تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ سەگىزىنشى پرەزيدەنتى تۇرعىتت وزال مالاتيا قالاسىنىڭ تۋماسى. ااناسى جاعىنان كۇردى قانى بولعان. ول مۇنى ەشقاشان جاسىرماعان دا. تۇرعىتتىڭ اكەسى بانك قىزمەتكەرى بولعاندىقتان، وتباسى ۇنەمى ءار قالاعا كوشىپ جۇرەتىن. ول ورتا ءبىلىمدى كونيا قالاسىندا اياقتاعان.

تۇرعىت وزال بالا كەزىنەن ۇشقىش بولۋدى ارمانداپتى. الايدا ەسەكتەن قۇلاپ، قولىن جاراقاتتاعان تۇرعىت بۇل بالا ارمانىن ورىنداي الماعان. ونىڭ قولدارى زاقىمداندىقتان كەمىس ءوسىپ، ءبىر قولى ەكىنشىسىنەن قىسقا بولعان. مەكتەپتتى تامامداعاننان كەيىن تۇرعىت وزال تۇركيانىڭ سول كەزدەگى ساياسي كادرلار ۇستاحاناسى - ىستامبۇل تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

كەيىننەن اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كوپتەگەن تۇلەكتەرى ماڭىزدى ۇكىمەتتىك قىزمەتتەردە ىستەگەن. ولاردىڭ ىشىندە، ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مەن پرەزيدەنتى دە وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇلەگى ەدى. ۋنيۆەرسيتەت وقىتىپ شىعارعان ساياساتتاعى شوقجۇلدىزداردىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلدەرى – سۇلەيمەن دەميرەل مەن نەيمەتدين ەرباكان.

بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە ينجەنەر-ەلەكتريك ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان «بولاشاق پرەزيدەنت» (تۇرعىت وزال) تەحاستىڭ تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ەكونوميست ماماندىعىن وقىپ شىعادى. وتانىنا ورالىپ، ەلەكترلەندىرۋ جونىندەگى باس ديرەكتسيادا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى رەتىندە جۇمىس ىستەي باستايدى جانە سول كەزدەن باستاپ ەلدى ەلەكترلەندىرۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسادى.

ءارى قاراي، اسكەري بورىشىن وتەپ كەلگەننەن كەيىن ءتۇرلى قىزمەتتەردە بولىپ، ۋنيۆەرسيتتەتتە ءدارىس وقيدى. كەيىنىرەك، سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ كەڭەسشىسى، وندا دا مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ۇيىمىنا باسشىلىققا بارادى.

ءارى قاراي، تاعدىر ءبىر-بىرىنە ۇقساس ساياساتكەرلەردى بىرنەشە مارتە توقايلاستىرعان. ال كەيبىر تۇرىك تاريحشىلارى ءتىپتى، «وزال پرەمەر-مينيسترلىكتەن كەتىپ، سۇلەيمەن دەميرەلمەن تەكەتىرەسكە بارماس ءۇشىن پرەزيدەنت بولدى»، - دەپ سانايدى.

تۇرعىت وزال تۇركيادا نارىقتىق رەفورمالار جۇرگىزدى (1980 جىلدىڭ قاڭتارى):

*ۇلتتىق ۆاليۋتا دەۆالۆاتسياعا ۇشىرادى (32,7%). ۆاليۋتا باعامىنىڭ كۇندەلىكتى باعاسىنا كوشۋ جۇزەگە اسىرىلدى;

*مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى ازايدى. اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ۇلەسى ازايدى;

*ەنەرگەتيكا، كولىك جانە تىڭايتقىشتاردى جەتكىزۋدەن باسقا بارلىق مەملەكەتتىك سۋبسيديالار جويىلدى;

*سىرتقى ساۋدا ىرىقتاندىرىلدى. شەتەلدىك ينۆەستورلارعا قولداۋ جاسالدى;

*شەتەلدىك مەردىگەرلەرگە قولداۋ جاسالدى;

*يمپورت پەن ەكسپورتتى ىرىقتاندىرۋ بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرىلدى;

*سالىقتى قايتارۋ پروتسەسسى رەتتەلدى;

*نەسيە بويىنشا پايىزدىق مقلشەرلەمە تومەندەتىلدى;

*ەكسپورتتاۋشى تاۋار وندىرۋشىلەرگە كەدەندىك باج سالىقتارى الىنىپ تاستالدى;

*ەكونوميكا سالاسى بويىنشا مەملەكەتتىك قولداۋ جۇيەسى دامىدى.

بۇل سانداردىڭ ءوزى تۇرعىت وزالدىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالارىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتەدى. تۇركيانىڭ ەكسپورتى 1980-90 جىلدارى، ون جىلدىڭ ىشىنشە 6 ەسە ءوسىپ، 12 ميلليارد دوللارعا جەتكەن. ونىڭ ۇستىنە تۇركيانىڭ ونەركاسىپ ونىمدەرى ءجىو-ءنىڭ 80 پايىزىن قۇرادى. بۇگىندە تۇركيا، اسىرەسە ىستامبۇل قالاسى شەتەلدىك تۋريستەر اعىلعان ەۋروپالىق جارمەڭكەگە اينالدى. ولاردى ەجەلگى ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي ورىندار عانا ەمەس، ساپالى جانە سالىستىرمالى تۇردە ارزان تۇرىك تاۋارلارى دا قىزىقتىراتىنى راس.

1992 جىلعا قاراي تۇركيانىڭ ەكسپورت كولەمى 20 ميلليارد دوللارعا جەتىپتى. بۇل ۋاقىتتا ءتۋريزمنىڭ تابىسى 2,5 ميددياردتان 4 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەن. ال وڭتۇستىك-شىعىس انادولىنى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى جۇزەگە اسىرىلعان كەزدە (حح-شى عاسىردىڭ اياعىندا), تۇركيادا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ كولەمى ەكى ەسەگە ءوسىپتى. وسىلايشا، ءححى عاسىردىڭ باسىندا تۇركيا الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.

كسرو ىدىراعاننان كەيىن ت.وزال ورتا ازيا ەلدەرىمەن، سونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن قازاقستانمەن بايلانىس ورناتا باستادى. تۇرعىت وزال تۇركيانىڭ جاڭا سىرتقى ساياسات تۇجىرىمداماسىن العا شىعاردى. ونىڭ ناتيجەسىندە تۇركيا ايماقتىق كوشباسشىعا اينالۋىنا ءتيىس ەدى.

1991 جىلى ناۋرىزدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شاقىرتۋىمەن، تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت وزال قازاقستانعا كەلدى. بۇل تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى شەت مەملەكەت باسشىلارى ىشىندە قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن العاشقى ادام ەدى.

كەلىسسوزدەر ن.نازارباەۆ پەن ت.وزال اراسىندا ءوتتى. ولار ساۋدا-ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە مادەني سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى ورناتۋعا جانە كەڭەيتۋگە قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى تالقىلادى. ەكى ەل باسشىلارى «قازاق كسر مەن تۇرىك رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويدى. بۇل قازاقستاننىڭ العاشقى حالىقارالىق كەلىسىمى بولدى.

1991 جىلى 25-26 قىركۇيەكتە پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ تۇركياعا ساپارى كەزىندە ەكى ەل باسشىلارى «ءوزارا كەلىسىمدەر تۋرالى مەموراندۋمعا» قول قويدى. وندا ولار ىسكەرلىك كەڭەس قۇرۋ جانە وسى سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ نيەتى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. كولىك، اۋە قاتىناسى، تەلەكوممۋنيكاتسيا، نەسيە بەرۋ، ساۋدا قاتىناستارى، قازاقستاننان تۇركياعا تابيعي گاز جەتكىزۋى، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق، تۋريزم جانە سپورت، ءبىلىم جانە تەحنولوگيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ورناتىلدى.

وسىلايشا، 1991 جىلعى ناۋرىزداعى پرەزيدەنت ت.وزال مەن 1991 جىلعى قىركۇيەكتەگى پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ العاشقى ساپارلارى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ سوڭعى 30 جىلىندا تابىستى دامىپ جانە نىعايىپ كەلە جاتقان قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى جەمىستى ىنتىماقتاستىقتىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالادى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz