قازتۋعان تۋرالى «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىندا: «قازاق ادەبيەتى ءتولباسىلارىنىڭ ءبىرى – قازتۋعان جىراۋ ءسۇيىنىشۇلىنىڭ شامامەن XV عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا ەدىل بويىندا، قازىرگى استراحان وبلىسىنىڭ كراسنىي يار قالاسىنىڭ ماڭىندا تۋادى. ... XV عاسىردىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعان بۇلعاق كەزىندە ونىڭ كىمدەردى جاقتاعانى، نە ىستەگەنى بەلگىسىز. تەك عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوز قاراۋىنداعى رۋلارىمەن بىرگە ەدىلدەن اۋىپ، قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا وتكەندىگىن بىلەمىز»، - دەيدى (بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، جازۋشى، 1989, 1 توم، 27 بەت، قۇراستىرۋشىلار: م.ماعاۋين، م.بايدىلداەۆ).

ال، ەندى نوعايلار شىعارعان «يىر يەسى مەن ەديم» كىتابىندا قازتۋعان تۋرالى بىلاي دەيدى: «كازى-تۋۆگان سۋينيش ۋلى ءXVىى-ينشي وميردين اۆلەتي. ونىن اتاسى سۋينيش سەيت-ابدۋللا ۋلى اۆەلدە اشتارحان نوگايلارىننان بولىپ، سون وزينين ۋليسي مينەن ەديلدەن كوبانگا كوشكەن.

...كازى- تۋۆگان وسيپ ەتكەندە اشتارحان نوگايلارىن دجۋنگار باسكىنشىلاردان بوساتار ۋشين كوپ كۋرەسكەن» («يىر يەسى مەن ەديم» پوەزيا يىيىنتىعى. سوست. كۋلۋنچاكوۆا ب. ماحاچكالا: گۋ «داگەستانسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو»، 2009, ستر. 73). بۇل كىتاپتا نوعايدىڭ XV-ءىنشى ءھام حح عاسىر ارالىعىندا جاساعان نوعاي شايىرلارىنىڭ شىعارمالارى جيناق بوپ بەرىلگەن. كىتاپتاعى ماتەريالداردى جيناعان، بەلگىلى نوعاي عالىمى –  اشيم شەيح-الي ۋلى (اشيم سيكاليەۆ).

قازتۋعاننىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى تۋرالى ەكى كىتاپتا  ەكى ءتۇرلى دەرەك ايتىلىپ تۇر. اراسىنداعى ايىرما از ەمەس، باقانداي ەكى عاسىر. بۇرىن ونشا بايقاماعانبىز. ياكي بايقاساق تا، ونشا ءمان بەرمەگەنبىز.

بىزدىڭشە، نوعاي عالىمى ايتىپ وتىرعان ەكىنشى دەرەك شىندىققا ساي كەلەدى. وعان دالەل اۋەلى قازتۋعاننىڭ ءوز سوزدەرى:

كارگاداي سۋينيش ۋلى
كازى-تۋۆىل وزي ايتار.
كازى، يالدان زات كالماي،
كالمىكلاردان كاشالماي،
كالدى-اۆ مەنيم نوگايىم.
وراكشىدان كۋلتە الىپ،
وتىنشىدان شىرپى الىپ،
ورگا بارىپ ۋرىنىپ،
ورىپ تاۆگا سۋرينيپ،
ولدي-اۆ مەنيم نوگايىم.
انا ەديلدي الدىرىپ،
ارگىماگىن تالدىرىپ،
اتاي مىنان انايگا
اگۋۆ سالىپ كۋستىرىپ،
ازدلى اۆ مەنيم نوگايىم.
ەتيسانىم ەل يزلەپ،
ەمبويلىگىم ەم يزلەپ،
ەتۋشكۋليم، كوپ حالكىم،
ەبيرينە ەم يزلەپ،
توزدى-اۆ مەنيم نوگايىم.
بيري كەتتي كرىمگا،
بيري كەتتي ۋرىمگا،
باتير ەلدين بالاسى
بيز دە كەتيپ بارامىز
بييك تاۆدىن كىرىنا،
اك يايىكتى ياندىرىپ،
انا ەديلدي سونديريپ،
اك كوباندا اكىر نوگاي باردى دەپ،
الاساسىن تەپكيلەپ،
الگاسايدى نوگايىم.
احىرىسى بۋ كۋندە
اك كوبانگا يىيىلىپ،
اسكار تاۆگا سىيىنىپ،
اك شاتىرىن كۋردىرىپ،
اياكلاندى اۆ نوگايىم.
كاباگىننان بورك كيگەن،
شەركەشلەر مەن دوس بولىپ،
شەكەلەندي نوگايىم.
احىرىسى بير كۋندە،
ايۋكەدەي حانلاردى
ايۋۆدايىن اكىرتىپ،
ازدااداي ىسكىرتىپ،
انا ەديلدە ەركين يايلار نوگايىم.

(«يىر يەسى مەن ەديم»، ستر. 79-80). دەمەك، جىرداعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا قازتۋعان جۇرتىمەن بىرگە قالماقتاردان قاشىپ ءجۇر. بىراق ول قايدان، قايدا قاشادى؟ ەدىل، جايىقتان قوبانعا قاشادى. قارا تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنداعى قوبان جەرى. ءبىز كەڭەستىك داۋىردەن بىلەتىن دەرتكە شيپا، جانعا داۋا كۋرورتقا تولى كۋبان جەرى. قازتۋعاننىڭ كەزىندە ول قىرىم حاندىعىنا قارايتىن جەر. قازتۋعاننىڭ قوبانعا كوشكەنىن راستايتىن تاعى ءبىر جىرى بار:

ەتيسانىم اناۆ دەپ،
ەمبويلىعىم مۋناۆ دەپ،
ەتيشكۋليم – كوپ حالقىم،
كابىرگامدا
كانات بەرگەن تاياۆ دەپ،
اننا ايتۋۆدا بولار دەپ،
يتەلگي كۋستاي يتەليپ،
تىرىمتاي كۋستاي مەن وزيم
كارشىگا كۋستاي مەن وزيم
كانات كاگىپ كاۆىسىپ،
الار كۋستاي اۆلانىپ،
بوراندا بوراپ يول سالدىم،
تولىقسىپ بيزيم ەليميز
كوباندا كونىس كونسىن دەپ!

(«يىر يەسى مەن ەديم»، ستر. 73-74). جىرداعى تاريحي كەزەڭدى انىقتايتىن ءبىر جەر – ول قالماقتىڭ ايۋكە حان اتىنىڭ اتالۋى. تاريحقا شولۋ جاساساق: رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ قالماق گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ عالىمى ۆ.ت.تەپكەەۆءتىڭ «كازتۋۆگان  سۋيۋنيش ۋلى – ۆىدايۋششيسيا يىراۆشى نوگايسكوگو نارودا» اتتى ماقالاسى ءبىراز كوزدى اشادى. ونىڭ ايتۋىنشا قازتۋعان تۋرالى العاشقى ورىس دەرەكتەرى 1673 جىلى كەزدەسەدى. وندا وسى جىلدىڭ اقپان ايىندا قالماق تايشىسى ايۋكەنىڭ اشتارحان  بيلەۋشىلەرىنەن جاس نوعاي مىرزاسىن بوساتۋىن سۇراعانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل دەرەكتەن قازتۋعاننىڭ بالا كەزىندە (ورىسشا: توگان) امانات ۇيىندە (اماناتنىي دۆور) بولعانى بەلگىلى بولادى. بۇل كەلىسىم اقىرى اشتارحان تاراپىنان شەشىمنىڭ ماسكەۋدەگى پاتشا جارلىعىمەن عانا شەشىلەتىندىگىن جەتكىزۋمەن بىتەدى. ايۋكەنىڭ  قازتۋعانعا ارا ءتۇسۋ سەبەبى نوعايدىڭ ەديسان رۋى 1643 جىلدان ءوز ەرىكتەرىمەن قالماق ورداسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان ەدى. ەديسان – بەلگىلى نوعاي رۋى. ول قازتۋعاننىڭ ءھام اكەسى ءسۇيىنىشتىڭ رۋى (ورىس دەرەگىندە ءسۇيىنىش– سيۋيۋنچي ابدۋلوۆ اتالعان). ءسۇيىنىش ابدۋللاۇلى 1648 جىلى قىرىم جورىعىنا، 1657, 1673 جىلدارى ورىس-قالماق كەلىسسوزدەرىنە قاتىسقان. قالماق تايشىسى لۋزان ءوزىنىڭ قىزىن سۇيىنىشكە بەرگەن. سوعان قاراپ تەپكەەۆ قازتۋعاننىڭ اناسى بوزتۋعاندى وسى لۋزان تايشىنىڭ قىزى دەپ جورامالدايدى. قازتۋعاننىڭ ەسىمى ورىس دەرەكتەرىندە ەكىنشى رەت 1690 جىلدارى ۇشىراسادى. ارحيۆ دەرەكتەرىندە ەديسان نوعايلارىنىڭ 1696 جىلى ايۋكەدەن قاشىپ، قىرىم حانى داۋلەت-كەرەيگە وتكەنى تۋرالى ايتىلادى. وسى وقيعالاردا قازتۋعان  كوش باستاعان كوسەمنىڭ ءبىرى بولعان. ونىڭ جىرداعى: «بوراندا بوراپ يول سالدىم، تولىقسىپ بيزيم ەليميز، كوباندا كونىس كونسىن دەپ!» دەگەنى سول.

ەدىل بويى قالماقتارى جوڭعاريادان اۋىپ كەلگەن. العاش رەت ءXVى عاسىردىڭ اياعىنا تامان تورعاۋىت قالماقتارى كەلسە كەرەك.   ولاردىڭ كەلۋىنە رەسەي يمپەرياسى مۇددەلى بولعان. ءتىپتى قولتىقتارىنا سۋ بۇرىككەن. ولاردى ورىستار پارسى جورىعىنا، ورىس-شۆەد، ورىس-تۇرىك ءھام 1812 جىلعى وتان سوعىستارىندا پايدالانعان. ورىستىڭ جۇمساۋىمەن قالماقتار اسىرەسە، تۇرىك (نوعاي، تۇرىكمەن، قازاق، داعىستان، قۇمىق) ءھام كاۆكاز (شەشەن، كاباردين) حالىقتارىنا  تالاي ويران سالعان. ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعى 1633-1771 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ەل بيلەگەن حاندارى: حو-ۋرليۋك (1633-1644), شۋكۋر -دايچين (1644-1661), مونچاك (1661-1672), ايۋكە (1661-1724). اسىرەسە، ايۋكە تۇسىندا وتە قۋاتتى ەل-جۇرت بولعان. قازتۋعان ايتىپ جۇرگەن ايۋكە وسى. ونىڭ:

ايۋكەدەي حانلاردى
ايۋۆدايىن اكىرتىپ،
ازدااداي ىسكىرتىپ،
انا ەديلدە ەركين يايلار نوگايىم –

دەپ جۇرگەنى بەكەر ەمەس. ايۋكە قازتۋعاننىڭ ەدىلدى ەركىن جايلاپ جۇرگەن ەديسان (جەتى سان) جۇرتىن اتاجۇرتىنان ايرىپ وتىر. جىراۋدىڭ كوكىرەگىنەن ءاتشى جىردىڭ توگىلۋىنىڭ تاريحي استارى وسىندا جاتىر.

وكىنشىكە وراي  قازاق تىلىندەگى قازتۋعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندە ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان وسى ەكى جىر دا جوق. ءبىزدىڭ ءXVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازتۋعاندى XV عاسىرعا اپارىپ، ەدىلدەن قوبانعا كوشكەن قازتۋعاندى ابىلقايىر ورداسىنان جەتىسۋعا كوشكەن كەرەي، جانىبەك كوشتەرىنە قوسىپ جۇرگەنىمىز سودان بولار، بالكىم. قازاق حاندىعى ءداۋىرى دەيتىن ادەبي كەزەڭدى زەرتتەۋ سوناۋ 1968 جىلعى جارىق كورگەن م.ماعاۋين اعامىزدىڭ «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىنان كەيىن توقتاپ قالعانداي اسەر ەتەدى. بالكىم جازىلعان بىرەن-ساران ەڭبەكتەر بار شىعار. ءوزىمىز بۇل كەزەڭدى ىندەتىپ زەرتتەۋشى ەمەسپىز. ايتپاقشى بولعانىمىز، حاندىق ءداۋىر كەزەڭىن جان-جاقتى تاريحي ءھام ادەبي تۇرعىدان ەگجەي-تەگجەي سارالاۋ 60-شى جىلداردان كەيىن سايابىرسىپ، باسىلىپ قالعان قۇسايدى.

قازتۋعاننىڭ ەدىلدەن ايىرىلعان اششى زارىنىڭ تاريحي استارىن ش.ءۋاليحانوۆ جاقسى باعامداعان سياقتى. بۇل كەزەڭ تۋرالى ول بىلاي دەگەن: « ءXVىىى (سلەدۋەت: ءXVىى) ستولەتيە بىلو ۆرەمەنەم ۋجاسوۆ ي ۆنۋترەننيح ۆوين. پرەدانيا، وتنوسياششيەسيا ك ەتومۋ ۆرەمەني، وتليچايۋتسيا مراچنىم، پوگرەبالنىم حاراكتەروم. چۋجەزەمنىە ۆراگي ستەسنيايۋت يح س رودنىح مەست، يستورگايۋت، رازرىۆايۋت رودستۆەننىە (سويۋز) كازاك ي نوگاي. نوگايتسى، ستەسنەننىە كالمىتسكيم حو-ۋرلۋكوم، ۋحوديات زا ۋرال ي ۆولگۋ، ا كازاكي – نا يۋگ، ي ۆ 1632 مى ۆيديم حانا كيرگيزسكوگو يشيما ي تۋرۋپا (تۋرسۋنا): ودنوگو – ۆ تۋركەستانە، درۋگوگو – ۆ تاشكەنتە. زنامەنيتىي ۆ ستەپياح «پلاچ» نا رازدۆوەنيە نوگاەۆ ي كازاكوۆ يگراەتسيا دو سيح پور ستەپنىمي مۋزىكانتامي نا (كوبىزە) ي يستورگاەت سلەزى ۋ ستارىح اكساكالوۆ. «كوگدا ستو تىسياچ نوگايتسەۆ ۆزۆولنوۆاليس، كوگدا ۋرمامبەت- بي ۋمەر ي سامىە چەرنىە لەسا زاگورەليس»، – پوەت ستەپنوي بويان» (چ.ۆاليحانوۆ. يزبراننىە پرويزۆەدەنيا // كيرگيزسكوە رودوسلوۆيە، موسكۆا، ناۋكا، 265 ستر). بۇل جەردە شوقان وزبەك-قازاق ەمەس  نوعاي - قازاق ءبولىنۋىن ايتىپ وتىر. بۇل تاريحي ەپيزود قازتۋعان ءومىر سۇرگەن زامانعا جاقىن. قازىرگى جاڭا زاماندا (ياعني، پوستالتىنوردالىق، پوستكەڭەستىك) ءبىزدىڭ شاتاسىپ جۇرگەن جەرىمىز نوعاي-قازاق تاريحىن جەتە تۇسىنبەۋدەن تۋىپ وتىرعان سياقتى. دىڭگەك – بىرەۋ. وعان داۋ جوق. دىڭگەك – تۇرىك. ەندى دىڭگەكتىڭ بۇتاقتارى بار. نوعاي، وزبەك، قازاق بۇلار – بۇتاقتار. بۇتاقتى بۇتاق دەگەنمەن دىڭگەككە زيان كەلمەيدى. تەك دىڭگەكتى بۇتاق دەۋدىڭ قاجەتى جوق. ول شاتاستىرۋ بولادى. ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاسا جەتكىلىكتى. قارعا بويلى قازتۋعان – قازاق اقىنى دەۋ سول شاتاستىرۋعا جاتادى. بۇل بۇتاقتى دىڭگەكپەن شاتاستىرۋ. قارعا بويلى قازتۋعان – نوعاي اقىنى، ويتكەنى. ياعني، قازتۋعان – نوعاي. ال، نوعاي كىم؟ ەندى اڭگىمەنىڭ باسىن ازىراق سوعان قاراي بۇرايىق. نوعايلار تۋرالى تاعى سول ش.ءۋاليحانوۆ جاقسى ايتقان: «نادو پولاگات، چتو پود نوگايامي پەرۆوناچالنو رازۋمەليس ۆ سرەدنەي ازي ۆسە كوچەۆىە پلەمەنا تيۋركسكوگو ي مونگولسكوگو پرويسحوجدەنيا، گوۆوريۆشيە تاتارسكيم يازىكوم، كاك كالمىكامي نازىۆاليس كوچەۆنيكي، گوۆوريۆشيە پو-مونگولسكي» (چ.ۆاليحانوۆ. يزبراننىە پرويزۆەدەنيا // وچەركي دجۋنگاري، موسكۆا، ناۋكا، 287 ستر).

نوعاي اتاۋى تۋرالى تەرەڭ تامىرلى ءسوز دەۋگە بولادى بۇنى.

قازاق فولكلورى نوعاي جۇرتى تۋرالى بىلاي دەيدى:

الاشتان قازاق تاراعان
نوعايلىعا قاراعان.
جاۋعا الدىرماي نوعايلار،
ءبىر-بىرىنە قاراعان،
ءبىر-بىرىنە جاراعان.
نوعايدان قازاق ءبولىنىپ،
ءۇش ءجۇز بولىپ تاراعان

(ا.سەيدەمبەكوۆ. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى، استانا، فوليانت، 2017, 599-600 ب).

م.اۋەزوۆ بىلاي دەيدى: «نوعايلىدان سوڭ قازاق رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى وزبەكپەن ءبىر بولعان» (م.اۋەزوۆ. قوبىلاندى باتىر،  20 توم. شىع. جيناعى // 15 ت. الماتى، جازۋشى، 1984, 46 ب). ياعني، قازاق رۋلارى قاشان قازاق بولىپ (ياعني، ەتنوس بولىپ) قالىپتانعانشا نوعاي، وزبەك قالىپتارىنان وتكەن. اۋەزوۆ سونى مەڭزەپ وتىر بۇ جەردە.

نوعايلار – التىن وردانىڭ ساياسي تاڭداۋلى، ىرىكتەلگەن قاۋىمى (ەليتاسى) بولعان. قارادان شىعىپ حان بولىپ، اق سۇيەككە اينالعان. نوعاي ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان – ەدىگە بي. ەدىگەنىڭ كىم ەكەندىگى مىنا دەرەكتەن - اق بىلىنەدى: «زانيمايا دولجنوست نامەستنيكا (حۋكۋمات) (Salmani 1956, ر.83), ياۆليالسيا «يستيننىم ۆلاستەلينوم دەشتا، سارايا ي كرىما ( Kurat 1940, ر. 18), «ۆلادىكوي دەشت-ي كيپچاكا ي سترانى ۋزبەكوۆ» (ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ. يستوريا نوگايسكوي وردى، يزداتەلسكايا فيرما، ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا، ران، موسكۆا، 2002, ستر 79). ياعني، ەدىگەنى بۇتكىل التىن وردانىڭ (دەشتى قىپشاقتىڭ) ءامىرشىسى دەپ تۇر اۆتور. التىن وردا (جوشى ۇلىسى) – بۇكىل ەۋرازيا دالاسىندا ورناعان تۇرىك يمپەرياسى. تۇرىكتەردىڭ الەمدىك دەڭگەيدە ساياسي ءبىر ورلەگەن تۇسى وسى. تۇرىك يمپەرياسى تاريح تولقىنىندا جاڭقالانىپ بولىنگەن سوڭ، ءارتۇرلى بولشەك ەل-جۇرت پايدا بولدى. بۇگىنگى كۇنگى ونىڭ بولىكتەرى: قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، نوعاي ت.ب.  ياعني، قازىرگى ەۋرازيا تۇرىكتەرىنىڭ ساياسي كارتاسى وسىنداي ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلاردان تۇرادى. جوشى ۇلىسى كەزىندە باسقاشا بولدى. ەتنيكالىق اتاۋلار تاريحي كونتەكستە قۇبىلىپ وتىرادى. مىسالى قازىرگى قازاق سول التىن وردا كەزىندە دە بولدى. اسپاننان تۇسكەن جوق. اۋەلگىدە اق وردا قاۋىمى بولسا، التىن وردانىڭ سوڭىنا تامان شىڭعىس ۇرپاعىن ىعىستىرىپ، ساياسي ىقپالعا يە بولعان نوعايلار (ياكي، ماڭعىتتار) تۇسىندا نوعاي دەپتە اتالعان. بۇل ءبىزدىڭ ءسوز ەمەس، جوعارىدا كەلتىرىلگەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءسوزى.  قازاق فولكلورىنىڭ ءسوزى. ەستە جوق ەسكى ءسوز. ياعني، تاريحي ءسوز. بىراق ول نوعايلى اتاۋىنىڭ ول كەزدە ەتنيكالىق سيپاتتان گورى ساياسي ءمانى باسىم بولعان. قازاق ءسوزى سياقتى. نوعايلى داۋىرىندە قازاق ءسوزىن ەڭ كوپ ايتقان – نوعايلار. مىسالى بي تەمىردەن قۋعىن كورگەن شالكيىز: «كازاك تا شىگىپ بارامان، حايران دا بولىپ كالامان» دەيدى. ازاۋلى ەر دوسمامبەت: «ارگىماككا وك ءتيدى، وك تيگەندە بەك ءتيدى، كىرمايكاننىڭ تۋبيننەن. شاباعان كازاك ەرگە، وك ءتيدى»، تاعى ءبىر جەردە: «تەنلەريم مەنيم ەسيتسە، مال يزلەگەن كازاكا، كىيىن بولدى دەرتاگى» دەيدى. بۇنداي ءارتۇرلى ماعىنادا ايتىلعان قازاق ءسوزى تولىپ جاتىر. تەك ونىڭ قازىرگى ساياسي-الەۋمەتتىك تۇرعىدان ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەن ەتنوستىق ماعىنادا بولماعانى انىق. وعان ۋاقىت كەرەك ەدى. ۋاقىت كەرەي، جانىبەك حاندىق قۇرعان كەزدە كەلدى. قازاق الەمدىك ساياسي ارەناعا ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە شىقتى سول كەزدە. ياعني، ساياسي -الەۋمەتتىك تۇرعىدان ءپىسىپ-جەتىلدى.

ەندى قازتۋعاندى قايدا قوسامىز؟ قاي ادەبي كەزەڭگە دەگەن ءسوز عوي. م.ماعاۋين «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىندا جىراۋدى «XV -ءXVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى» توبىنا قوسادى. قازتۋعان مۇراسىن «قازاق ادەبيەتىنىڭ باسى بولىپ ەسەپتەلۋگە ءتيىس» دەيدى. سولاي ەسەپتەلىپ تە كەلدى. بىراق ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا بۇلاي قيسىنداۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى، قازتۋعان نوعاي بولا تۇرا، قالاي قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلى بولادى؟ قايتا ونىڭ نوعاي ادەبيەتىنىڭ وكىلى بولعانى الدەقايدا دۇرىس ەمەس پە؟ انىعىندا سولاي. بۇل ءتۇيىندى پروف. ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ مىنا پىكىرى شەشىپ بەرەتىن سياقتى. ول ايتادى: «قازاق اراسىندا نوعايلى جۇرتى، ونىڭ ءبۇلىنۋى، نوعايلى ەپوسى، نوعايلى اقىندارى دەيتىن ۇعىمدار بار. بىراق بىزدە نوعايلى جۇرتى كىمدەر، نوعايلىنىڭ ءبۇلىنۋى دەگەنىمىز نە، قازاقتا بار نوعايلى ەپوسىنا ءبىز قالاي قارايمىز، نوعايلى ەپوسى جايلى كىم نە ايتقان، نوعايلى اقىندارى كىمدەر دەگەن ماسەلەلەر كەلەلى تۇردە ءسوز بولماعان. «نوعايلى جىرلارىن» ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتتىك. شوقان قازاق ەپوسى نوعايلى زامانىندا تۋعان دەسە، نوعايلى اقىنداردىڭ قاتارىنا ءبىز اسان - قايعى، سىپىرا جىراۋ، دوسپامبەت، قارعا بويلى قازتۋعان، شالگەزدەردى جاتقىزامىز» دەيدى ء(ا.قوڭىراتباەۆ. قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا // «نوعايلى» جۇرتى كىمدەر؟، الماتى، عىلىم، 1987, 374 ب).

ولاي بولسا، قازاق ادەبيەت تاريحىندا التىن وردا داۋىرىنەن كەيىنگى ادەبي كەزەڭ نوعايلى ادەبيەتى دەپ اتالۋى كەرەك. قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت ودان كەيىن كەلۋى كەرەك. نوعايلى ادەبيەتىنىڭ قامتيتىن كەزەڭى XV عاسىردان ءXVىى عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتى الادى. بۇل دا  ءبىز شىعارىپ وتىرعان جاڭالىق ەمەس. ءا.مارعۇلان ايتقان مۇنى: «وعىز-قىپشاق ەپوسىن تاريحي جەلىگە قويىپ، دۇرىس تاپتاستىرۋشىنىڭ ءبىرى اكادەميك ءا.ح. مارعۇلان بولدى. ءوزىنىڭ «و حاراكتەرە ي يستوريچەسكوي وبۋسلوۆلەننوستي كازاحسكوگو ەپوسا» (يزۆ. ان كازسسر. سەر. يستوريچ.، 1946. № 2. س. 75-81) دەگەن ماقالاسىندا ءا.ح. مارعۇلان وعىز-قىپشاق ەپوسىن مىناداي داۋىرلەرگە بولگەن:

1. اتام زامانداردا تۋعان ەپوس (XV-ءحىى ع.ع).
2. تاريحي داۋىردە تۋعان ەپوسى ء(حىىى -ءXىV ع.ع).
3. نوعايلى ەپوسى (XV- ءXVى ع.ع).
4. جوڭعار سوعىسىمەن بايلانىستى تۋعان ەپوس ء(XVىىى).
5. ىشكى قاناۋشى مەن حاندارعا قارسى كۇرەستى سۋرەتتەيتىن ەپوس.
6. سوۆەت زامانىنداعى ەپوس ء(ا.قوڭىراتباەۆ. قازاق ەپوسىنىڭ تابيعاتى // قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا، 97 ب).

ياعني، بۇل جەردە ءا.مارعۇلان قازاق ەپوسىن داۋىرلەرگە ءبولۋ ءۇشىن نوعايلى ەپوسىنا ارنايى ورىن بەرىپ وتىر. اتالعان ەڭبەگىندە ءا.قوڭىراتباەۆتا مارعۇلانمەن ۇندەس پىكىر ايتقان. ول ونى سول ءۇشىن كەلتىرىپ وتىر.  ءا.قوڭىراتباەۆ: «نوعايلى ەپوسى قاي تۇردە بولسا دا التىنوردانىڭ قۇلاۋىمەن بايلانىستى تۋعان جىرلار» دەيدى ء(ا.قوڭىراتباەۆ. «نوعايلى جىرى» تۋرالى، 188 ب).  ياعني، نوعاي ەپوسى – التىن وردانىڭ كۇيرەۋ، ىدىراۋ ءداۋىرىن سۋرەتتەيتىن زور تاريحي، ادەبي مۇرا. ءھام تەك نوعايلاردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك جۇرتىنا ورتاق پوەتيكالىق قازىنا. ورحون ەسكەرتكىشتەرى سياقتى. وعىز قاعان، قورقىت اتا جىرلارى سياقتى مىسالى. التىن وردا داۋىرىندە نوعايلاردىڭ ادەبي ۇردىستە جەتەكشى ورىندا بولۋى، بالكىم ولاردىڭ جوشى ۇلىسىنداعى نەگىزگى ساياسي كۇشكە يە   بولۋىنا بايلانىستى. ويتكەنى، ساياساتتا كوسەم جۇرتتىڭ بارلىق سالادا كوسەمدىككە يە بولاتىنى انىق، ادەتتە.

«كاك ۋتۆەرجداەت اكادەميك ۆ. م. جيرمۋنسكي (جيرمۋنسكي ۆ.م. نەكوتورىە يتوگي يزۋچەنيا گەرويچەسكوگو ەپوسا نارودوۆ سرەدنەي ازي // ۆوپروسى يزۋچەنيا ەپوسا نارودوۆ سسسر، م.، يزد-ۆو ان سسسر، 1958, س. 48) پروف. ا. ك. بوروۆكوۆ (بوروۆكوۆ ا.ك. ۆوپروسى يزۋچەنيا تيۋركويازىچنوگو ەپوسا نارودوۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانا // ۆوپروسى يزۋچەنيا ەپوسا نارودوۆ سسسر، م. 1958, س. 68) ي كاراكالپاكسكي فولكلوريست، دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك ي. ت.ساگيتوۆ (ساگيتوۆ ي. كاراكالپاك حالكىنىن كاحارمانلىك ەپوسى، نۋكۋس، 1963, س. 57, 64) بولشينستۆو كازاحسكيح كاراكالپاكسكيح گەرويچەسكيح پوەم پو سۆويم يستوريچەسكيم يستوچنيكام ۆوسحوديت ك يستوريچەسكيم پرەدانيام نوگايسكوي وردى ي وتراجايۋت ەە ۆنۋترەننيۋيۋ جيزن، مەجدوۋسوبنۋيۋ بوربۋ نوگايسكيح مۋرز ي بوربۋ نوگايسكوي وردى پروتيۆ دجۋنگاروۆ.«...س پوسلەدنەي چەتۆەرتي XV دو پوسلەدنەي چەتۆەرتي XVI ۆ. – پيشەت اكادەميك ۆ. م. جيرمۋنسكي، – نوگايسكايا وردا يگرالا ۆاجنۋيۋ پوليتيچەسكۋيۋ رول ۆ بوربە مەجدۋ موسكۆوي، كازانيۋ، استراحانيۋ ي كرىموم ي ۆ سۋدباح ۆسەح تيۋركسكيح كوچەۆىح پلەمەن سرەدنەي ازي ي يۋگو-زاپادنوي سيبيري. يمەننو ۆ ەتۋ پورۋ ەپيچەسكيە سكازانيا، سۆيازاننىە س يستوريەي نوگايسكوي وردى، پولۋچايۋت شيروچايشەە راسپروسترانە­نيە سرەدي تيۋركسكيح نارودوۆ سرەدنەي ازي ي سيبيري، ۆحوديات ۆ سوستاۆ ەپيچەسكيح پرەداني كازاحوۆ ي ناحوديات چاستيچنوە وتراجەنيە ي ۆ كيرگيزسكوم ەپوپەە «ماناس» (ا.ي.-م. سيكاليەۆ (شەيحاليەۆ). نوگايسكي نارودنىي ەپوس، چەركەسسك، كاراچاەۆو - چەركەسسكي گۋمانيتارنىي ينستيتۋت،1994).

وسى ويلاردىڭ بارىنە قورىتپا رەتىندەگى م.اۋەزوۆتىڭ مىنا ءسوزىن كەلتىرسەك: «كەيىنگى زاماندا قازاق بىرلىگىن جاساعان رۋلار بۇرىن التىن وردا بىرلىگىندە بولعان. بەرى كەلە كەيبىرى قازان حاندىعىنا، كوپشىلىگى نوعايلى بىرلىگىنە قوسىلعان. نوعايلىدان ايىرىلعان رۋلار وزبەكپەن ءبىر بولعان. وسى سياقتى تاريحي داۋىرلەردىڭ ارقايسىسىنان قازاقتىڭ بۇگىندە ساقتالىپ كەلگەن ادەبيەتىندە ايقىن ءىز بولماسا دا، دولبار جاساتارلىق ۇلى سۇرلەۋ بار» (م.اۋەزوۆ. حالىق ادەبيەتى تۋرالى //م.اۋەزوۆ. جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى، الماتى، جازۋشى، 1984, 46 ب). وسىنى جازعاندا م.اۋەزوۆ 27 جاسار جىگىت بولعان ەكەن. ماقالا 1924 جىلى تاشكەنت قالاسىندا «جاس قايرات» جۋرنالىندا جاريالانعان. جاس زەرتتەۋشىنىڭ تاريحي ءھام ادەبي تانىمىنىڭ تەرەڭدىگى تاڭ قالارلىق، راسىندا. ياعني، قازاق – التىن وردا، نوعاي، وزبەك ساياسي قۇرىلىمدارىنان تاريحي، ساياسي ءھام ەتنيكالىق سۇزگىگە ۇشىراپ بارىپ، پايدا بولعان جاڭا ەتنيكالىق توپ. وعان دەيىن ولاردا تاريحتا، ادەبيەتتە ورتاق بولعان. شىن مانىسىندە ول ورتاق ادەبيەت ءبىز ءۇشىن ءXVى- ءXVىى عاسىرلارعا دەيىن جالعاسقان. مىسالى، جىراۋلارعا كەلسەك، اسان قايعى، شالكيىز، دوسمامبەت، قازتۋعان بۇلار – نوعايلى ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى. ال، قازاق جىراۋلارىنىڭ كوشى ءXVىى عاسىردان، جيەمبەت، مارعاسقا جىراۋلاردان باستالادى ء(بىز بۇل ەسىمدەر رەتىن م.ماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى»، «الداسپان» ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ، ايتىپ وتىرمىز). بىراق ءبىزدىڭ ويىمىزشا قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەتكە جىراۋلارمەن قاتار بىرقاتار تاريحي پروزالىق شىعارمالاردى دا كىرگىزۋ كەرەك. ول تانىمدىق تۇرعىدان پايدالى بولادى دەپ ويلايمىز. مىسالى، ەڭ قۇرعاندا م.ح.ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي»، قادىرعالي ءجالايىريدىڭ «جاميع-ات تاۋاريح»، يبن رۋزبەحاننىڭ «ميحمان-نامە-ي بۋحارا»، ابىلعازىنىڭ «شەجىرە ي تۇرك» ەڭبەكتەرى – قازاق حاندىق ءداۋىرى كونتەكستىندە قارالۋعا، ءمان بەرۋگە لايىقتى شىعارمالار دەر ەدىك.

ەندىگى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە تەكستولوگيا تۋرالى. ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز نوعاي جىراۋلارىنا قاتىستى (اسان قايعى، شالكيىز، دوسمامبەت، قازتۋعان). ءبىز كەلتىرگەن مىسالداردان تەكستولوگيالىق جۇمىستاردىڭ وتە وزەكتى بولاتىنى كورىنىپ تۇر. تەكستولوگيالىق جۇمىسقا نەگىزگى ارقاۋ ماتەريال بولاتىن ول – م.ماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى»، «الداسپان»، «بەس عاسىر جىرلايدى» ەڭبەكتەرى مەن ا.ي.-م. سيكاليەۆتىڭ (شەيحاليەۆ) «يىر يەسى مەن ەديم» جيناعى. وسى ەكى قازاق، نوعاي ماتىندەرىن سالىستىرۋ اسا ءزارۋ ءىس. ويتكەنى، ەكى جيناقتا ايىرماشىلىقتار وتە كوپ. بىراق ءتۇپ-تامىرلارى ءبىر. سالىستىرۋ بارىسىندا ماتىندەردىڭ كولەمى كوبەيىپ، ساپاسى جوعارىلاپ، قۇنى ارتاتىنى انىق. بىراق ول ءۇشىن ءبىراز تەر توگىپ، كوز مايىن تاۋىسىپ، ميدىڭ ازداپ اشىڭقىراعانى كەرەك. ايتپەسە، ماعاۋين مەن سيكاليەۆتىڭ دايىنداپ بەرگەن مۇرالارىنا «دايىن اسقا تىك قاسىق» ادىسىمەن سۇيرەتىلىپ، جۇرە بەرەرىمىز حاق. بىراق بۇل عىلىمعا جات نارسە. تەكستولوگيا تۋرالى  اڭىمەمىزدى ازداپ دەرەكتەندىرىپ كەتەيىك. ءبىر عانا مىسال: م.وسمونوۆتىڭ كىتابىن ارلى-بەرلى پاراقتاپ كورگەنىمىزدە قازتۋعاننىڭ ءالى جارىققا شىقپاعان (ازىرگە جارىققا شىققانىن مەن ءوزىم كورگەن جوقپىن) ءبىر جىرىن كوزىمىز شالدى. قادىم جازۋىنداعى جىردى شامامىز جەتكەنشە ترانسكريپتسيا جاساپ، وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز:

ايدىڭ ۇلى اي باتلى، اي بيدايىق كەلپەتلى،
كۇندىڭ ۇلى كۇن باتلى، كۇن بيدايىق كەلپەتلى،
كۇدىرەيگەن ول ءوزى،
ءسۇيىنىشتىڭ ۇلى شۇيكەدەي،
اتقا جەڭىل جاۋعا اۋىر،
جەر زاڭعىرتقان ول كۇندى،
قازى تۋعان مىرزا ايتار،
اعالاردىڭ اعاسى، اعىنلى ۇلكەن سۋدىڭ جاعاسى،
ايماق كولدىڭ قوعاسى،
ارعىماق ارابى اتدىڭ تاعاسى،
مىرزالاردىڭ مىرزاسى،
بۇعىردىڭ ايداي بىتكەن ءمۇيىزى،
بۇعىرشىندىڭ دەب ەدىم،
شانقا قورعان ازاۋى،
بيدايىقدىڭ دەب ەدىم،
ءتۇسدىن سۇقعان تىرناعى،
بۇلاندىڭ تاۋ جايلاعان ءدورت سانى،
ەلەگەن بيداي ۇندىڭ تازاسى،
ەكى اسىلدىڭ بالاسى،
ەگەۋلەنگەن وقدىڭ ماساعى،
ىلىنگەن يولپارىستىڭ تەرىسى،
قالايىلانعان ول كۇندى،
قاسعا وردادىڭ سۇرۇعى،
قاشاعان ارابى اتدىڭ قۇرىعى،
قانيۋات ويدىڭ قۇلپىسى،
دايىمعىسى دەب ەدىم،
اعاسىنا جاراعان،
قادىربەردى جاس سولتاندىڭ پاشاسى.

(وسمونوۆ م.ە. نوگايسكيە ي كۋمىكسكيە تەكستى. حرەستوماتيا. سپب، تيپوگرافيا يمپەراتورسكوي اكادەمىي ناۋك، 1883, ستر، 94).

ەندى ا.سيكاليەۆتىڭ كىتابىنان قازتۋعاننىڭ عاجايىپ تاعى ءبىر جىرىن كەلتىرە كەتەيىك. تەك ونى ءبىز ورىسشا الفاۆيتتەن قازاقشا قالىپقا ءتۇسىرىپ، كەلتىرەمىز:

يايىقتى الدى، ەمدى الدى،
ەدىلدى الدى، تەڭدى الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟
اعالاردىڭ قولىننان
تالپىي تۇرعان قۇستى الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟
باسى سايىن باسلاۋلى،
باسلاۋىنىڭ
باسى سايىن قىسلاۋلى
قارا-دۋان
ماساق دەگەن ەردى الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟
ەگەرىنە بۇ ءمانجى
ايىرى وركەشلى تۇيە الدى،
ساۋارىنا بۇ ءمانجى
سايلاپ-سايلاپ بيە الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟
شايىنا سالار ماي الدى،
شايقاپ ىشەر تۇز الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟
بۇرشالادان كويلەكلى،
بۇرقىسىعان يىپارلى،
بۇرنىندا
دانا كۇمىس القالى،
تاماعىنىڭ استىندا
سارى التىن تۇيمەلى،
ايعا، كۇنگە تيمەگەن،
ادەم بەتىن كورمەگەن،
وڭ بەتتەگى ارۋعا
تيە يازىپ از قالدى.
ەمدى السا، يايىق بار.
يايىقتى السا، ەدىل بار،
ەدىلدى السا، قوبان بار،
قوباندا
ايىرى قۇيرىق سابان بار،
قوباندا،
تارام-تارام توعاي بار،
توعاي تولى نوعاي بار.
بار تابىلار، يوق كەتەر،
ەسەن قولعا مال بىتەر.

وسى جىرداعى يدەيالىق سارىن مۇراتتىڭ «ءۇش قيان» تولعاۋىندا ءوز جالعاسىن تابادى: «ەدىلدى تارتىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى، جايىقتى تارتىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى، ويىلدى تارتىپ العانى – ويىنداعىسىنىڭ بولعانى». بۇل سوناۋ نوعاي جىراۋلارىنان كەلە جاتقان ۇلى سارىن. م.اۋەزوۆ ايتقان زار زامان ءۇنى.

قورىتا ايتقاندا، نوعاي ەپوسى –  بۇكىل تۇرىك ەپوسىن زور كوركەمدىك بيىككە كوتەرگەن ەرەكشە ادەبي قۇبىلىس. قازتۋعان – سول الەمدىك بيىك دەڭگەيدەگى ادەبي مەكتەپتىڭ جارىعى مول جۇلدىزى.

اقجول قالشابەك 

Abai.kz