ، قازاق دالاسىن بولشەكتەپ، ۇساق-ۇساق بولىستارعا ءبولۋ، ءسويتىپ، ءالسىز، ۇلىققا باعىنىشتى ەل باسقارۋشىلاردى كوبەيتۋ ەل ىشىندە ارازدىقتى قوزدىرۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعانىن اڭعارتادى.
بۇدان بۇرىن دا، بۇگىنگى زاماندا دا حالىقتىڭ اياعىنا ورالعى بولىپ، ونى العا باستىرماي وتىرعان بىرلىكتىڭ، بىراۋىزدىلىقتىڭ جوقتىعى دەگەن ءتۇيىندى ويىن اقىن مەيلىنشە اشىنىپ ايتقان:
بىرلىك جوق، التىاۋىزدى حالىقپىز عوي،
قاتاردان سول سەبەپتى قالىپپىز عوي.
ەندى ەلدى تەڭدىككە جەتكىزەتىن ونەر، عىلىم دەي وتىرىپ، ونى حالىقتىڭ كەرەگىنە جۇمساۋ، يگىلىگىنە اسىرۋ قاجەت ەكەنىنە زور ءمان بەرەدى:
عىلىمىڭ بولسا-داعى ۇشان-تەڭىز،
پايدا جوق ءوز حالقىڭا قىزمەت ەتپەي، - دەيدى.
حالىقتىڭ تاعدىرىن ويلاپ، تولعانىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن، بىراۋىزدىلىعىن ارتتىرۋ، زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي قام جاساۋ، حارەكەت قىلۋ، تالاپتانۋ، ادال قىزمەت قىلۋ، جاستارعا ءبىلىم بەرۋ، عىلىم ۇيرەتۋ، مۇسىلمانشىلىق جولىن ۇستاۋ، ورىس ءتىلىن،، ونەرىن ءبىلۋ سەكىلدى اسا ماڭىزدى قوعامدىق ماسەلەلەردى قوزعايتىن ولەڭدەرىنەن ازامات اقىن، جالىندى پۋبليتسيست، باتىل كۇرەسكەر، قاجىرلى قوعام قايراتكەرىنىڭ تۇلعاسىن كوز الدىمىزعا انىق ەلەستەتە الامىز.
سوندا وقىرماندى ەلىتىپ قىزىقتىراتىن، باۋراپ اكەتەتىن نە دەسەك، ول الدىمەن اۆتوردىڭ شىنشىلدىعى، ادالدىعى، ءار ءسوزىن ەرەكشە ىنتا، ىقىلاسپەن، قاتتى قۇلشىنىسپەن ايتاتىنى دەيمىز. اقىن بىرەۋلەردى كەمشىلىگىن تاۋىپ سىناعانداي، كەيدە ۇستاعان جەرىنەن ايىرىلماي، قادالىپ، قاتتى ايتقانداي بولسا دا، سىرت كوزبەن كورگەندەي، سىرتتان ايتقانداي بولماي، قاتار، بipگe وتىرىپ سويلەسكەندەي. اشىنعانى دا، اقىل بەرگەنى دە ارتىق كورىنبەيدى. بىرگە ويلاسىپ، بىرگە مۇڭداسىپ، سىرلاسقانداي سەزىلەدى.
سوندىقتان اقىننىڭ ناز عىپ، سيپاي ايتقان سىنىن دا، اشىنىپ اششى مىسقىل-كەكەسىنمەن تۇيرەپ شەنەگەن سوزدەرىن دە ورىندى دەمەسكە امال قالمايدى. ول بىردە:
اتاڭا داۋلەت بىتسە، بۇلعاقتادىڭ،
حيساپسىز سوزدەر سويلەپ ىرجاقتادىڭ.
ءماز بولىپ «مىرزا» دەگەن قوشەمەتكە،
بۋىنىپ مىقىنىڭنان ىرعاقتادىڭ.
بوياۋمەن سىرلادىڭىز سىرتىڭىزدى،
كەرىلىپ سىيپادىڭىز مۇرتىڭىزدى.
قاراسام ءىشىڭىزدى اشىپ، دانەمە جوق،
He دەيىن نادان دەمەي، جۇرت ءبارىڭدى، - دەسە، تاعى بىردە:
جۇمىس كوپ ءبىزدىڭ جۇرتقا ۇناماعان،
ناشار جوق قورلىق كورىپ جىلاماعان.
شورتانداي شاباق جۇتقان جالماۋىزدار،
تەكسەرىپ ءوز عايىبىن سىناماعان.
اياعىن پايدالى ىسكە ءبىر باسپاعان،
ۇمتىلعان ولىمتىككە ءبىر اش تاعان.
تۇيەنى تۇگىمەنەن جۇتسا-داعى،
حارامنان ءنافسى تيىپ، ءبىر قاشپاعان، - دەيدى. ياعني، ءبىر ورايدا ءازىل-قالجىڭى ارالاس سىن ايتقانداي بولسا، ەندى ءبىر ورايدا وزبىر، وپاسىز ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن بادىرايتىپ، كوزگە شۇقىعانداي باتىرىپ ايتادى.
قوعامدىق ومىردەگى قايشىلىقتاردى، جاعىمسىز ىستەردى سىناپ، اشكەرەلەپ، ايگىلەۋگە نازار اۋدارا وتىرىپ، اقىن ادالدىق، ادىلدىك، كىشىپەيىلدىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ۋاعىزداۋدى ەشبىر ەسىنەن شىعارمايدى.
شىكىرەيىپ، يا جىگىتتەر، كەتپەلىك،
ينساپلىققا ەرسى جۇمىس ەتپەلىك.
قاراستىرىپ حالىق پايداسىن جابىلىپ،
كومەك بەرىپ مۇقتاجدارعا كوپتەلىك.
پايداسى جوق يسرافتان بوي تارتىپ،
كەرەكسىزگە بەكەر مالدى توكپەلىك.
كاداري حال بىرەۋ شىقسا تالاپكەر،
ءراد قىلىپ حاسافلىكپەن سوكپەلىك.
ءار ىسكە ونەر، ءحايلا كەرەك بولسا،
ءتىل الساڭ ومىراۋلاپ سالما كۇشكە.
بۇل ءسوزىم ءىلتيفاتسىز بوسقا قالىپ،
تۇبىندە قالىپ جۇرمە وكىنىشكە.
بۇل سوزدەرىنەن دە اكىننىڭ «جىگىتتەر» دەپ جاستارعا، اسىرەسە نازارىن اۋدارعانداي بولعان تۇستارىندا ولاردىڭ ءىش تارتقانداي، اشىلىپ، شىنايى ادال كوڭىلمەن اقتارىلا سويلەيتىنىن جاقسى اڭعارامىز.
1913 جىلى مىرجاقىپتىڭ «ازامات»، 1915 جىلى «تەرمە» اتتى ولەڭ جيناقتارى جارىق كوردى. «ازامات» جيناعىنداعى:
مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاسا اعاش،
ەمەسپىن جەمىسى كوپ تاماشا اعاش.
قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەنىكى.
پايدالان شارۋاڭا جاراسا، الاش، - دەگەن سوزدەر ازامات اقىننىڭ الدىنا كويعان قوعامدىق ماقساتىن قالاي تۇسىنەتىنىن ايقىنداي تۇسەدى، ونىڭ العان بەتىنەن، كۇرەسكەرلىك جولىنان تايماي، قاجىماي، تالماي تۋعان حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە بەلىن بۋعانىن اڭداتادى.
اقىن ولەڭدەرىنىڭ باستى سارىندارى ناداندىق پەن توپاستىقتى، ادىلەتسىزدىكتى سىناپ اشكەرەلەۋ، حالىقتى مادەنيەتكە، ونەر - بىلىمگە، پروگرەسكە شاقىرىپ، ادامگەرشىلىك ازاماتتىق يدەيالاردى ۋاعىزداۋ بولىپ كەلەدى.
مىرجاقىپتىڭ ازاماتتىق، الەۋمەتتىك ليريكا تاقىرىبى، يدەياسى تۇرعىسىنان دا، قۇرىلىس-قالپى، ايتىلۋ ەرەكشەلىگى، جانرلىق وزگەشەلىگى جاعىنان دا ءتۇرلى-ءتۇرلى. بىردە قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن، كۇن كورىسى، كەلەشەگى تۋرالى تولعانىستار بولىپ كەلسە، بىردە جاستاردى ونەر-بىلىمگە، تالاپتى، ادال، ونەگەلى بولۋعا شاقىراتىن ناسيحات ولەڭدەر، بىردە ومىردەگى ناقتىلى، كۇندەلىكتى جاي-جاعدايعا، كوپشىلىككە تىكەلەي قاتىستى ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتىپ، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەردى ءسوز قىلاتىن اڭگىمە-سۇحبات تۇرىندەگى ولەڭدەر، كەيدە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىن، جۇرت بيلەۋشىلەردىڭ ادىلەتسىزدىگىن اشكەرەلەيتىن وتكىر سىقاق ولەڭدەر، تاعى سونداي تۇرلەنىپ كەلە بەرەدى.
جانە نازار اۋدارارلىق ءبىر نارسە - قوعامدىق، ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قوزعايتىن تۋىندىلارى اقىننىڭ ءوز سوزىمەن ىشكى جان دۇنيەسىن تانىتاتىن كوڭىل كۇي ليريكاسى سيپاتىن الاتىن تۇستارى دا از ەمەس.
«سىرىم»، «مۇڭ»، «قيال»، «كوڭىلىمە»، «ارمانىم»، «قاجىعان كوڭىل» سەكىلدى ولەڭدەردى وسى توپقا جاتقىزۋعا بولادى. سوڭعىسىندا اقىن:
جەلىگۋدەن جەل كوڭىلىم باسىلماي،
ءبىلىم ارتىپ، جەمىسى جۇرتقا شاشىلماي.
ەرتە مەنەن كەش تاقىلداتىپ قاقسام دا،
اۋرە قىلدى باق ەسىگى اشىلماي، - دەپ تەبىرەنە تولعانادى. وسىنداي ولەڭدەر اقىننىڭ جان سەزىمىن تانىتاتىنى تالاسسىز. الايدا مىرجاقىپتىڭ كوڭىل-كۇيى ليريكاسىندا اقىل-پاراساتتىلىق كۇشتىرەك ەكەنى، سەزىمشىلدىكتەن دە ويشىلدىقتىڭ باسىم كەلەتىنى بايقالادى. ونىڭ اقىندىق ءبىتىم-تۇلعاسىن تۇجىرىمدى تۇردە سيپاتتاپ بەرۋدى ماقسات ەتسەك، مىرجاقىپتىڭ ءومىرى قۇبىلىستارىن، ادام مىنەزىن، ءىس-ارەكەتىن بەينەلەۋ شەبەرلىگى ويناقشىعان وتتى سەزىمگە بوي الدىرۋدان گورى سالقىنقاندى ويلاعىشتىق قابىلەتتىڭ ايرىقشا قۋاتتىلىعىنا نەگىزدەلەدى دەر ەدىك.
سونىمەن بىرگە مىرجاقىپتىڭ پوەزيا تىلىمەن ناقتىلى ءومىر كورىنىستەرىن كوز ايقىن ەلەستەتەرلىك ەتىپ مۇسىندەپ بەينەلەيتىن سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى دە نازار اۋدارارلىق. مىسالى، «ناۋرىز» («جاڭا جىل») اتتى ولەڭىندە ول كوكتەمدە بوي جازىپ جادىراعان اۋىلدىڭ كوشپەلى تۇرمىسىن انىق، ايقىن، جاندى سۋرەتتەمەلەر ارقىلى كوكەيگە قونىمدى ەتىپ كورسەتەدى.
جايناعان تەرەڭ سايلار،
ويناعان قۇلىن، تايلار.
ەل قونىپ كول جاعالاي
ورىسكە مالىن ايدار.
گۇل ءوسىپ گۇل-گۇل جاينار،
بۇتاقتا بۇلبۇل سايرار.
ءتىرىلىپ، قۇرت-كۇمىرسقا،
جەر ءجۇزى بىج-بىج قاينار.
سۇلۋ ءجۇر سىلاڭداعان،
كۇلىمدەپ كىلاڭداعان.
ەرىنىپ ءبىر باسۋعا
جاس تالداي بۇراڭداعان، - دەگەن ولەڭ جولدارىنان-اق اقىننىڭ ناقتىلى، ايقىن دەتالدار، قيمىل-ارەكەتتەر ارقىلى تۇتاس ءومىر قۇبىلىستارىن نانىمدى، اسەرلى بەينەلەيتىنى اڭعارىلادى.
وسىنداي سۋرەتكەرلىكتى، ناقتى ءومىر قۇبىلىستارىن بەينەلەپ كورسەتۋگە شەبەرلىكتى «جۇت» دەگەن ولەڭنەن دە انىق بايقاۋعا بولادى.
قىرىلدى قوستى جىلقى سورعا ءتۇسىپ،
ومبى كار، تەرەڭ ساي مەن ورعا ءتۇسىپ.
حال كەتكەن قايىرۋعا جىلقىشىلار،
جانىمەن قوش ايتىستى ولار دا ءۇسىپ.
ۇستىندە ۇزىن جولدىڭ قالاشىلار
كۇن بار ما كەدەي سوردىڭ باعى اشىلار.
توقتاۋسىز كۇنى-ءتۇنى سوقكان بوران،
ءبىرازىن قالعان باسىپ، قازاسى بار.
بالالار بوقشا ارقالاپ، بارىن كيگەن،
ساباققا بارماقشى بوپ شىققان ۇيدەن.
جەتكەنشە اياق-قولىن دومبىقتىرىپ،
بەتىنەن تىزىلداتىپ اياز سۇيگەن.
سۋاتقا مال سۋارا بارعان مالاي،
كەلەدى قۇلاق-مۇرنىن ول دا ۋقالاي.
كەنەتتەن ءبىر مەزگىلدە بوران سوعىپ،
لاعىپ قۇبا جونعا كەتكەن تالاي.
مۇنداي سۋرەتتەمەلەردە اقىننىن، ءار ءتۇرلى جاي-جاعدايلاردى بايانداي ايتۋعا ۇستالىعى دا انىق بوي كورسەتەدى دەسەك تە، سيپاتتاپ بەينەلەۋ جاعى الدىمەن نازار اۋدارادى. ولەڭنىڭ العاشقى جارىمىندا جۇتتى وسىلاي بەينەلەگەن اقىن، ەندى سول ماسەلە توڭىرەگىندە پىكىر ايتۋعا ويىسىپ، مال باعۋدى عانا كۇن-كورىس ەتەتىن كوشپەلى تۇرمىستىڭ قيىنشىلىعى تۋرالى وي تولعايدى.
مىرجاكىپتىڭ سۇلۋلىقتى سۇقتانا قاستەرلەيتىن «سۇلۋ قىزعا» اتتى ارناۋ تۇرىندەگى ولەڭى، عاشىق جانعا قيماستىق سەزىمگە تولى «ايىرىلۋ» اتتى ولەڭى سىرشىل ليريكانىڭ ادەمى ۇلگىسى دەرلىك بولسا، «تازا بۇلاق» دەگەن ولەڭى رومانس دەپ اتالسا دا، مىسال ولەڭ تۇرىنە جاقىن كەلەدى.
تۇگەلدەي العاندا مىرجاقىپ پوەزياسىندا ماڭىزدى قوعامدىق، ساياسي ماسەلەلەردى قوزعايتىن اااماتتىق، الەۋمەتتىك ليريكاعا جاتاتىن ولەڭدەر باسىم ەكەنىن بايقايمىز. قازاق پوەزياسىنىڭ بۇل سالاسىن دامىتىپ وركەندەتۋدە اقىنڭىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور. ول الەۋمەتتىك ليريكانى قازاق قوعامىنىڭ ءومىر شىندىعىن، قايشىلىقتارىن تەرەڭ، جان-جاقتى اشىپ كورسەتەتىن تىڭ تاقىرىپ، سارىندارىمەن مولىقتىرىپ، يدەيالىق مازمۇنىن بايىتتى. سونىمەن بىرگە بۇل ولەندەردىڭ كوركەمدىك قاسيەت-سيپاتى، وي-سەزىمدى تارتىمدى، اسەرلى ايتىپ جەتكىزۋ ءادىس-تاسىلدەرى دە قازاقتىڭ جازبا پوەزياسىنا كوپ جاڭالىق اكەلدى دەي الامىز. اقىن ءار ءسوزىن قاراپايىم وقۋشىلاردىڭ، قالىڭ قاۋىمنىڭ ۇعىمىنا جاقىنداتىپ، تۇسىنىكتى ەتىپ ايتۋعا ۇمتىلعان دەسەك تە، ونىڭ ولەڭدەرىنەن وزىندىك دارا دۇنيەتانىمى، ءار نارسەنى وزىنشە تانىپ، سەزىنۋى، ويىنىڭ وتكىرلىگى، وتىمدىلىگى، سەزىمىنىڭ نازىك، اسەرلىلىگى ايقىن تانىلىپ وتىرادى. ال مۇنداي اسا ماڭىزدى، كۇردەلى وي-پىكىرلەردى، ءار قيلى تولعانىستاردى، وي-سەزىم يىرىمدەرىن مەيلىنشە قاراپايىم تىلمەن، ايقىن جەتكىزە ءبىلۋ ۇلكەن اقىندىق شەبەرلىكتەن تۋاتىنىن دالەلدەپ جاتۋ قاجەت بولا قويماس.
مىرجاقىپ ايتاتىن ويىن انىق، تۋرا جەتكىزۋدى كوزدەيتىندىكتەن دە بولار، قاجەت دەگەن جەرىندە ناقتىلى ۇعىمدى ءدال بەرەتىن، سول كەزدە كىتابي تىلدە كەزدەسەتىن اراب، پارسى سوزدەرىن دە قولدانۋدان باس تارتپايدى. ءتىپتى كەيدە ولەڭدەرىندە دە ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قوزعاعاندا سولاي ەتەدى. جانە وسىندايدا ادەمى، سۇلۋ سوزدەرگە دە كوپ اۋەستەنبەيتىنى اڭعارىلادى.
مىرجاقىپتىڭ اقىندىق شەبەرلىگىنىڭ ءبىر قىرى دەپ ولەڭ ورنەگىن تۇرلەندىرىپ كەلتىرەتىنىن ايتۋعا بولادى. بۇل ورايدا ونىڭ ولەڭ ولشەمدەرىن، ۇيقاس تۇرلەرىن قولدانۋىنا قاتىستى ءبىر-ەكى ەرەكشەلىككە عانا توقتالامىز. اقىننىڭ قازاق پوەزياسىندا ابدەن ورنىققان ون ءبىر بۋىندى ولەڭ ولشەمىن قولداناتىنى جانە ونىڭ نەگىزگى، سوڭعى بۋناعى ءتورت بۋىندى تۇرىمەن قاتار، سوڭعى بۋناعى ءۇش بۋىندى كەلەتىن ەكىنشى ءتۇرىن دە ءجيى قولداناتىنى نازار اۋدارادى. جانە وسى ولشەمنىڭ قاي ءتۇرىن السا دا، الەڭ شۋماقتارىن باستان-اياق ۇنەمى بىرىڭعاي ۇيقاستىرۋعا زەر سالادى. مىسالى، «ساعىنۋ» اتتى ولەڭىن:
ايت شىنىڭدى كوڭىلىم، قايدا باراسىڭ؟
قاڭعىرۋدان قانداي پايدا تاباسىڭ؟
توقتالاتىن كەلگەن جوق پا مەزگىلىڭ؟
دامىل تاپپاي كۇنى-ءتۇنى شاباسىڭ، - دەپ باستاپ، كەلەسى شۋماكتاردىڭ ءبارىن دە سوعان ۇندەس ەتىپ بىركەلكى ۇيقاستىرادى (مازاسىن-نازاسىن، جاراسىن-دالاسىن، تاعى تاعىلار). ال «ناسيحات عۇمۋميا» اتتى ولەڭىندە ءاربىر جەتى نە سەگىز شۋماقتار توبى وسىلاي بىرىڭعاي ۇيقاستىرىلعان.
ال جەتى-سەگىز بۋىندى ولشەممەن جازىلعان «قايدا ەدىڭ؟» دەگەن ولەڭىن الساق، باستاپقى شۋماعى:
كەشەگى قارا كۇندەردە،
جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە،
جول تابا الماي سەندەلىپ،
اداسىپ الاش جۇرگەندە،
بۇل كۇنگى كوپ كوسەمدەر،
سۇرايمىن، سوندا قايدا ەدىڭ؟ - دەپ باستالادى دا، كەلەسى شۋماقتاردىڭ سوڭىندا وسى «قايدا ەدىڭ؟» دەگەن نەشە دۇركىن قايتالانادى. مۇنىڭ، ءوزى ايتاتىن ويدىڭ جەلىسىن ۇزبەي، ءبىر ارنادا دامىتىپ، بارعان سايىن شيرىقتىرىپ شيراتا تۇسكەندەي اسەر بەرەدى.
1910 جىلى «باقىتسىز جامال» اتتى رومانى باسىلىپ شىعادى. بۇل شىعارما جازۋشىڭىڭ ءوز شىعارماشىلىعىندا عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ادەبيەتىندە ەلەۋلى ورىن العان كوركەم تۋىندى بولدى. ويتكەنى ول اسا زور الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە قوزعاعان، قازاق ايەلىنىڭ اۋىر جاعدايىن شىنايى بەينەلەگەن، قازاك، ادەبيەتىندەگى رومان دەپ اتالعان تۇڭعىش پروزالىق شىعارما بولاتىن.
قازاق ايەلىنىڭ تاعدىرىن تولعايتىن العاشقى پروزالىق تۋىندىلار سانالاتىن ت. جومارتباەۆتىڭ «قىز كورەلىك»، س. كوبەەۆتىڭ «قالىڭ مال»، س. تورايعىروۆتىن، «قامار سۇلۋ» اتتى روماندارى ءبىر-بىرىنە ىلەسە جازىلىپ، 1912-1914 جىلداردا جارىق كورگەنىن ەسكە الساق، «باقىتسىز جامال» وسى ۇلكەن ارنا-اعىنعا جول اشكان باستاۋ ەكەنى ايقىن بولدى. «باقىتسىز جامال» كوپ ۇزاماي ورىس تىلىندە دە جارىق كوردى. مۇنىڭ ءوزى سول كەزدىڭ وزىندە-اق م. دۋلاتوۆتى ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ تانىپ-بىلۋىنە، جوعارى باعالاۋىنا مۇمكىندىك بەردى. مىرجاقىپ ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن پوەزيالىق شىعارمالارىندا دا ارنايى تاقىرىپ ەتىپ، قىزداردى مالعا ساتۋدى، جەسىر ايەلدى ەركىنەن ايىراتىن امەڭگەرلىكتى وتكىر سىننىڭ نىساناسىنا الىپ، ماحاببات سەزىمىن، ادامگەرشىلىكتى قاستەرلەۋدى ۋاعىزداعان. سۇيگەنىنە قوسىلا الماي، ەرىكسىز مال بەرگەن ادامعا قوساقتالعان باقىتسىز جامالدىڭ تراگەديالىق ءومىرى - جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاق قىزدارىنىڭ، ايەلدەرىنىڭ باسىنداعى جاعداي بولاتىن. سوندىقتان ايەلدىڭ باس بوستاندىعى، ەركىندىگى، ءوز سۇيگەنىنە قوسىلىپ، ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الۋى قازاق ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ءتۇيىنىن شەشۋى قاجەت ماسەلە بولدى.
مىرجاقىپ ايەلدىڭ ارىن اياققا باساتىن ەسكى ادەت-عۇرىپقا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى. جامال بەينەسىن سۋرەتتەۋدەگى جاڭالىعى دا وسى تۇپكى يدەياسىنا، وزات وي-پىكىرىنە نەگىزدەلگەن. قانشاما ايەل ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي، قايعى جۇتىپ، كونبىستىكپەن ءومىرىن وتكىزگەن بولسا، جامال عاشىق جارىنا قوسىلا الماي باسقا بىرەۋمەن تۇرمىس قۇرۋعا بار جانىمەن قارسى بولادى. عاشىق جىگىتى ومىردەن قىرشىن كەتكەندە اۋىر قايعى ۇستىندە شاراسىزدىقپەن اكەسىنىڭ ىرقىنا كونسە دە، قورلاۋعا شىدامايدى. كەلىن بولىپ تۇسكەن جەرىنەن قاشىپ كەتپەكشى بولىپ، قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى. A. ن. وستروۆسكيدىڭ ايگىلى «نايزاعاي» پەساسىنداعى كاتەرينا تۋرالى ن. ا. دوبروليۋبوۆ قاراڭعى تۇنەكتە جارقىراپ كورىنگەن نۇر ساۋلەدەي بولعان دەسە، جامالدىڭ قورلىققا كونبەي قارسىلىق بىلدىرگەن تاباندىلىعى، وجەتتىگى دە ەركىندىككە ۇمتىلىپ، ارمانىنا جەتۋدى اڭساعان تالاي قازاك كىزدارىنىڭ جۇرەگىنە ساۋلە بەرىپ، قىسىلىپ-قينالعاندا شيرىقتىرىپ، قايراتتاندىرعان بولار.
مىرجاقىپ اقىندىق، جازۋشىلىق ەڭبەگىن جۋرناليستىك قىزمەتىمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى. 1911 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا، 1913-1918 جىلداردا «قازاق» گازەتىندە قىزمەت ەتتى. ول «قازاق» گازەتىن شىعارۋعا باس رەداكتور احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە ايانباي ات سالىسىپ، وسى گازەتتىڭ جارىق كورگەن العاشقى كۇندەرىنەنى باستاپ ونىڭ بەتىندە ادەبيەت پەن مادەنيەتكە، قوعامدىق ءومىردىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىنە ارنالعان ماقالالار جاريالاپ وتىردى. ءسويتىپ، ول تالانتتى پۋبليتسيست، ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك، مادەنيەتتىك ماسەلەلەردى تولعايتىن ماقالالاردىڭ، وچەرك، فەلەتونداردىڭ اۆتورى رەتىندە جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلادى. سولاردىڭ ىشىندە ادەبيەت ماسەلەلەرىن ءسوز ەتەتىن ماقالالار از ەمەس ەكەنىن ەسكە سالا وتىرىپ، 1914 جىلى «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان.
«اباي» دەگەن ماقالاسىن ءبولىپ ايتۋعا بولادى. ماقالا «اباي سەكىلدى اتىمەن قازاق حالقى ماقتانارلىق اقىنىمىزدى ارامىزدان جوعالتقانىمىزعا 10 جىل تولۋىن ەسكە ءتۇسىرىپ» اتاپ ءوتۋ ءۇشىن جازىلعانىن اۆتور ءوزى دە ايتقان. مىرجاقىپ ابايدى «قاراڭعى زاماندا شىققان باسشىمىز» دەپ اتاپ، ونىڭ قازاق ادەبيەتىن، وي-ساناسىن دامىتۋعا كوسقان ۇلەسىن اسا جوعارى باعالاپ، ارتىنا قالدىرعان مۇراسىنڭ قادىرى بارعان سايىن ارتا بەرەدى دەگەن تەرەڭ پىكىر ايتادى:
«زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز. ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرماس، حالىق اعارار، ونەر-بىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن كۇنگە ارتىلار. «ءبىرىنشى اقىنىمىز» دەپ قابىرىنە حالقى ءجيى-ءجيى زيارات ەتەر، حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، بىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار».
بۇل سوزدەردىڭ قانداي كورەگەندىكپەن ايتىلعانىن بۇگىن ءادىل قازى - ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ كورسەتىپ وتىر دەۋگە تولىق حاقىمىز بار.
ادەبيەت پەن مادەنيەت جايىن بايانداعاندا مىرجاقىپ شوقان ءۋاليحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە شىعىستانۋشى گريگوري پوتانين مەن اتاقتى تاتار اقىنى عابدوللا توقايدىڭ ەڭبەگىن اۋىز تولتىرىپ ايتادى.
ونىڭ شوقاننىڭ ءومىر جولىن جاقسى بىلگەنىن، عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانىن تەرەڭ تۇسىنگەنىن كەيبىر وعاش، ورىنسىز ايتىلعان پىكىرلەردىڭ تەرىس ەكەنىن نانىمدى كورسەتكەنىنەن انىق بايقايمىز. «... شوقان حۇكىمەت قولىندا قۇر جانسىز قۇرال بولماي، تازا پىكىرلى، اق جۇرەك ۇلتىن ءسۇيۋشى جىگىت بولعاندىعى - ورىس عاسكەرىندە پاتشاعا انت بەرگەن وفيتسەر بولا تۇرىپ، مۇسىلماندارعا، ورىس عاسكەرى قىلعان زالىمدىققا شىداماي قارسى كەلىپ، چەرنياەۆتان ايىرىلعاندىعى زور دالەل بولسا كەرەك. شوقاننىڭ بار تالابى عىلىمعا ۇمتىلۋ، قازاق حالقىنا پايدا كەلتىرۋ، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن، ءراسىمىن، تاريحىن انىقتاۋ جولىندا بولعان»، - دەيدى مىرجاقىپ.
احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى ايتقاندا مىرجاقىپ ونىڭ اقىندىق ونەرىنە تۇجىرىمدى سيپاتتاما بەرەدى، ولەڭدەرىنىڭ باستى قاسيەتى شىنشىلدىق پەن سىرشىلدىق ەكەنىنە، ادەبي ەڭبەكتەرىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن اشكەرەلەگەنىنە نازار اۋدارادى. «قازاق» گازەتىن شىعارۋداعى، قازاق ءتىلىن زەرتتەۋدەگى، ونى وقىتۋ ءىسىن جۇيەگە كەلتىرۋدەگى بايتۇرسىنوۆتىڭ شەكسىز زور ەڭبىەگىن دە ايرىقشا اتاپ وتەدى.
سونىمەن قاتار مىرجاقىپتىڭ قوجا احمەت ياسساۋي ەسىمىنە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەردى، ابىلاي حان تۋرالى تاريحي ماعلۇماتتارمەن قاتار، حالىقتىڭ اڭىزدارىن، اقىن، جىرشىلاردىڭ ايتقانىن دا جاقسى بىلەتىنى سۇيسىنەرلىك. مىرجاقىپتىڭ قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ توزىپ، بۇزىلماي، ساقتالۋىن، «ماڭگىگە قالۋىن» قاجەت دەپ ساناعانى، وسى ماسەلەگە ارنايى توقتالىپ وتكەنى دە بىلىكتىلىكتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى.
ابىلاي حاننىڭ قازاق تاريحىنداعى الاتىن ورنى جايىندا ءسوز قوزعاعاندا، مىرجاقىپ ونىڭ ءوز باسىن قاستەرلەي وتىرىپ، كەنەسارى مەن ابىلاي حاندى قازاق ءۇشىن كۇش-ونەرلەرىن جۇمساعان دەپ اتاپ وتەدى. ابىلايدىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى ەلدىڭ ويلاعان جەرىنەن شىققان جوق دەگەندى دە اڭعارتادى، «بۇلارعا قازاق جۇرتىنىڭ وكپەلەيتىنى دە وسى كۇنگى تار زاماندا ءبىلىم، دارەجەلەرى بولا تۇرىپ، باياعى اتالارى ورگە سۇيرەگەن جۇرتىنا باسشىلىق قىلىپ پايدالارىن تيگىزبەدى دەگەننەن باسقا بولماسا كەرەك»، - دەپ جازادى.
مىرجاقىپتىڭ قازاق ءبىلىمپازدارىنا قوسا، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ، شىعىس ەلدەرى عۇلامالارىنىن، ورىس، ەۆروپا شىعىستانۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن ەركىن مەڭگەرگەنى ونىڭ قازاق پەن قىرعىزدىڭ شىققان تەگى تۋرالى جازعان تاريحي شولۋى سەكىلدى جازبالارىنان انىق بايقالادى.
1925 جىلى مىرجاكىپ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە اننەنكوۆتى، كولچاكتى اشكەرەلەپ ماقالا جازدى. ول ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىنان باسقا ساياسي ادەبيەتتى اۋدارۋمەن دە شۇعىلداندى. «بالقيا» اتتى پەسا جازدى.
پەداگوگتىك قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، وقۋلىق جازۋعا دا كۇش جۇمسادى («ەسەپ قۇرالى»، «قيراعات كىتابى»), مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1928 جىلى ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراپ، سولوۆەتسك لاگەرىندە اقتەڭىز - بالتىق كانالىنىڭ قۇرىلىسىندا ازاپتى اۋىر جۇمىستا ءجۇرىپ اۋرۋعا شالدىعىپ، 1935 جىلى ەمحانادا قايتىس بولدى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ادەبي شىعارمالارى ەرتە كەزدە-اق سىنشى، زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىكتى.
1914 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «شىعىس جيناعى» اتتى كىتاپتا قازاق اقىن-جازۋشىلارىنان ابايمەن قاتار مىرجاقىپتىڭ شىعارمالارى (ومىربايانىمەن بىرگە) بەرىلگەن. بۇدان كەيىنگى جىلداردا دا اقىننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى جاعىمدى پىكىرلەر ايتىلدى. الايدا ول حالىق جاۋى دەپ سانالعان جىلداردا بىلمەستىكپەن نەمەسە ادەيى بۇرمالاپ ايتىلعان، ءار ءتۇرلى كىنا تاققان جورامال پىكىرلەر دە از بولعان جوق.
ارادا ۇزاق جىلدار وتكەننەن كەيىن تۋعان حالقىنىڭ اياۋلى ازاماتى، اسا دارىندى اقىنى، قايسار كۇرەسكەرى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تاريحتان مىزعىماس بەرىك ورىن الدى.
مىرجاقىپ ءوز ادەبي شىعارمالارىندا قوعام ءومىرىنىڭ سانالۋان ماڭىزدى ماسەلەلەرىن اباي داستۇرلەرىن جالعاستىرا وتىرىپ، جاڭا زاماننىڭ تىلەك-تالابىنا سايكەس، باتىل قويا ءبىلدى. ول ابايعا، اسىرەسە، ءسوز ونەرىن حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋدىڭ، قوعام كوشىن العا باستاۋدىڭ بىردەن-ءبىر كۇشتى قۇرالى دەپ ساناعان اعارتۋشىلىق ونەگەسى جاعىنان ۇندەس. ارينە، بۇل جاعىنان العاندا مىرجاقىپ جالعىز ەمەس. وعان نيەتتەستىگىمەن دە، اقىندىق تۇلعاسىنداعى ورتاق سيپاتى مولدىعى جاعىنان دا ايرىقشا جاقىن احمەت بايتۇرسىنوۆتى اتاۋمەن عانا شەكتەلسەك، وسى ەكەۋىنىڭ ابايمەن ۇندەستىگى ءبىر ارناعا كەلىپ قۇيىلاتىنىن بايقار ەدىك. بايتۇرسىنوۆ تا، دۋلاتوۆ تا ءوز شىعارمالارىنىڭ ەڭ باستى يدەيالىق نىساناسى حالىقتى وياتۋ، ونەر-عىلىمعا، ادال ەڭبەك ەتۋگە، پروگرەسس جولىمەن العا باسۋعا شاقىرۋ دەپ ءتۇسىندى. وسىعان وراي كەيبىر قوعامدىق ماسەلەلەر، تاقىرىپتار توڭىرەگىندەگى تولعانىستارىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دا، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ دا ابايمەن سارىنداس، جالعاس كورىنۋى ىقتيمال.
ارينە ابايدىڭ شىعارماشىلىعى جان-جاقتى، كوپ قىرلى، سوندىقتان اقىندىق داستۇرلەرى دە ءار الۋان بولاتىنى انىق. وعان ءار اقىن، جازۋشى ءوز جولىمەن جاناسىپ، وزىنشە ساباقتاستىق، ۇندەستىك تانىتادى. مىرجاقىپ شىعارماشىلىعىنداعى ءداستۇر جالعاستىعى جاڭاشىلدىق سيپاتىن دا ايقىنداي تۇسەتىنى ءسوزسىز. مىرجاقىپ شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ جاڭاشىلدىق سيپاتى ونىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك ىزدەنىستەرىنىڭ اسا قۇندى، قۋاتتى بولعاندىعىنان، دۇنيەتانىمى مەن سەزىم الەمىنىڭ، ونەرپازدىق دارىنىنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن قاسيەتتەرى مولدىعىنان ەكەنى ەشبىر تالاس تۋدىرمايدى. ولاي بولسا، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، پوەزياسى، سان-سالادى شىعارماشىلىق مۇراسى - حالىق يگىلىگىنە ارقاشان دا قىزمەت ەتە بەرەتىن اسىل قازىنا.
