اشارشىلىق-80

ساتيريك-قالامگەر تابىل قۇلياس   وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى قازاق دالاسىنداعى اشتىققا بايلانىستى رەسەيدiڭ iرi قالالارى مۇراعاتتارىنان دەرەك جيناپ ءجۇر. استانادان ورىنبور مەن استراحانعا بارا جاتقانىندا جول بويى اقتوبەگە ايالداماي وتپەيدi. تابىل اعامىزدىڭ كەزەكتi ساپارىندا ونىڭ قولىنا تۇسكەن تىڭ دەرەكتەردi سۇراعانبىز.

- تابىل اعا، 2012 جىلى   قازاق تراگەدياسىنىڭ اۋىرى - 1932-نiڭ اشتىعىنا 80 جىل. كۇنi بۇگiنگە دەيiن اشتىق گەنوتسيدi تاۋەلسiز قازاقستان تاريحىندا وبەكتيۆتi باعاسىن الماعانى بارiمiزگە بەل­گiلi. سوڭعى 20 جىلدىڭ iشiندە كوپ ۋاقىتتى تەككە وتكiزiپ جاتقاندايمىز. ەل iشiندەگi قاسiرەتتi ۋاقىتتىڭ كۋاگەرلەرi ومiردەن ءوتiپ تە كەتتi. سۋىرتپاقتاپ سىر سۇراي المادىق تا. ولار كوپ نارسەنi وزدە­رiمەن بiرگە اكەتتi. دەگەنمەن، اش­تىق كارتيناسى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەمەس، ادامي-پسيحولوگيالىق، تالداۋ-ساراپتامالىق، الەۋمەتتانۋشىلىق تۇرعىدان دا قاراستىرىلعانى ءجون. قاي تۇر­عى­دان جۇيەلەنگەن دۇرىس؟ ماسەلەن، ءار گۋبەرنيادان، ءار اۋىلدان قانشا ادام ءولدi, جۇرت­تىڭ مالىن تارتىپ الۋعا كiمدەر قاتىستى دەگەن سۇ­راقتار بارىنشا اشىلۋعا تيiس. اشتىق كارتيناسى وسىلايشا ءار اۋىل، ءار گۋبەرنيانىڭ جاعدا­يىنان ءتۇزiلۋi كەرەك. سول كەزدiڭ سا­راڭ ستا­تيستيكاسى، پلەنۋمدار ما­تە­ريالدارى، ادامداردىڭ ەستە­لiك­تەرi, جازۋشىلاردىڭ جازبالارىنان دا جالپى جاعداي كورiنiس بەرەر.

اشارشىلىق-80

ساتيريك-قالامگەر تابىل قۇلياس   وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى قازاق دالاسىنداعى اشتىققا بايلانىستى رەسەيدiڭ iرi قالالارى مۇراعاتتارىنان دەرەك جيناپ ءجۇر. استانادان ورىنبور مەن استراحانعا بارا جاتقانىندا جول بويى اقتوبەگە ايالداماي وتپەيدi. تابىل اعامىزدىڭ كەزەكتi ساپارىندا ونىڭ قولىنا تۇسكەن تىڭ دەرەكتەردi سۇراعانبىز.

- تابىل اعا، 2012 جىلى   قازاق تراگەدياسىنىڭ اۋىرى - 1932-نiڭ اشتىعىنا 80 جىل. كۇنi بۇگiنگە دەيiن اشتىق گەنوتسيدi تاۋەلسiز قازاقستان تاريحىندا وبەكتيۆتi باعاسىن الماعانى بارiمiزگە بەل­گiلi. سوڭعى 20 جىلدىڭ iشiندە كوپ ۋاقىتتى تەككە وتكiزiپ جاتقاندايمىز. ەل iشiندەگi قاسiرەتتi ۋاقىتتىڭ كۋاگەرلەرi ومiردەن ءوتiپ تە كەتتi. سۋىرتپاقتاپ سىر سۇراي المادىق تا. ولار كوپ نارسەنi وزدە­رiمەن بiرگە اكەتتi. دەگەنمەن، اش­تىق كارتيناسى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەمەس، ادامي-پسيحولوگيالىق، تالداۋ-ساراپتامالىق، الەۋمەتتانۋشىلىق تۇرعىدان دا قاراستىرىلعانى ءجون. قاي تۇر­عى­دان جۇيەلەنگەن دۇرىس؟ ماسەلەن، ءار گۋبەرنيادان، ءار اۋىلدان قانشا ادام ءولدi, جۇرت­تىڭ مالىن تارتىپ الۋعا كiمدەر قاتىستى دەگەن سۇ­راقتار بارىنشا اشىلۋعا تيiس. اشتىق كارتيناسى وسىلايشا ءار اۋىل، ءار گۋبەرنيانىڭ جاعدا­يىنان ءتۇزiلۋi كەرەك. سول كەزدiڭ سا­راڭ ستا­تيستيكاسى، پلەنۋمدار ما­تە­ريالدارى، ادامداردىڭ ەستە­لiك­تەرi, جازۋشىلاردىڭ جازبالارىنان دا جالپى جاعداي كورiنiس بەرەر.

- سوزiمدi ءۇندi حالقىنىڭ كوسەمi نەرۋدىڭ: "مەملەكەتتiڭ ءاربiر تيىنى ۇلتقا قىزمەت ەتكەندە عانا مەملەكەت مۇراتىنا جەتەدi", - دەگەن سوزiنەن باس­تاماقپىن. مۇنىڭ تۇپكi ءمانi - ەكونوميكالىق ساياسات ساۋاتتى دا ادال جۇر­گiزiلۋi تيiس. ەكونوميكاعا كوزسiز جاعىمپازدىق، ساياسي ناۋقانشىلدىق ارالاسقاندا، ەلگە جۇت بوپ تيمەك. باسى اشىق ماسەلە، 30-جىلداردىڭ اشتىعى - قولدان جاسالعان گەنوتسيد!

قازiرگi كەزدە 1932-نiڭ اشتىعى جونiندە عانا ايتىلادى. ال قازاق دالاسىندا اشتىق بiرنەشە رەت قايتالاندى: 1918, 1922 جىلدارى دا. اسiرەسە، 1918 جىلى تۇركiستان وڭiرiندە اشتىق باستالىپ، سول جىلدارى ورىنبور مەن ور قالاسىنىڭ ءوندiرiس ورىندارىنا شۇبىرعان حالىق جولدا قىرىلىپ ولگەن.

- بالكiم، تۇركiستان اۆتونومياسىن قۇرۋعا نيەتتەنگەن مۇستافا شوقايدىڭ جولىن كەسۋ ءۇشiن ەر ءتۇ­رiكتiڭ بەسiگi - تۇركiستان ايماعىندا اشتىق قولدان ۇيىمداستىرىلىپ، ەلدi قىسپاققا الۋ ساياساتى استىرتىن جۇرگiزiلگەن بولار؟

- مەن قولىمداعى مۇراعات دەرەك­تەرiمەن سويلەيiن. رەسەيدiڭ بارناۋىل قالاسىنىڭ مۇراعاتىنان 1947 جىلى جۇرگiزiلگەن بۇكiلوداقتىق ستاتيستيكالىق دەرەكتە ۋكراينداردىڭ 11 پايىزى، قازاقتاردىڭ 50 پايىزى اشتان ءولدi دەپ انىق جازىلعان. 1922 جىلى وداقتىڭ بiراز جەرiندە، سونىڭ iشiندە قا­زاقستاندا   اشتىقتىڭ بiردەن كۇشەيiپ كەتۋ سەبەبi مىنادا. سول جىلى رە­سەيدiڭ iشكi جاعىنداعى اشتىققا ۇرىنعان اۋداندار تۇرعىندارىن قازاق جەرiنە قونىستاندىرۋ تۋرالى شەشiم شىقتى. ءارi بۇل ساياسات وتە دورەكi تۇردە iسكە اسىرىلدى. دۇنيە-مۇلكiن تارتىپ الىپ، قارۋدىڭ كۇشiمەن جەر اۋدارىلعانداردىڭ قولىنا تەك  500 رۋبل ۇستاتقان. مۇنداي قارجىمەن بiر وتباسى الىسقا ۇزاپ بارا الا ما؟ رەسەيدەن كۇشتەپ كوشiرiلگەندەردi ازىق-تۇلiكپەن، جاتىن ورىندارمەن قامتاماسىز ەتۋ، ت.ب. مۇقتاجدىقتارى قازاقستان ەسەبiنەن جۇرگiزiلدi. بۇعان قارجى قاي كوزدەن شىقتى؟ ارينە، جەرگiلiكتi حالىقتىڭ قالتاسىنان. سوندىقتان ەلگە سالىناتىن    سالىق كۇشەيدi. 1922 جىلى قازاقستاندا 417 ميلليون پۇت استىقپەن قوسا 277 ميلليون سوم اقشالاي سالىق جەرگiلiكتi حالىقتىڭ موينىنا iلiندi.   بۇل جاعداي ەلدi قىرۋدىڭ امالى ەكەنiن ايتىپ سەيiتقالي مەڭدەشەۆ ستالينگە حات جازدى. حاتىندا ورال گۋبەرنياسىنىڭ 4 ۋەزiندە 350 ادامدى الدiلەر سويىپ جەگەنiن، 300 قابiردi اشىپ، ولگەندەردi جەگەن وقيعالاردى دەرەك رەتiندە تiركەيدi. دايەكتەمە­لەرiن العا تارتا وتىرىپ، قازاقستانعا جەر اۋدارۋدى توقتاتىپ، ەسەسiنە اشىققان جۇرتقا كومەك كەرەك دەپ جاز­عانى تاريحتا قالدى. مەڭدەشەۆ 4 ۋەزدەگi جاعدايدى عانا جازدى. ەلiمiز­دiڭ بارلىق وڭiرلەرiن ورتتەي جالماعان 18-20-جىلدار اپاتىنا قوسىمشا دەرەك: وسى جىلدارى 1 ميلليونعا جۋىق با­­لا اتا-اناسىز تۇلدىر جەتiم قالسا، 2 ميلليون بالانىڭ شەشەسi اشتان ولگەن.

1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن قازاق-قىرعىز سەزiندە، ودان 1918 جىلى كۇن­باتىس الاشوردانىڭ ورالداعى سە­زiن­دە ەلدi اشتىقتان ساقتاۋ ماسەلەسi كوتەرiلدi. وسى جاعدايلار 1918-دiڭ اش­تىعىنىڭ دا ەلگە اپات اكەلگەنiن كور­­سەتەدi. مۇنىڭ ءبارi حرونولوگيالىق جۇيە­لiكپەن قازiرگi جاعدايدا تۇزiلۋi كەرەك.

شۆەدتiڭ تانىمال ساياساتكەرi پەر الماراك "اشىلعان جاراقاتتار" كiتابىندا 1917-1987 جىلدار ارالىعىندا كەڭەستەر يمپەرياسى ايماعىندا 62 ميلليون ادام قولدان جاسالعان اپاتتان اجال قۇشقانىن كەلتiرەدi.

1920-جىلدارى قازاق جەرiنە 3,5 ميلليون ادام جەر اۋدارىلدى. 139,6 مىڭ پولياك، 23,6 مىڭ ەۆرەي، 85,7 مىڭ لاتىش، ليتۆان، ەستون جانە باسقا دا ۇلتتار. كۇشتەپ كوشiرiلگەن وسى 3,5 ميل­ليون ادامنىڭ 27 پايىزى قازاق جە­رiندە اشتان ولگەن. وسى كەزەڭدە قازاق دالاسىندا اشتىق ءورتi قىزىپ جاتقاندا، مەڭدەشەۆ حاتىندا ايتىلعانداي، ادامدى ادام سويىپ جەمەي قايتەدi?

- سول كەزدiڭ ساياساتپەن بەتi ءبۇر­­كەلگەن ستاتيستيكاسى دا ءارتۇر­لi.

- كەڭەس وكiمەتiندە وبەكتيۆتi ستاتيستيكا جۇرگiزiلدi دەپ كiم ايتتى؟ كەڭەستiڭ ستاتيستيكاسى قىزىل ساياسات­قا عانا قىزمەت ەتتi. 1947 جىلعى ستاتيستيكاداعى اشتىقتا جەرگiلiكتi تۇر­عىنداردىڭ 50 پايىزى، نە 53 پايىزى ءولدi دەپ ناقتى انىقتالماۋىنىڭ سەبە­بi - سول ۋاقىتتا جەرگiلiكتi قازاقتار مەن كۇشتەپ كوشiرiلگەن ادامداردىڭ سانى ناقتىلانبادى. 1920-جىلدارى ەلi­مiزگە 3,5 ميلليون باسقا ۇلت قونىستانسا، ونىڭ 27 پايىزى اشتان قىرىل­عان دەيدi. تiرi قالعاندارىنىڭ 73 پا­يىزدىق كورسەتكiشi دە ناقتى ەمەس. 73 پايىز با، الدە ودان از با؟

توڭكەرiس الدىندا قازاقتىڭ 200-گە جۋىق رۋى تiركەلسە، سولاردان ادام سانىنىڭ قانشاسى جازىلعانىن قاراعان ءجون. قازاقتار پاتشا ۇكiمەتiنiڭ   ساناقشىلارىنا اعىنان جارىلىپ اناۋ-مى­ناۋ­دى اقتارا بەرمەگەن. اسiرەسە، با­لا-شاعاسى مەن مال سانى ەسەبiندە. 1911 جىلى قازاقتاردىڭ بايۇلى رۋى 1 ميلليون 39 مىڭ، ارعىندار 890 مىڭ دەپ تiركەلگەن. الگiندە ايتىپ كەتكەندەي، قازاق مال-جانىنىڭ ەسەبiن تiزبەيدi. بۇل - اتا-بابادان قالىپتاسقان ءۇردiس. ءارi پاتشانىنىڭ ستاتيستەرiنە   جال­عان اقپار بەرەتiنi, ادام-مال سانىن ازايتىپ كورسەتەتiنi انىق. قازاقتىڭ 200-گە تارتا رۋى بار دەسەك، توڭكەرiس الدىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي: 7 ميلليون قازاقپىز، عاسىر سوڭىندا 30 ميلليونعا جەتەمiز دەۋiنiڭ شىندىققا ساي كەلەتiنi انىق اڭعارىلادى.

بۇل ارادا باسى اشىق ماسەلە - قىزىلدار بيلiككە كەلگەن جىلدارى قازاق دالاسىندا 4 رەت اشتىق تراگەدياسى ورنادى: 1918, 1922, 1928, 1932 جىلدار. 1917 جىلدان باستالعان، 1922 جىلى ۇدەي تۇسكەن، سودان تىنىس الدىرماي 1932 جىلعا جالعاسىپ، شىرقاۋ شەگiنە جەتتi.

- اشتىق ساناعى دەگەندە ايگiلi "بەسەۋدiڭ حاتى" عانا ەسكە تۇسەدi. مۇراعات دەرەكتەرiندە ساناقتى كiمدەر جۇرگiزدi, قالاي جۇرگiزدi دەگەنگە قانداي تىڭ دەرەك بار؟

- كەڭەس وكiمەتiندە ستاتيستيكا قولدان جاسالدى. ساناقشىلار - ساياسي بيلiكتiڭ ادامدارى. ستاتيستيكا ادامدارعا ەمەس، ساياساتقا عانا قىزمەت ەتتi دەپ جوعارىدا ايتتىق قوي. بولشە­ۆيكتەردiڭ ساناعىنا سەنە بەرۋگە بولمايدى. ۇردا-جىق ساۋاتسىزداردى يتشە ۇرگiزگەن قىزىل بيلiك وز ارتىن ءوزi اشا ما؟ عاسىر باسىنداعى اۋىلدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiڭiز. انا قىردا 5-6 ءۇي، مىنا قىردا 20-30 اۋىل. قازاق بiر جەردە شوعىرلانىپ وتىرعان ەمەس. كولiكسiز، قارۋسىز، پارتيانىڭ اڭدۋىنداعى ساناقشىلار (وز ومiرلەرi دە قىلدىڭ ۇستiنە iلiنiپ تۇردى) اۋىل-اۋىلدى، ءۇي-ءۇيدi تۇگەل ارالاپ شىقتى دەۋگە نەگiز جوق. جيىرما-وتىز ءۇيلi اۋىل ادامدارىنىڭ تۇگەل قىرىلعانىن ەسەپكە كiرگiزبەي كەتەتiنi دە انىق.

اشىققان ادام نە iستەمەيدi? مىنا سۇمدىقتى ايتپاۋعا دا بولماس. مۇراعاتتان وگپۋ-دiڭ ەسەبiن قاراعانىمدا، وسى اقتوبە وبلىسىنىڭ قازiرگi العا اۋدانىندا ۇلكەن جولدىڭ بويىندا قوس تiگiپ، ەكi جاس ايەل وتىرعان. جولدا iلiنiپ-سالىنىپ بوسىپ كەلە جاتقان ادامداردى الداپ-سۋلاپ، تاماعىنا سويىپ جەپ وتىرعانى جازىلعان. ميليتسيا قوس ادامجەگiشتi ازەر دەگەندە قىلمىس ۇستiندە ۇستاپ، اتىپ تاستايدى. جول بويىنداعى ەكi سۇلۋ ايەلدi ادام­جەگiش دەپ كiم ويلايدى؟ بۇلاردان ۇرپاق قالدى ما؟ ساناقشىلار وسىنداي سۇمدىق بولىپ جاتقان وڭiرلەرگە جالعىز-جارىم بارماسى انىق.

ساناقشىلار مالiمەتتەرiنەن ءتۇ­زiلگەن رەسمي ستاتيستيكا: 1922 جىلعى "ستەپنايا پراۆدا" گازەتiندە 1921 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اشىققان ادام سانى 1 ميلليون 213 مىڭ 26, ال 1922 جىلدىڭ ساۋiرiندە 2 ميلليون 305 مىڭ 591-عا جەتتi دەپ جازىلعان. ورال گۋبەرنياسىندا 1917 جىلى ادام سانى 482 مىڭ بولسا، 1922 جىلعى اشتىقتان 247 مىڭ 454 ادام عانا تiرi قالعان. سوندا 1920-32 جىلدارى   قازاقتىڭ 60 پايىزى اشتان ءولدi دەپ ايتۋعا نەگiز بار.

اشتىق قازاقتىڭ قاراشا ۇيiندەگi بارىن تارتىپ الدى، بالانىڭ اۋزىنداعى سوڭعى نانىن جۇلىپ الدى، وكiل­دەر تiپتi قۇتىرىنىپ كەتتi, بiرiنەن-بiرi اسىپ تۇسۋگە تىرىستى. سۇيەك سالىعى، ءجۇن-تەرi سالىعى دەگەندi ويلاپ تاپتى. مەنi تاڭداندىرعان نارسە: قىزىلدار بيلiككە كەلگەن 5-6 جىلدىڭ iشiندە مۇنداي وڭباعاندار قايدان شىقتى؟ مۇنىڭ تۇپنەگiزi - كوكiرەك كوزi كە­رەڭدiكتە، ساۋاتسىزدىق پەن ناداندىقتا. "قۇلدى قويساڭ ەركiنە، كۇندە تىشار بوركiنە" دەگەن ءسوز ەرiكسiز ەسكە تۇسەدi. بiر سوزبەن ايتقاندا، تەك­سiزدiكتە. بي­لiك قۇلدىق سانانى قۇرايتىن: جاعىمپازدىق، ساتقىندىق، ەكiجۇز­دiلiك، ايارلىق، باقايەسەپشiلiك، پاراقورلىق، ىنساپسىزدىق، توعىشارلىقتى ءورشiتتi. كەسiپ تاستاۋى قيىنعا اينالىپ بارا جاتقان سول جامان مiنەز قازاق اراسىندا اشتىق جىلدارى تامىرىن تەرەڭدەتiپ جiبەردi. مەنiڭ تۇيگەنiم - اشتىق تۇتاس ۇلتتىڭ تابيعي بولمىسىن از ۋاقىتتىڭ iشiندە وزگەرتiپ جiبەرەدi ەكەن. قۇددى بiر ۆيرۋس سياقتى. ۇلتتى ۇساقتاتادى. كەسەك مiنەزدi جويادى. ادامدى قۋ قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالدىرادى. سۇمدىعى سول - وسىنداي "قا­سيەتتەرiڭ" بولماسا، كوكەڭنiڭ تابانىن جالاماساڭ، استىنا كوپشiك قويماساڭ، پارا بەرمەسەڭ، سەنi ادام قاتا­رى­نا قوسپايتىنى قازiر دە قالىپتاسقان داعدىعا اينالدى. تەكسiزدiك تاعى دا كۇشەيدi. ۇرەيلەنەتiنiم وسى.

1920-30-جىلدارى ەلدi بiر جاعىنان سالىق ەزگiسi ەس جيعىزباسا، ەكiنشi جاعىنان استىق، مال ەتi قويمالاردا   iرiپ-شiرiدi. ماسەلەن، قارۋدىڭ كۇشiمەن   تارتىپ الىنعان ەلدiڭ ادال مالىنىڭ ەتi جەزقازعان دالاسىندا تاۋ بولىپ ءۇيiلiپ جاتتى. ۋاقىتىندا پويىزبەن جونەلتە الماعان. يiستەنiپ بۇزىلا باستاعاسىن دالاعا ۇيiلگەن سول ەت جىل بويىنا   ورتەنiپ جاتقانىن كورگەن كۋالار بار. سوندا دا بەلسەندiلەر ادامدى جانىنا جۋىتپاعان. قاراۋىل قويعان. حح عا­سىردان بەرi قازاقتىڭ ءوز بايلىعى وزiنە بۇيىرىپ كەلە جاتقان جوق.

- اشتىق جىلدارىنداعى ەلدiڭ حالiن دەرەكتi وقيعالارمەن قاعاز بەتiندە قالدىرعان قالامگەرلەر كوپ ەمەس. ءار وڭiردەگi اشىق ءارتۇر­لi بولدى. اقتوبە وڭiرiندەگi اشتىق كارتيناسىن جيەنعالي تiلەپبەر­گەن­ۇلىنان ارتىق باتىل جازعان ەشكiم جوق. جۇرەگi قان جىلاپ وتىرىپ جازعان ونىڭ شىعارمالارىندا ماسقارا سۇمدىق جايلار ايتىلادى. ماسەلەن، وسى اقتوبە وبلىسى قاندىاعاش ستانساسىندا قازاقتىڭ جiگiتتەرi قىز ساتقان. ولiم الدىندا تۇرعان وتباسىلاردىڭ 14-15-تەگi قىزدارىن بiر تاباق بيدايعا ايىرباستاپ، بەيباقتاردى بايلارعا كۇڭدiككە قاي­تا ساتقان. جيەنعاليدiڭ اشتان ءولۋi­نە دە وسى جاعدايلار سەبەپ بول­عانداي. جۋرناليستi وقشاۋلاپ تاستاعان، ءدارi-دارمەكسiز، اس-سۋسىز قالدىرعان. قىسقاسى، اق­توبە وبلىسى تەمiر اۋدانى پارتيا قىزمەت­كەرلەرiنiڭ باقىلاۋىندا، قا­ماۋ­دا ولگەن. سiز جيەنعاليدiڭ ورىنبور مۇراعاتىندا جينالماعان شىعارمالارىن تابا الدىڭىز با؟

- باسى اشىق جاعداي: جيەنعالي تiلەپبەرگەنۇلىن اشتىق اجالىنان بۇرىن اكەتتi. جيەنعالي سوزدەرiن سارعايعان "ساداقتان" جيناستىرىپ قايتا تiرiلتكەن، ۇندەمەي ءجۇرiپ ۇلكەن iس تىندىراتىن - پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكiشەۆ. ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ وقىتۋشىسى عايشا مۇحامبەتقىزى نيازوۆا عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەپ، جيناستىردى. ەكi تومدىق كiتاپ ەتiپ باستىردى.

جيەنعالي توڭكەرiسكە دەيiن دە، ودان كەيiن دە ءونiمدi جازعان. جينالماعانى ءالi كوپ. ورىنبوردىڭ "عاليا" مەدرەسەسi تۇركi تالانتتارىن تاربيەلەگەن قاراشاڭىراق قوي. ماعجان، بەيiمبەت، Iلياس وقىعان "عاليادا". بەيiمبەتتەن سوڭ "ساداق" جۋرنالىن توڭكەرiس جىلدارىندا وسى وقۋ ورنىنىڭ تۇلەگi جيەنعالي ۇزدiكسiز شىعارىپ تۇردى.

جيەنعاليدiڭ جازبا كۇندەلiگiندە: "ۋفادان قايتىپ كەلە جاتقاندا 11 ناۋ­رىزدا ورىنبورعا تۇسكەم. وندا ءا.جان­گەلديننiڭ بۇيرىعىمەن سەزد بو­لىپ جاتىر ەكەن. ونداي سەزدi سەز­دiڭ ارۋاعى اتسىن!" - دەپ تۇيiندەيدi "ساداق" بەتiندە. "جاقىن ارادا ورىنبوردى بولشەۆيكتەر كەلiپ الىپ، وزiنە قاراتتى. بۇل قادiرلi جاڭا جولدا بiزدiڭ قازاقتان دا جوق ەمەس. عاليبەك ء(الiبي) جانگەلدين دەگەن كiسi بول­شەۆيكتەردi ەرتiپ كەلiپ "قازاق" باس­قارماسىن جاپتىردى. ول ۋاقىتتا ونداعى مىرزالار ەل iشiنە قاشىپ كەتكەن ەدi. عاليبەك "قازاق" باسقارماسىن تiنتiپ، ەش نارسە تابا الماي، جاڭا شىققان "قازاقتىڭ" بiر نومەر گازەتiن "باياعىدان بەرi سەن بiزدiڭ اياعىمىزعا قانداي تۇساۋلار سالمادىڭ؟" دەپ، قوس قولداپ تۇرىپ ايىرىپ-ايىرىپ تاستاپتى". دەرەك پە؟ دەرەك! ارتىق-اۋىز ءسوز جوق، بولعان وقيعا. ءالiبي جانگەلديننiڭ شىن بەت-بەينەسiن اشىپ، ماقتامەن باۋىزداپ تۇر جيەنعالي.

ءارi قاراي جيەنعالي بىلاي ءتۇيiن­دەيدi: "مەن وسىنداي تارتىسقا قاتىسقىم كەلمەدi. قالامگەرلiك انتىمداي، كورگەنiمدi قاز قالپىندا، قازاقتىڭ ايشىقتى سوزiمەن جازۋدى ارمان ەتتiم. كەمشiلiگiمiز كەڭiردەكتەن كەلەدi, استارلى ءازiل، تۇيرەمە ءسوز، ساتيرالىق تiلمە وي، وقيعا قازاقتا جەتەرلiك. كەيiپ­كەرiڭدi iزدە، تاقىرىبىڭدى تابا بiل، وقۋشىڭنىڭ مەيiرi قانادى، iزدەپ ءجۇرiپ وقيتىن بولادى".

مۇندا جازۋشىنىڭ ومiر ءسۇرۋ ۇستانىمى جاتىر. ابايدىڭ جولى، احاڭنىڭ جولى، سولاردىڭ تاربيەسi. سول ۇستانىمىنان ولە-ولگەنشە باس تارتپادى. "ولسەم - جايىما ولەيiن" دەپ جازعانىندا اششى استار بار. باسقاعا كەسiرiم تيمەسiن، اجالىم اۋرۋ نە اشتىقتان، تiرi قالسام ءبارiبiر قىزىلدار كوزiمدi قۇرتادى دەگەن وي جاتىر. وسىلايشا   اقتوبە وڭiرiندەگi ەلدiڭ حالiن شىنايى سۋرەتتەگەن جيەنعاليدi قولدان ءولتiر­دi.

جاعىمپاز، بيلiككە باس ۇرعان قو­عامدا شىن تالانتقا، اقيقاتقا ورىن جوق. قازاقتى قۇرتقان - شولاق بەل­سەن­دiلiك. شولاق بەلسەندiلiكتiڭ ءتۇبi تاعى دا ناداندىقتا. اقيقاتتى ايتار ازاماتىڭدى قۇرتساڭ، زيالىڭدى تا­بان­عا سالىپ تاپتاساڭ، عالىمىڭدى قاڭ­عىتساڭ، قىسقاسى، تۇلعالارىڭدى تەن­تiرەتسەڭ، تورگە جاعىمپاز بەن جەبiر شىعادى، اقىرى ەل قۇريدى. تەكسiز ەلگە اينالاسىڭ. ححI عاسىردا دا ەڭسەڭدi كوتەرە الماي جاتقانىڭ - سول تەكسiز­دiڭ كوپتiگiنەن. ايارلىقپەن امان قالعان تەكسiز ححI عاسىردا دا تەكسiز ۇرپاعىن كوبەيتiپ جiبەردi.

حVIII عاسىردا رەسەي يمپەرياسىن باسقارعان ەكاتەرينا 2-شi ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جولداعان نۇسقاۋىندا: "قىرعىز-قايساقتى بiر-بiرiمەن قاس ەتiپ، بiرiنiڭ ەتiن بiرi جەۋگە سەبەپ بولىڭىز" دەگەن قۇپيا بۇي­رىعى عاسىرلاردان اسقان  ساياساتقا الماستى.

جيەنعالي سول كوپ تەكسiزدi ساتيرا سىنىنا تۇيرەدi. جيەنعاليدiڭ كەيiپكەرi - ادرەستi كەيiپكەرلەر. شولاق بەل­سەندi جازۋشى قالامىنان وز بەينەسiن كورەدi, وشتەسەدi, iشتەي كەكتەسەدi. جالپى، تەكسiز كەكشiل كەلەدi! ماسەلەن، 1931 جىلى "ادەپتi سوزدەر" ساتيرالىق سۋرەتتەمەسiندە ءسوزiن باستاماس بۇرىن تiسiن شۇقىپ وتىرعان بiر بەلسەندi (ەتكە تويعان بولۋى كەرەك) جينالىسقا كەلگەن ايەلدەردi قۇتتىقتاپ:

- جولداستار، كەلiندەر، قىزدار، جەڭگەيلەر، اقمولانىڭ گۋبيسپولكومىنىڭ اتىنان مەن سiزدەردi و، ءا، الگi زناچيت نەتەيiن دەپ كەلدiم! - دەپ قويىپ قالعاندا ايەلدەر بەتiن شىمشىپ: - بiزدi جيناپ الىپ نەتكەنi نەسi? - دەپ قاشا جونەلiپتi. ەل اش-جالاڭاش. ۇيiندە تاتىپ الار بiر قاسىق كوجەسi جوق. وعان قويماي جۇرتتى جينالىس دەپ قۋىپ تىعادى. ەلگە كەلگەن ەسi دۇرىس ۋاكiلگە مۇنداي جاعدايدا اس باتا ما؟ جوق. وعان ءبارiبiر، ەتكە تويىپ الدى. ەندi اش-جالاڭاش جۇرتقا اقىل ۇيرەتپەك. مۇنداي اكiمقارالار، دەپۋتاتتار قازiر دە كەزدەسەدi. جامان ادەت جالعاسىپ جاتىر. دەپۋتاتىڭ شىرت تۇكiرiپ، اۋىل اكiمiنiڭ ۇيiنەن ەتكە تويىپ، استاناسىنا قايتادى. كوپ ايالدامايدى. بۇگiنگiنiڭ دەپۋتاتى دا، باي-شەكپەن­دiسi دە اۋىلداعى اشىق اڭگiمەدەن قاشادى.

جان تۇرشiگەرلiك وقيعانىڭ تاعى بiرi جيەنعالي تiلەپبەرگەنوۆتiڭ "اباي" جۋرنالىندا جاريالانعان "قايران ەلiم-اي" كوركەم اڭگiمەسiندە سۋرەتتەلگەن.

توڭكەرiس كەزiندە اۋىلدا مۇعالiم بولعان جيەنعالي ەل اراسىنىڭ جاعدا­يىن وتە جاقسى بiلەتiن. جاس جiگiت جاعدايدى وز كوزiمەن كوردi. 1918 جىلى تۇركiستان ءوڭiرiنiڭ قازاقتارى اشتىققا ۇشىرادى. تاماق iزدەگەن جۇرتتىڭ كوبi جاياۋلاپ اقتوبە، ورىنبورعا قاراي بوستى. سەبەبi, مىنا ورىنبور، ور جاقتا كاسiپورىندار اشىلىپ جاتقان، جۇمىس تابىلادى دەگەن سەنiممەن جول­عا شىققان بولۋى كەرەك. وكiنiشكە قاراي، جەتە الماعان جۇرت تەمiرجول بويىندا iسiپ-كەۋiپ، قىرىلىپ جاتتى. كومسومولدار وردا بارار جول بويىندا iسiپ-كەۋiپ ولگەندەردi جيناعان. وسى كەزدەرi جۇرت قىزدارىن بiر تiلiم نانعا دا ساتتى. ۇيiندە التى جانى بار وتاعاسى انداعۇل اشتىق ازابىنان قۇتىلا الماي، تۇڭعىشى باتيمانى ازىعى مول ادامعا ساتپاقشى بولادى. سوندا ءبا­تيما: "جولدارىڭا قۇرباندىقپىن، مەن نە بولسام دا سەندەر تiرi بولىڭدار. قايران ءوز ءۇيiم، قايران ءوز ەلiم، اجەكەم، باۋىرلارىم، قوش، قوش!" - دەپ اكەسiنە ەرiپ وز باسىن قۇرباندىققا شالىپ، كەتە بارادى. قانداسى اشتان قىرىلىپ جاتقاندا ادام ساتىپ دەلدال سۇمدار جۇر ارادا. ساۋداگەردiڭ ساقالى كۇيiپ جاتقاندا، دەلدالشى وعان قولىمدى جىلىتىپ الايىن دەپ جالاقتاعان كورiنiستە قالىڭ ەلدiڭ قايعىسى جاتىر. جازۋشى مەشiن، تاۋىق جىلدارىنداعى جۇتتا "اشتان ولۋگە اينالعان ۇيلەردiڭ ءجاسوسپiرiم قىزدارىن بiر تاباق ەتكە ساتىپ الىپ" بايلارعا توقال ەسەبiندە قىمباتقا ساتۋدى كاسiپ ەتكەن جەكسۇرىنداردى سىنعا الادى.

تiرiنi شۋلاتىپ، قارعىستان باسقا ەستiمەگەن جاۋىزدار قازiر جوق. بiراق ولاردان قانىپەزەر ۇرپاق قالدى.

1922 جىلى ماسكەۋ جەرورتا تەڭiزi ارقىلى اقش-تان 12 مىڭ تراكتوردى قانشاما قارجىعا رسفسر مەن ۋكرايناعا الدىرتادى. بۇل كەزدە قازاق جەرiندە اشتىق الاپاتى. كوپ نارسە ءالi قۇپيا. رەسەي مۇراعاتى دا سولاي. سۇراعانىڭدى قولىڭا ۇستاتا سالمايدى. ايتىلمايتىن، جاريالانۋعا تيiس ەمەس جۇمباق ءالi كوپ.

قاي زاماندا بولماسىن ەكونوميكالىق ساياسات جەكە ادامنىڭ مۇددەسi تۇرعىسىنان، جەكە ادامنىڭ قاجەتi مەن قالاۋىنا لايىقتالىپ تۇزiلەدi. بiر ادامنىڭ ومiر ءسۇرۋ قاجەتتiلiگiنەن، ودان بiر وتباسىنىڭ قاجەتتiلiگiنەن، ودان اۋىل، اۋدان، وبلىس قاجەتiنەن. بiر سوزبەن ايتقاندا، ساۋاتتى جوسپارلاۋ. ستاتيستيكا سول ءۇشiن قاجەت. جالپى، ەل-جۇرتىنىڭ ەرتەڭiن ويلايتىن مەملەكەتتە ەكونوميكالىق ساياسات ساۋاتتى ەكونوميستiڭ قىراعى كوزiمەن جاسالىنعان ستاتيستيكا، ساراپتاما-تالداۋ، ال­دىن الا بولجاۋدان قۇرالادى. جاڭانى وسىعان قاراپ قابىلدايدى. بiر مەملەكەتتiڭ ءار ءوڭiرi ارتۇرلi. ەكونوميكالىق ساياسات سول ارتۇرلiلiكتi شە­بەرلiكپەن ۇشتاستىرعان ەكونوميستەر جوسپارىنان، iزدەنiستەن، جاڭالىقتى ەنگiزۋمەن بايلانىستى. مۇنىڭ ءبارi جۇيەلi, جوسپارلى، وتكەنمەن بايلا­نىس­تا iسكە اسىرىلۋى تيiس. جوبالاۋ-جوسپارلاۋ، ساۋاتتى تۇردە ەسەپتەۋ. وتكەندi جوققا شىعارۋ، داستۇرلi شارۋاشىلىقتى تارك ەتۋ، سول قوعامنىڭ ءومiر سالتىنا كەلمەيتiن جايتتاردى ادامدارمەن ەسەپتەسپەي قابىلداۋ بiرجاقتىلىققا اكەلەدi. ادامدارى قوعامنان وگەيلەنەدi, بيلiك وقشاۋلانادى، مۇنىڭ بارi جاقسىلىققا اكەپ سوقتىرماسى انىق.

قىسقاسى، قارجىلىق، شارۋاشىلىق ساياسات، ستاتيستيكا، تالداۋ-ساراپتامالىق قىزمەت تاۋەلسiز، ساياساتتان تاۋەلسiز جۇرگiزiلۋگە تيiس. ال بيلەۋشi­نiڭ قاس پەن قاباعىنا قۇرىلعان ساياسي جۇيەگە لايىقتالىپ قىزمەت ەتكەندە، ەكونوميكالىق ساياسات جۇرiسiنەن جاڭىلادى. ستاتيستيكاسى دا جالعان. ءتۇ­بiندە ادامداردى، قوعامدى قۇرتادى. تاعى دا قايتالاپ ايتساق: قاي كەزەڭدە ومiر سۇرسەك تە، مۇنىڭ تۇپنەگiزiندە ساۋاتسىزدىق پەن ناداندىق جاتىر. اشتىق ساياساتىنان وسىنداي ساباق الۋى­مىز كەرەك. بiلiمدi, كوكiرەك كوزi اشىق، نە نارسەنi دە اشىق ايتاتىن ادام­دارى كوپ ەلدە مۇنداي قىرعىن بول­مايدى. مەنiڭ تۇسiنگەنiم، 1920-30-جىلدارى بiز ابدەن السiرەگەن ۇلت ەكەنiمiزدi كورسەتiپ الدىق. جۇيە كiنالi بولسىن دەلiك، نەگە سول جۇيەنiڭ اپ-ساتتە مازاعىنا اينالدىق؟ كونە تۇركi زامانىنان بiزدi ساقتاپ كەلە جاتقان ۇلتتىق قورعاۋىش يممۋنيتەتiمiز قايدا قالدى؟ اشتىق ساباعى   بiزدiڭ قازiرگi شيكiزات ساتۋشى ۇلت كەيپiنەن ارىلىپ، بiلiمدi, كۇشتi, كوكiرەك كوزi اشىق ۇلتقا اينالۋىمىز كەرەكتiگiنە ۇندەيدi.

- قىسقاسى، ۇرپاعىڭدى تەكسiز ەتە كورمە دەيسiز عوي. اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن -

بايان سارسەمبينا،

اقتوبە.

«جاس الاش» گازەتى