(ەسسە)

قولفونى بەزەكتەپ ونىڭ تۇسكى ۇيقىسىن بۇزدى. تەلەفوننىڭ ارجاعىندا ارىق قىزدىڭ سىڭسىعان داۋسى ولەۋسىرەي ەستىلدى.

- سالەمەتسىز؟

- سالەمەتپىز.

- مەن تۇركىستانداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسىمىن. ءسىزدى مەملەكەتتىك ەمتيحانعا كوميسيا توراعاسى بولۋعا شاقىرساق دەپ ەدىك.

- ەمتيحان ۋاقىتى مەنىڭ جۇمىس كەستەمە سايكەس كەلسە بارايىن.

- سىزگە رەسمي شاقىرۋ حاتىن جىبەرەمىز.

وعان شاقىرۋ حاتى كەلدى، بۇل حات بويىنشا توراعا بولىپ بارۋ ءۇشىن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دەكان، پرورەكتور، رەكتورعا قول قويدىرىپ تۇركىستانعا جەتكەنشە ءبىر كۇندىك مەملەكەتتىك ەمتيحان ۋاقىتى ءوتىپ كەتەر، قازىر بىلايعى ەمتيحاندار ءبىتىپ، مۇعالىمدەردىڭ ارقاسىنىڭ تەرى ازداپ كەپكەن شاق، ۇشاققا ءوزى بيلەت الدى. ۇشاتىن ارىستانعا ءمىنىپ كوكتە قالىقتاپ كەلىپ جەرگە توپ ەتىپ تۇسە قالدى. قاسيەتتى مەكەننىڭ نۇرى جەردەن كوككە كوتەرىلەدى، الدە قاشان اللانىڭ راحمەتىنە قاۋىشقان اۋليەنىڭ شاراپاتى اينالاسىندا جاتقان حان-سۇلتان (ولىلەردى) قويىپ جەر باسىپ جۇرگەن تىرىلەرگەدە جەتىپ تۇرعانى انىق. ەسكى يااسسى شاھارى بۇگىندە قازاقتىڭ رۋحاني استاناسى. ءتىل جەتپەس تىنىشتىققا شومعان تۇركىستان دالاسىن تەك تىنىمسىز سارى جەل بۇزادى.

«ءسىزدى اۋە جايدان كۇتىپ الامىز، قوناق ۇيگە ورنالاستىرامىز» دەگەن كەلتە حات الماتىدان شىقپاي جاتىپ ونىڭ ۋاتسابىنا سىڭعىرلاپ كەلىپ تۇسكەن. ىزىنشە «ەش اۋرە بولماڭىزدار، ماعان ەشتەڭە قاجەت ەمەس» دەپ جاۋاپ جازدى. ول قالاي بولادى ەكەن، ىڭعايسىز بولار دەگەن جازۋلاردى تاعى وقىدى...جاۋاپسىز قالدىردى....

اۋە جايدان بالدىزى كۇتىپ الدى. كولىككە وتىرعاننان ياسين سۇرەسىن باستاپ ىشىنەن وقىدى، قوجا احمەت يااسساۋي اتا كەسەسىنىڭ ماڭىنا كەلىپ تەمىر تۇلپاردى قاڭتارىپ، جاياۋلاپ قورعانعا ىنىسىمەن ءبىر فاتيقا، ون ءبىر ىقىلاس وقىپ اۋەلدە باسىمىزدىڭ ءتاجى، كوزىمىزدىڭ نۇرى، ەكى دۇنيە ساردارى، ادامزاتتىڭ اسىلى، كۇللى جاراتىلىستىڭ ارداقتىسى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) مۇباراك رۋحىنا، احلىبايتتەرىنە، اسحابىنا، التىن شىنجىرداعى باقىتتى جاندارعا، قوجا احمەت يااسساۋي اتامىزدىڭ ۇستازى ارىستان بابقا، وسىنداعى قۇل قوجا احمەت يااسساۋي اتاعا، احلىبايىتىنە،  21 حان، 8 سۇلتان، 51 اۋليە، 4 ابىز، 23 بي، 63 باتىر، 5 قوجا حانىم، 5 داتقا، 30 يگى جاقسىلاردىڭ رۋحىنا باعىشتاپ ەل-مەن جەردىڭ اماندىعىن، مۇسىلمان بالاسىنىڭ اۋىز بىرشىلىگىن، قازاق ۇلىسىنىڭ ىنتىماعىن، ماپەلەپ باعىپ وسىرگەن اكە-شەشە اماندىعىن، ايالاپ وتىرعان ۇل-قىزدارىنىڭ تەك جاقسىلىعىن كورۋدى تىلەپ ۇزاق-ۇزاق دۇعا جاسادى. وسىندا جاتقان ساليح قۇلدارىڭنىڭ قۇرمەتىنە دۇعامدى قابىل ەت دەپ اللادان سۇراپ، ۋاسيلا جاسادى.

كەسەنەدەگىلەردىڭ كوبى تەك ۇيقىدا جاتىر، زيرات ەتۋشىلەردىڭ اياعى ەش ۇزىلمەيدى، اللانىڭ نىعمەتىنە شومعانداردى مازالامايىن دەپ بوز دالانىڭ سارى جەلى بۇل ماڭدا سوعۋىن توقتاتقان. مىزعىماس تىنىشتىق، جانعا جايلى ەنەرگيا ونىڭ ونە بويىن بيلەپ، يت تىرلىكتەن الىستاتتى، سان-ساپالاق ءدۇنياۋي ويلارىنان ساپ تيىلىپ راحات كۇي كەشتى. الىپ كەسەنە سان تاريحتى ىشىنە بۇگىپ قازاق ەلىنىڭ رۋحاني تىرەگى ەكەنىن ايگىلەپ تۇر.

***

قايىن جۇرتىنا ات باسىن تىرەدى، قايىن اپاسى قۇداسى كەلگەندەي قوناق بولمەسىنە مول داستارحان دايىنداپتى، قاراداي قىسىلدى، "كۇيەۋدىڭ ورنى قاشاندا ساماۋىردىڭ اينالاسى، ەلدىڭ اياق جاعىندا وتىرىپ شىنى الۋ" دەپ بىلەتىن ول مۇنداي قوشەمەتتى ىشتەي قابىلداي الماي قاتتى ىڭعايسىزداندى. جاڭا كۇيەۋ بولىپ وسى شاڭىراقتى العاش اتتاعاندا قايىن اتاسى اياق جاقتا وتىرعان بۇعان «تورگە شىق، سەن ءبىزدىڭ جالعىز كۇيەۋ بالاسىڭ» دەگەن. دەسەدە جالعىز وزىنە ءدال مىناداي ۇلكەن داستارحان مەن ارتىق ىلتيپاتى ءبىراز ىڭعايسىزداندى. بالدىزى مەن كەلىنى اياعى-اياعىنا تيمەي اسحانا ۇيدە دايىندالعان سان ءتۇرلى ىستىق تاعامداردى، تاۋداي ەت، كولدەي سورپانى الدىنا اكەلدى. تاماقتان سوڭ بۇلار جاڭا تۇركىستاندى كورۋگە شىقتى، ادام جاقسى كورگەن ادامىنا ءوزى جاقسى كورەتىن نارسەسىن كورسەتكەنشە اسىعاتىن ادەتىمەن كولىگىن زۋلاتىپ كەلەدى. ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنەن ءوتىپ سالىنعان ەمەس، قۇددى اسپاننان ءوزى تۇسە قالعانداي ىعى-جىعى، ين تىرەسكەن سۋداي جاڭا الىپ عيماراتتاردىڭ الدىنا كەلىپ توقتاي قالدى.

ادەمى ايلانبا جاساندى كول، بەتىندە قايىق ءجۇزىپ ءجۇر، سان ءتۇرلى بيزنەس باعىتىنداعى ساۋدا كەشەندەرىنىڭ جالتىلداعان شىراقتارى كوز جاۋىن الادى، داڭعازا مۋزيكا، اياقتىڭ استىنداعى كىشكەنە قارا تاستاردىڭ ىشىندە قىسىلىپ سىرتقا شىققىسى كەلگەن ايەل انشىلەر سىڭسيدى. قالانىڭ قارا ساقالدىرى مەن جاس وسكىندەرى ۇزاق جىلدىق شىعىستىق جانە ازيالىق قاراپايىمدىلىق پەن قاراماققا جۋاس كورىنەتىن تاساۋفتىق جۇمساق مىنەزدەن مەزى بولعانداي، باسقالارعا ەلىكتەپ، سولارشا كيىنىپ ءجۇرىس–تۇرىستارىن وزگەرتە، ءبىر بىرىنە شادىراڭداي سويلەپ، اردىڭ-كۇردىڭ كۇي كەشەدى.ءار كىم ءوز الدىنا ءوز ويىمەن توبە بولىپ ەشكىمدى ەشكىم تىڭدامايدى، انە ەكى قىز جاعا جىرتىستى....بالكىم اششى سۋ ۇرتتاعان بولار.... شىلىم شەككەن جۋان قۇرساق جىگىتتەر ەش مىز باقپاي اسپانداتا كۇلىپ جاقىن تۇر... بۇرىندا بۇنداعى ايەلدەردىڭ كوبىسى جاۋلىقتارىمەن باستارىن تولىق بۇركەمەسەدە، جارىم-جارتىلاي شاشتارىن جاسىراتىن قازىر مۇندا ول بۋىن كورىنبەيدى. قاراڭعى ءتۇننىڭ وزىندە بۇل ماڭعا ەش مازا بەرمەيتىن داراقى اۋەن ەلدىڭ رۋحاني تەمپرامەنتىن بۇزعانداي، قول سوزىم جەردە قوجا احمەت يااسساۋي اتا كەسەنەسى بەيمازا كۇي كەشىپ مازاسىزدانادى.

ارۋاق ءۇش ءتۇرلى: ەشتەڭەنى بىلمەيتىن تاس قاراڭعى تۇنەكتەگىلەر، كۇنمەن-ءتۇندى، كەلگەن-كەتكەندى بىلەتىندەر، ال بۇندا بارلىعىنان حاباردار اللانىڭ نىعىمەتىنە بولەنگەن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى مەن جايساڭدارى تىنىش جاتا الماي دوڭبەكشيدى. «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيتىن قازاق ءوز سينگارمونيزىيمىن بۇزعان با؟! وسىنىڭ كەسىرىنەن ەلدە ويلاماعان ءبىر توسىن اپاتتار بولماسا ەكەن دەپ شوشىنعان تۇركىستان قوناعى بۇل ارادان تەز كەتۋگە اسىقتى. وڭ قاپتالىنداعى اينەك مەشىتتەن ازان ءۇنى شىقتى، ەلمەن بىرگە نامازعا ساپ ۇستاپ، يمامنىڭ ارتىندا ونىڭ سۋرەتى تۇردى، ال رۋحى جەر استىنداعى يااسساۋي اتا مەشىتىندە حاتىمدا وتىردى. ۇلكەن القادا قازاقتىڭ رۋحاني تاۋ تۇلعالارى مەن ءوزى كۇندە ايتىپ جۇرەتىن يگى جاقسىلارى جايعاسىپتى... قۇلاققا تۇرپىدەي تيگەن ايەل ءانشىنىڭ شىڭعىرعان داۋسى بار اۋماقتى جىڭعىرتتى. جەر بەتىندەگى نامازدا، جەر استىنداعى حاتىمدا ءبىتتى. بىراق ايەل ءانشىنىڭ ءۇنى ءالى وشكەن جوق.

پايعامبارىمىزعا قۇرمەت كورسەتكەن وسمانلىنىڭ حانى ءابدۋل حاميت مەدينا قالاسىنا تەمىر جول رەلىسى جاقىنداعاندا جۇمىسشىلارىنا بالعانىڭ باسىنا كيىز كيدىرىپ دىبىسىن شىعارماي شەگە قاعۋعا ءامىر بەرگەن، جانە قالا ىشىنە تەمىر جولدى كىرگىزبەي سىرتىنان توقتاتىپ ارۋاقتاردى رەنجىتپەپتى. فرانتسۋزداردىڭ ايەل انشىلەرى سىڭسىپ ءان سالىپ ەركەكتەرى جانىندا وتىرعان ءوز ايەلىن تاستاي سالىپ، بوتەن ايەلدىڭ بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ ۆاليس بيلەگەنىن بىلگەندە وسمانلى حانى «مىنا بيلەرىڭدى توقتاتپاساڭدار سەندەرگە سوعىس اشامىن، وسىنىڭ كەسىرىنەن ادامزاتقا ۇلكەن اپات كەلەدى» دەپ ەلشى جىبەرگەن ەكەن.

***

ازانمەن شاي تاماعىن ءىشتى، بالدىزىنىڭ ۋنيۆەرگە اپارىپ قويامىن دەگەنىنە «ەل ءجايىن كورىپ، كوشە اۆتوبۋسىمەن بارايىن» دەپ ءۇن قاتتى. تۇركىستاننىڭ ەسكى قالا جاعى، ىستىق سۋ انادايدا اسپانعا شاپشيدى، اينالاسىندا ادامدار ازانمەن ارقالارىن سۋعا توسىپ راححاتتانادى. بەرەن-ساران ايەلدەر دە كەزەك كۇتىپ قاراپ تۇر. باياعىدا ورىستار العاش كەلىپ جالاڭاشتانعاندا ول ماڭدى «جالاڭاش» اتاپ قازاقتار ۇيالعاننان ول ايماققا اياق باسپاپتى، بۇگىندە باسقا جۇرت. اسىققان جاندار جاپا-تارماعاي تۇس-تۇستان انتالاپ قوعامدىق كولىككە ءمىنىپ جاتتى، تۇركىستان دراما تەاترىنىڭ تۇسى، كەشە تۇندە بولعان قويىلىمنان ءتىس جارماي جولاۋشىلاردى وتكىزىپ سالدى، ار جاعىنداعى تەمىر جول ۆاگزالىنىڭ ماڭى، گۋدەك تارتا ىشقىنا توقتاعان تەمىراربا، ءتۇتىنى بۋداقتاعان پاراۆوزدار سوپا باسىن الا قاشىپ شولاق رەلىستە زۋلايدى، اسىعا باسىپ ىشكە ەنىپ بارا جاتقان جولاۋشىلار...ۆوگزالدىڭ الدى ىعى-جىعى جەڭىل كولىكپەن ساپىرىلىسقان ادامدار... قۋانىش بازارىنا جەتكەندە كولىك ءىشى ءبىر بوساپ، لەزدە قايتا تولدى. ول ۋنيۆەردىڭ الدىنداعى داستارحان ايالداماسىنا كەلىپ تۇسكەندە ساعات ءتىلى 9:58 ءدى كورسەتتى. قولفونى بازاردان بەرى تالاي رەت بەزىلدەدى. قاقپادان كىرگەندە وقۋ كورپۋسىنىڭ الدىندا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان ەكى اپايدى كوردى. ەمتيحان باستالدى. ءوزىنىڭ جازعان وقۋىلىقتارىن، ماقالالارىن تىرىدەي كوشىرىپ سىلكا كورسەتپەگەن ستۋدەنتەردىڭ ءبىتىرۋ جۇمىستارىن كورىپ توراعاننىڭ كوزى شاراسىنان شىعا جازادى. جانىندا وتىرعان كافەدرا مەڭەرۋشىسى زەرەك جان ەكەن، وسى جىلمەن قىتاي ءتىلى ماماندىعى جابىلىپ جاتىر سوڭعى تۇلەكتەر ەدى.... توراعا جۇمساقتىق تانىتىپ بارىنە كوز جۇما قارادى. توراعانى تۇستەندىرۋگە اكەلدى، بۇرشاق ەزىندىسىن ىشكەن ول باسقا ەشتەڭە اۋزىنا سالمادى. ارتىق اۋرە قىلمادى. تاڭعالعان اپايدىڭ بىرەۋى ءسىز ءوز قالتاڭىزدان ۇشاققا بيلەت الىپ كەلدىڭىز، ودان كۇتىپ الۋعا كەلىسپەي، قوناق ۇيگە جايعاسپادىڭىز، ەمتيحانعادا كوشە اۆتبۋسىمەن كەلدىڭىز، ەندى ىشكەن تاماعىڭىز مىناۋ بۇنىڭ سىرى نەدە دەپ مايموڭكەلەتىپ سۇراق قويدى. مەن جاڭادان ۋنيۆەرگە جۇمىسقا تۇرعان جىلى بىزگە مەن سياقتى ءبىر مۇعالىم باسقا قالادان مەملەكەتتىك ەمتيحانعا توراعا بولىپ كەلدى، وعان كەلۋى ءۇشىن بارلىق قۇجاتتىن جاساتىپ ۇشاق بيلەتىن الىپ بەردىك. كەلگەندە كۇتىپ الدىق، تاعى باسقا بارلىق جۇمىسىنا مەن جاۋاپتى بولدىم، الگى اعاي سىزداپ پاڭدانعاندا شىدامىڭ تاۋسىلادى. ءتىپتى سويلەسكەندە كەربەز تارتىپ تاناۋىن كوتەرە ادام مەنسىنبەي سويلەيدى. رەستوراندا كۇتتىك اناۋ-مىناۋدى جاقتىرمايدى، تاماق ءتىزىمىن قولىنا الىپ، ەڭ قىمبات تاماقتارعا ءوزى زاكاز بەرەدى. سول كەزدە شىركىن مەندە كەيىن وسى كىسى سياقتى توراعا بولىپ  ءبىر جەرگە بارسام مۇلدە كەرىسىنشە ىستەر ەدىم دەپ وزىمە سەرت بەرگەن ەدىم.

- ەندىگى جوسپارىڭىز قالاي، سىزگە قالاي قىزمەت كورسەتسەك بولادى.

- مەن يااسساۋي اتا زەرتتەۋ عىلىم ورتالىعىنا، سوسىن مۇراجايعا بارىپ ەرتەڭ ازانمەن الماتىعا قايتامىن.

- جاقسى، ءبىز ەرتىپ بارايىق، وندا  عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى عالىمداردى تانيمىز، ستۋدەنتەرىمىز پراكتيكادان وتكەن سوندا، كەرەك دەسەڭىز كەسەنەننىڭ توبەسىنە شىعىپ تۇركىستان ايماعىن كورىپ كوز ايدىن بولاسىز.

- جوق، ءوزىم بارايىن، سىزدەردىڭ دە ءوز شاراۋلارىڭىز كوپ، كەسەنە ۇستىنە شىعۋعا بولمايدى، استىندا ادامدار جاتىر...

تۇركىستانننىڭ جاڭا قالا جاعى كونە قالاعا ەش ۇقسامايدى، مۇلدە باسقا جات ەل سياقتى. شىركىن وسى جاڭا قالاعا ەتنو قالا قۇرسا، قازاقتىڭ سالتىن-ءداستۇرى جەر بەتىنە پاش ەتىپ تۇرسا، ۇلتتىق تاعامدارى جايناپ تۇرعان رەستروندار اشىپ قويسا، كەلگەن ادام تامسانىپ كەتە الماي اينولساقتاپ جۇرسە، باعاسى دا اسپانعا شارىقتاماي قول جەتىمدى بولسا....

عاجايىپ توراعا يااسساۋي اتا زەرتتەۋ عىلىم ورتالىعىنا بارۋ ءۇشىن قوعامدىق كولىك كۇتىپ ءالى تۇر.... «تۇركىستان – رۋحاني استانا، ونى قاستەرلەۋ، تاعىزىم ەتۋ پارىز. اۋليەگە قۇمەت تانىتىپ ابىلاي حانشا كەسەنە توبەسى كورىنگەندە اتتان تۇسپەسەك تە، ادەپتى بولعانىمىز دۇرىس» دەپ كۇمىبىرلەدى.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz