ازىرگى جازۋ پراكتيكامىزدا سوزدەردى وقىعاندا جازىلىم بويىنشا اينىتپاي وقۋعا تۋرا كەلگەندىكتەن، قاراپايىم حالىق «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدىنىڭ» كەبىن كيىپ جۇرە بەرەتىن كۇيدە قالدى. بۇل جەتپەگەندەي بۋىنعا ءبولۋ دەگەن اتپەن سوزدەردى ماعاناسىز بولشەكتەرگە ءبولىپ – ءبولىپ تاستادىق، سونان بارىپ ءتىلىمىزدىڭ تەرەڭىنە بويلاۋدىڭ جولى كەسىلىپ، تىلدىك سانا سالعىرتتاندى، ءوز ءتىلى وزىنە قيىن سەزىلىپ، تىلگە دەگەن سامارقاۋلىق بەلەڭ الدى، ءتىلدىڭ قىرى مەن سىرىن يگەرۋ تەك عانا ساۋساقپەن سانارلىق ماماندارعا عانا بۇيىردى.

وسىنداي جاعدايدا، ەتيمولوگياعا ءمان بەرىلگەن جازۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى بولاتىنى تۋرالى ماقالا Abai.kz-تە «انا ءتىلى دەگەنىمىز اۋىزەكى ءتىل» دەگەن اتپەن جاريالانعان ەدى. ماقالادا «ىشقۇر» دەپ جازىپ «ىشقىر» دەپ وقۋ، «قولقاپ» دەپ جازىپ «قولعاپ» دەپ وقۋ، «ءىشتون» دەپ جازىپ، «ءىشتان» دەپ وقۋ... جونىندەگى ءسوز قوزعالىپ، ەتيمونعا ءمان بەرىلەر بولسا ادامدار ءار ءسوزدىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى بىلىمدەردى بىرتىندەپ قابىلداپ وتىراتىندىعى ايتىلعان ەدى. سوزدەردى قۇراعان ءاربىر ماعانالى بولشەكتەر ايقىن بولسا، كوپتەگەن سوزدەردىڭ ىشكى زاڭدىلىعى بىلايعى جۇرتقا كادىمگىدەي تانىس بولىپ كەتەر ەدى. مىسالى:

«قايىن جۇرت»: ەرتەدەگى «اداق» ءسوزى قازىر «اياق» بولعان («د» دىبىسى وزگەرمەي جەتكەن «ادىم» سوزىمەن سالىستىرىڭىز), ءمىنىس كولىگى سانالاتىن «ات» ءسوزى دە وسى «اياق» سوزىمەن بايلانىستى، «د-ت» دىبىستارى «ي» دىبىسىنا وزگەرە الادى ەكەن، وندا «قايىن جۇرت» دەگەن ءسوزدىڭ «قاتىن جۇرت» دەگەن سوزدەن كەلگەنى تۇسىنىكتى بولادى، بۇل «ي» دىبىسىنىڭ داۋىسسىز دىبىس ورنىندا جۇرەتىندىگىنىڭ جەنە ءبىر دالەلى. بۋىنعا ماعانالى بولشەكتەرى بويىنشا بولگەندە «قات+ىن» بولىپ، ءوز قاتارىنا قوسىلعاندىقتى، ءومىر ساپارىنا بىرگە قاتىساتىندىقتى بىلدىرەتىندىگىن بۇرىنىراقتاعى ماقالادا ايتقان بولاتىنبىز، سوندا «قايىن جۇرت» دەگەنىمىز قاتىن جۇرت، ارالاسىپ-قاتىناسىپ تۇراتىن جۇرت دەگەندىك بولىپ شىعادى.

«ناعاشى» دەگەن ءسوزدىڭ الدىنا «ا-تا، ا-پا، ا-نا، ا-عا» دەگەن سوزدەردەگى سىياقتى «ا-» دىبىسىن قوسساق «اناعاشى» بولىپ شىعادى، بۇل «انا-قاسى» ياعني «انانىڭ قاسىنداعىلار، شەشە جاعىنداعىلار» دەگەندىك، مۇندا «ش» «س» دىبىستارىنىڭ ءبىر ءبىرىنىڭ ورىنىنا اۋىسا الاتىندىعى ءبىلىنىپ تۇر. ورىس تىلىندەگى «تس» دىبىسى دا وسى «س، ش» دىبىستارىمەن نەگىزدەس، مىسالى، پروداۆ+ەتس -- ساتۋ+شى،    ۆلادەل+ەتس -- يەلەنۋ+شى (يە+سى),  پەۆ+ەتس – ءان+شى، مۇنان «ش» دىبىسىمىزعا لاتىننىڭ «س» ءارىبى تۋرا كەلەتىندىگى كورىنىپ تۇر.

«سىيىر»: «سىعىر» سوزىنەن كەلگەن ەكەن، ءتۇبىرى «سىق»، ياعني ەمشەگىن قولمەن سىعىپ، ءسۇتىن ساۋىپ الادى. وسى ءسوزدى «سيىر» دەپ جازعاندا، مۇنىڭ ءتۇبىرى «سىق» ەكەندىگى كومەسكىلەنىپ قالادى، بۇل ادامداردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە ورنى تولماس زيان اكەلەدى. سوناۋ زاتتىق بايلىق تاپشى بولعان ىقىلىم زامانداردا ادامدار جارتاسقا، قىشقا، سۇيەككە، بىلعارىعا، قامبات-قىمبات زاتتارعا جازۋ جازعاندا ءتىلدىڭ تابيعاتىن ساقتاپ جازىپ، دىبىستار مەن ارىپتەردى ۇنەمدەپ قىسقارتىپ جۇرمەگەن ەدى، زاتتىق بايلىق مولايعان مىنا زاماندا ۇنەمشىلدىككە سالىنۋدىڭ تىپتەن قاجەتى جوق، كومپيۋتەر تەحنولوگياسى ءۇشىن ءبىر ءارىپ پەن ون ءارىپتىڭ پارقى تەڭىز جانىنداعى ءبىر تامشى سۋ مەن ون تامشى سۋدىڭ پارقىنداي عانا بولىپ قالادى. ۇنەمشىلدىك قاجەت بولىپ بارا جاتسا، ايتار ويىمىزدى ىقشامداپ جەتكىزە الساق سولدا جەتەر ەدى.

«قۇرالاي»: Islam.kz سايتىنداعى «قۇرالاي دەگەن قانداي جاراتىلىس» ماقالاسىنان وسى ءسوز توڭىرەگىندە ءارتۇرلى انىقتامالار بار ەكەنىن بىلدىك. وسى ءسوزدى بۋىنعا «قۇ+را+لاي» دەپ ەمەس، باسقى بۋىندى ماعانالى ەتىپ «قۇر+الاي» دەپ بولسەك، سوڭعى بولىگى «الاي» بولادى. شىڭعىسحاننىڭ توعىزىنشى (كەيدە ونىنشى دەيدى) باباسىنىڭ ايەلىنىڭ اتى «الان گوا» دەلىنەدى (دۇرىسى «الان حۋا»), «قوي» ءسوزىنىڭ توركىنى «قون» ەكەندىگىن ەسكەرسەك «الاي» ءسوزى ءاسىلى «الان» ەدى دەۋىمىزگە بولادى، «الان» ءسوزىن قازاق عالىمدارى «مارال» دەپ تۇسىندىرەدى، سوندا «قۇرالاي» ءسوزى «قۇر+مارال» دەپ بولجاۋ ايتا الامىز، سونىمەن اتالعان ماقالاداعى انىقتامالاردىڭ ىشىندەگى «كيىكتىڭ لاعىن قۇرالاي دەپ اتايدى» دەگەن بولجام دۇرىس دەپ بولجاۋعا بولادى، كەيىن كەلە كوز جانارى تۇڭعيىق قارا، ادەمى جاراتىلعان باسقا جانۋارلاردى دا «قۇرالاي» دەپ اتاي باستاسا كەرەك، «قۇرالايدى كوزگە اتقان» دەگەندە اڭشىنىڭ جاي مەرگەن ەمەس «سۋىق مەرگەن» «سەزىمسىز مەرگەن» ەكەندىگەن قوسا ءبىلدىرىپ تۇر.

«قوتان قاراعاي»: بىردە قىتايدىڭ التايىنان كەلگەن قازاقتار «قوتان قاراعاي» دەپ سويلەپ وتىردى، ال شىعىس قازاقستاندا «كاتون قاراعاي» ۇلتتىق ساياباعى بار، «قوتان» ءسوزى «مال قورالاتاتىن ورىن» دەگەندى بىلدىرەدى (ۆيكيپەدياعا قاراڭىز), ەتيمونعا ءمان بەرىلمەگەندىكتەن وسىنداي جاڭساقتىقتار الىدە ساقتالىپ كەلەدى.

«ونەر»: «ءون» ءتۇبىرى بايىرعى يندو-ەۆروپەاندىق «ءبىر، بىرەگەي، جالعىز» دەگەندى بىلدىرەتىن «oi-no-» سوزىمەن تامىرلاس، ەرتەدە «14» دەگەندى «ءتورت جىيىرما»، «27» دەگەندى «جەتى وتىز»، «8» دەگەندى «سەگىز ون» دەپ ايتقان ەكەنبىز (وسى زامانعى سانار – تسيفروۆوە  تەحنولوگياسىندا وننان تومەنگى سانداردى «01, 02, 03...» ەتىپ جازاتىنىن ەسكە الىڭىز), ياعني «ون» ءسوزى سانداردىڭ باستالۋى بولعان، «ءون» ءسوزى ازدىڭ ءوسىپ-ءونىپ كوبەيۋىن بىلدىرگەن.   «oi-no-» سوزىنە «قايىرۋ، بۇرۋ، اۋدارۋ، ءىيىرۋ» دەگەن ماعانا بەرەتىن “wer-” جالعانىپ «univer» بولىپتى، «ءون» سوزىمىزگە «جاس وسەر، جارلى بايىر» دەگەندەگى وزگەرىستى ءبىلدىرىپ تۇرعان «-ر» جۇرناعى جالعانىپ «ونەر» ءسوزى جاسالعان. سونداعى ايتپاقشىمىز «univer» ءسوزى مەن «ونەر» ءسوزىنىڭ جاسالۋ جولى بىردەي، سوندىقتان «univercitet» ءسوزىن «ونەرىستەت» دەپ ايتا بەرسەك جاڭىلعان بولمايمىز ءارى ءتىلىمىزدىڭ دىبىستاۋ زاڭدىلىعىن ساقتاپ قالامىز.

«مىنىستەر»: بايىرعى ەۆروپادا سۋديانى، ءدىن باسىن، وقىمىستىنى «magister» دەگەن ەكەن («mag - max» ۇلكەن دەگەندىك), تومەن دارەجەلى قىزمەتكەرلەردى «minicter» دەگەن ەكەن، وسىنداعى «min» دەگەنىمىز «minus» دەگەندەگى «min» بولىپ «كىشى» دەگەندى بىلدىرەدى. تىلىمىزدەگى «ءمىنسىز سۇلۋ اسىل تاس» دەگەندى «زارەدەيدە داعى جوق ادەمى اسىل تاس» دەپ ۇعامىز، بۇل «ءمىن» ءسوزىنىڭ بىزدە دە «كىشكەنە» دەگەن ماعاناسى بارىن بىلدىرەدى، حالىققا قىزمەت ەتەتىن اتقا مىنەرلەرىمىزدى «مينيستر» دەمەي، «ءمىنىستر» دەسەك وسى ءسوزدىڭ ەتيمونىنا جاقىنداي تۇسەمىز، سونىمەن بىرگە ماتەماتيكا، فيايكا سىيااقتى ءتۇرلى عىلىمداردا قولدانىلاتىن «min» تەرمينى دە تىلىمىزگە ءتان سوزدەردىڭ ءبىرى بولىپ شىعادى. عىلمي تەرميندەردە «ءمىن» نەمەسە «مين» بولىپ ەرىكتى وقىلا بەرسىن، «ministir» دەگەندى بىرەۋلەر  «ءمىنىستىر» دەپ وقىسا، بىرەۋلەردىڭ «مينيستير» دەپ وقۋلارىنا ەرىك بەرىلسە «ءى» دىبىسىمىزدى جوعالتىپ الامىز دەپ ۋايىمداۋ «شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەپتىنىڭ» كەرى عانا بولماق. حالىقتىڭ پاراساتىن تومەن ساناۋ ءوز بويىمىزداعى سەنىمسىزدىكتىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى.

Elon Muck دەگەن ادام اتىن «يلون ماسك» دەپ ءجۇرمىز، لاتىن الىپبيىنە كوشكەن سوڭ قالاي جازامىز؟ «Ilon Mask» دەپ جازامىزبا؟

وندا قاتەلەسكەن بولامىز. ەسىم يەسىنە قۇرمەت ءۇشىن ءارى تسيتاتالىق قاعيدات بويىنشا ارينە «Elon Muck» دەپ جازىلادى، ال ايتقاندا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا «الەن ماسك» دەپ ايتىپ جۇرتتىڭ قۇلاعىن ءۇيىر ەتۋ كەرەك، تۇكتە سوكەتتىگى جوق. «تاريحي، يسا، ءنازيرا» قاتارلى سوزدەر بەينە «فيزيكا، پۋشكين، تسۆەتا» دەگەن سوزدەر سىياقتى كىرمە سوزدەر قاتارىنا جاتادى، قازاق ءتىلىننىڭ ءالىپبيىن ءتۇزۋ بارىسىندا مۇنداي كىرمە سوزدەر الىپبيگە ەشقانداي دا ىقپال ەتپەۋى كەرەك، قازاق ءتىلىنىڭ قاعيدالارى تولىق ەسكەرىلگەن سوڭ عانا بۇلاردى قوسىمشا ەسكەرە كەتسە بولادى، مۇنداي سوزدەردى جازۋ، وقۋ، بۋىنعا ءبولۋ قاتارلى ىستەردى ەڭ سوڭىندا بارىپ ويلاستىرعان ءجون.

ءۋاليحان عابيدەنۇلى

Abai.kz