جىل باسىنان بەرى قۇرىلىس زاتتارى ورتاشا ەسەپپەن 70-80 پايىزعا، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ نەگىزى ونىمدەرى – سۇيىق ماي، كارتوپ، ءسابىز شامامەن 110-120 پايىزعا، كوممۋنالدىق تولەمدەر 50-60 پايىزعا قىمباتتاعان. تاۋەلسىزدىك العالى 30 جىلدان بەرى قىمباتشىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەبىن الەمدىك ساۋدادا مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋىمەن، ەسەسىنەن تەڭگەمىزدىڭ السىرەۋىمەن، يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ قىمباتتاۋىمەن ءتۇسىندىرۋشى ەدىك. ءبىر قىزىعى بيىلعى قىمباتشىلىق كەرىسىنشە سەبەپتەردە ورىن الىپ وتىر. مۇناي باعاسى جىل باسىنان بەرى ۇزدىكسىز كوتەرىلىپ كەلەدى. ءدال بۇگىنگى كۇنى «بوشكە» مۇنايىمىز 74 دوللاردان استى. شامامەن 500 تەڭگەگە بارادى دەگەن ءبىر اقش دوللارىنىڭ ءوزى ايتارلىقتاي ارزانداپ، مامىر ايىنىڭ باسىندا 431 تەڭگە بولسا، ءدال قازىر 426,8 تەڭگەنى قۇراپ وتىر.

وسى جەردە نازارلارىڭىزدى اۋدارتاتىن ماسەلە – وسى قىمباتشىلىققا سەبەپشى ۇيرەنشىكتى نەمەسە ۇيرەنشىكتى ەمەس ەشبىر ەكونوميكالىق فاكتورلاردىڭ بولماۋى. بىلايشا ايتقاندا قىمباتشىلىقتىڭ تەك قولدان جاسالىنۋدا. وسىلاي دەپ تۇجىرىم جاساۋىما تۇرتكى بولعان تومەندەگىدەي نەگىزگى سەبەپتەرىم بار:

1. جانار-جاعار مايدىڭ قولدان قىمباتتاتىلۋى.

ا) الدىمەنەن اۆتو-گاز قىمباتتادى. سەبەبى رەسمي وكىلدەر ايتاتىن الدەبىر زاۋىتتىڭ ۋاقىتشا توقتالۋى نەمەسە جوندەۋ جۇمىستارىنا جابىلۋى، اۆتوكولىكتەردىڭ 1,8 پايىزعا ارتۋى، ناتيجەسىندە گاز تاپشىلىعىنىڭ تۋىنداۋى ەمەس، نەگىزگى سەبەبى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2012 جىلعى 9 قاڭتارداعى № 532-IV «گاز جانە گازبەن جابدىقتاۋ» زاڭىندا كەرەعار وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋى. بىلتىرعى جىلدارى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار كوگىلدىر وتىندى وندىرۋشىلەر ءوز ونىمدەرىنىڭ 80 پايىزىن «الەۋمەتتىك» باعىتى جانە بەلگىلەنگەن باعا بويىنشا وبلىستارداعى گاز جيناقتاۋشى نىساندارى بار (گنس) ارنايى اككرەديتاتسيادان وتكەن مەكەمەلەرگە بەرىلەتىن. قالعان 20 پايىزى عانا تاۋار بيرجاسى ارقىلى جىبەرىلەتىن. ءدال قازىرگى تاڭدا اتالعان زاڭعا سايكەس اۆتوگازدىڭ 50 پايىزى كورسەتىلگەن تەك تاۋار بيرجاسى ارقىلى ساۋدالانادى. زاڭ بويىنشا مولشەرىن الداعى شىلدە ايىندا 60 پايىزعا جەتكىزۋ جوسپارلانۋدا. ناتيجەسىندە بەلگىلەنگەن باعامەن بەرىلەتىن جانە وبلىستارعا تەڭ تاراتىلاتىن «الەۋمەتتىك» گازداردىڭ 80 پايىزدان 40 پايىزعا قىسقارتىلۋى، باعا بەكىتىلمەگەن بيرجادا ەركىن اينالىمدا ساتىلۋى، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋاردى الدەبىر كومپانيالار اقىرىندا «الىپ -ساتۋ جانە پايدا تابۋدىڭ» مەنشىكتى قۇرالىنا اينالدىردى. ال ارنايى اكرەديتاتسيادان وتكەن، گنس تارى بار باسقا دا 500 دەن اسا مەكەمەلەر بۇگىندە ەسكەرىلمەي، گاز «مونوپوليالىق» دەلدالداردىڭ قولىنا «وپتوم» وتۋدە. ناتيجەسى – بىلتىر ءدال وسى ۋاقىتتا 1 تونناسى 28 800 تەڭگە تۇراتىن الەۋمەتتىك اۆتوگاز قازىر بيرجادا 110 000 تەڭگەدەن ساۋدالانۋدا. كوتەمە باعامەن مەكەمەلەرگە 140 000 – 150 000 جەتكىزىلىنۋدە. ال جانار ماي بەكەتتەرىندە ءار تونناسى 161 200 تەڭگەدەن ساتىلۋدا.

ب) بەنزين مەن ديزەل وتىنىنىڭ قىمباتتاۋى. بيىلعى جىلدىڭ باس كەزىندە بەنزيننىڭ قىمباتتاۋىن ۇكىمەت جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ جوعارى ەكەندىگىمەن جانە ءارى قاراي ىشكى نارىقتا تومەن باعامەن ساۋدالاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىمەن تۇسىندىرگەن بولاتىن. الايدا، قازاقستان مۇنايىنىڭ وندىرىلۋىندە وزىندىك قۇنىنىڭ ورتاشا ەسەپپەن قانشا اقش دوللارىن قۇرايتىندىعىن ەشكىم ايتىپ بەرە المايدى. ياعني، جەر قويناۋىن بۇرعىلاۋدا كاپيتاليزاتسيالانعان شىعىنداردىڭ ورتاق مەملەكتتىك ءاۋديتى جوق، باعاسى جوق!

تەك بىرنەشە جىل بۇرىن مۇناي باعاسى الدەمدە 28 دوللاردان تومەن شوككەنىندە «ءبىزدىڭ جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ قاۋىپى جوق، ويتكەنى ولاردىڭ ءار مۇنايىنىڭ بارەلىنىڭ وزىندىك قۇنى 22-25 دوللاردان» دەگەن مينيسترلىكتىڭ تۇسىندىرمەسى بارلىعىمىزدىڭ ەسىمىزدە. ولاي بولسا «مۇنايدى جەتكىزۋشىلەر (پوستاۆششيكي نەفتي), وندىرۋشىلەر جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار» تاراپىنان ءبىر تاراپتى باعانىڭ نەگىزسىز ءوسىرىلۋى بىلتىرعى جىلى 150 تەڭگەدەن ساۋدالانعان اي 92 ماركالى بەنزيننىڭ ءليترى بۇگىندە 170 تەڭگەگە وسۋىنە اكەلىپ سوقتى. ال سول كەزدەگى ديزەل باعاسى 170 تەڭگەدەن بولسا قازىر 200 تەڭگەدەن. وسىندا ايتارىمىز، «مۇناي ونiمدەرiنiڭ جەكەلەگەن تۇرلەرiن ءوندiرۋدi جانە ولاردىڭ اينالىمىن مەملەكەتتiك رەتتەۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 20 شىلدەدەگى № 463-IV زاڭىنا» وزگەرىستەر ەنگىزىپ، وسى زاڭ قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان سۋبەكتىلەرىنىڭ باعا قويۋداعى شەكتى مولشەرى ايقىندالۋى ءتيىس!

قوسىمشا قوسارىمىز، ەلىمىزدەگى مۇناي ءوندىرۋشى ءار زاۋىتتىڭ تەك ءوز جەكە تاسىمالداۋشىسى بار. ولاردان باسقا تاسىمالداۋشىلاردى زاۋىتتار تەرريتورياسىنا كىرگىزىلمەيدى دە. ولار وزدەرىنىڭ مانوپوليستىك جاعدايلارىن پايدالانىپ مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋدا ءوز قىزمەتتەرىنىڭ باعاسىن تىم اسقاقتاتىپ وتىر. جوعارىداعى زاڭ مۇناي ونiمدەرiنiڭ جەكەلەگەن تۇرلەرiن تاسىمالداۋشىلاردى دا قامتىپ، ولاردىڭ دا شەكتى باعالارىن كورسەتۋى ءتيىس.

2. يمپورتتىق باج سالىمدارىنىڭ ءوسىرىلۋى. جالپى ەكونوميكالىق الەۋمەتىمىزدى ارتتىرعىمىز كەلسە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بەكىتكەن يمپورتتىق باج سالىقتارىن قايتا قاراسىرعانىمىز دۇرىس. سەبەبى – جىل باسنان بەرى ءار ءتۇرلى يمپورتتىق تاۋارلارعا سالىناتىن باج سالىقتارى ورتاشا ەسەپپەن 50 پايىزعا وسكەن. قىتايدان كەلەتىن ارزان تاۋارلاردىڭ ۇلەسى وسىلايشا نارىقتا ازايىپ، كەرىسىنشە قىمبات رەسەي يمپورتىنىڭ قۇرساۋىندا قالىپ وتىرمىز. اتالعان سەبەپتىڭ ەش ەكونوميكالىق نەگىزى جوق، كەرىسىنشە سانكتسيالار قۇرساۋىندا جان ۇشىرىپ، كەدەندىك وداقتا يمپورت-ەكسپورتتىق ۇلەسىن (90 پايىزىن) قالايدا ساقتاپ قالامىن دەگەن كورشى رەسەيدىڭ «كسرو-2» ساياسي جوباسى ەكەندىگىن تۇسىنگەنىمىز ءجون!

3. اقىلى جولداردىڭ پايدا بولۋى نەمەسە ولاردىڭ اقىسىنىڭ قىمباتتاۋى. اتالعان ماسەلە سوڭعى ايلاردا بىرنەشە رەت كوتەرىلىپ، قىمباتشىلىققا نەگىزگى سەبەپ بولىپ وتىرعاندىعى ءار جەرلەردە ايتىلىپ ءجۇر . جول اقىسىن وسىلايشا قولدان قىمباتتاتامىز دەپ الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلاردى تاسىمالداۋدى دا قىمباتتاتىپ، اقىرىندا باعاسىن دا اسپانداتىپ وتىرعاندىعىمىزدى بىلگەنىمىز ءجون!

مۇرات وسپانۇلى

قر سالىق كەڭەسشىلەرى پالاتاسىنىڭ 1 دارەجەلى كەڭەسشىسى

Abai.kz