ۇلىتاۋ مەكەنىندە دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى زور تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر كوپ. سولاردىڭ ءبىرى - الاشا حان كەسەنەسى.  بىرنەشە عاسىرلار بويى بۇل جونىندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرىلىپ ءجۇر. وسى رەتتە تەرەڭ تامىرلى تاريحىمىزعا قاتىستى ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمدى ۇسىنىپ، حالىقارالىق عالىمدار قاۋىمداستىعىنا، الەم دەڭگەيىندەگى بەلگىلى تاريحشىلارعا الاشا حانعا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ الشاقتىقتىعىن جويىپ، اقيقاتتى انىقتايىق دەپ، ۇندەۋ جاريالاپ وتىرمىن. بۇل قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم تاريحى ءۇشىن ماڭىزى زور!

الاش يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى!

ۇلىتاۋ كۇللى تۇركى حالىقتارى ءۇشىن قاسيەتتى مەكەن! الاش يمپەرياسىنىڭ تۇپقازىعى! تاريحي دەرەكتەردەن بۇل جەردە ساق، عۇن، تۇرىك، قىپشاقتار، جالپى تۇركى قاعاناتى تۇراقتاعان.

ۇلىتاۋ ءوڭىرى ورتا عاسىرلىق كەزەڭدەردە دە ءوزىنىڭ گەوساياسي ماڭىزىن جويعان ەمەس. ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حان وسى ۇلىتاۋدا ورنىقتى. قىپشاق دالاسىندا جوشى قۇرعان ۇلىق ۇلىس كەيىن التىن وردا بولىپ اتالدى.

التىن وردانىڭ العاشقى استاناسى وسىندا ورنالاستى. دەشتى قىپشاق مەملەكەتى شاڭىراعىن كوتەردى. كەيىن الىپ دەرجاۆا تۇركى جۇرتشىلىعىنىڭ اسىل دىڭگەگىنە اينالدى.

***

قاسيەتتى ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ ەدىگە تاۋىندا التىن وردا بيلەۋشىلەرى، شىڭعىس حاننىڭ سەگىزىنشى ۇرپاقتارى توقتامىس حاننىڭ، تەمىر-قۇتلىق حاننىڭ جانە ەر ەدىگەنىڭ جەرلەنۋى دە تەگىن ەمەس.

الەمدە ولشەۋسىز ءىز قالدىرعان داڭقتى   قولباسشىلاردىڭ ءبىرى ءامىر تەمىردىڭ ۇلىتاۋ بويىنا كەلگەندىگى تۋرالى جازبا دەرەك تە، تاريحي ەسكەرتكىش تە ساقتالعان.

ءامىر تەمىردىڭ ساراي شەجىرەشىسى شاراف اد-دين ءالي نيازي «داڭق كىتابىندا»  بىلايشا كەلتىرەدى:

«داڭق كىتابى»

«تەمىر ۇلىتاۋعا كەلگەندە الدىمەن سول تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، توڭىرەگىندەگى كوك جاسىل دالا مەن سەڭگىر تاۋلارعا ۇزاقتى كۇنگە تەسىلە قاراۋمەن بولدى. سونان سوڭ اسكەرىن جيناپ، سول جەردە ۇلكەن قۇلپىتاس ورناتۋعا بۇيرىق بەردى. بارماعى مايىسقان شەبەرلەر وسىناۋ ءساتتى وقيعانىڭ كۇنىن تاسقا قاشاپ جازدى»، - دەلىنگەن. ول ەجەلگى تۇركى ءالىپبيىنىڭ ءبىر بولىگى اراب، ءبىر بولىگى شاعاتاي تىلىندە جازىلعان. بۇل تاس ۇلىتاۋداعى التىن شوقى بيىگىنە ورناتىلعان.

ال، تۇپنۇسقاسى قازىر سانكت-پەتەربۋرگتەگى «مەملەكەتتىك ەرميتاج» مۋزەيىنىڭ «التىن وردا تاريحى مەن مادەنيەتى» زالىنا قويىلعان.

ەرميتاج. ءامىر تەمىر جازباسى

«مەن، تۇران سۇلتانى تەمىر-بەك 300 مىڭ اسكەرمەن وردا حانى توقتامىسقا قارسى جورىققا شىقتىم. وسى جەرگە جەتىپ، ۇرپاققا بەلگى قالدىردىم»، - دەلىنگەن جازبادا.

ودان كەيىنگى كەزەڭدە ۇلىتاۋ قازاق حاندىعىنىڭ قۇت قونىپ، قىدىر دارىعان مەكەنىنە اينالدى.

***

  حان ورداسى

ۇلىتاۋ وڭىرىندە قاراتال وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا   حان ورداسى دەپ اتالاتىن قالاشىقتىڭ ورنى تابىلعاندىعى بەلگىلى. ارحەولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا قامالدىڭ بيىكتىگى 4 مەتردى قۇراعان، ال  قورعانىس دۋالىنىڭ بۇرىشتارىندا بيىكتىگى 8 مەتر، ديامەترى 20 مەتر بولاتىن مۇنارانىڭ ورنى ساقتالعان. سونىمەن قاتار دۋال ەنى 5 مەتر، تەرەڭدىگى 4 مەتر بولاتىن ورمەن قورشالعان.

بەلگىلى ارحەولوگ الكەي مارعۇلان حان ورداسىنىڭ ءحىى-ءحىىى عاسىرعا تيەسىلى جانە ونىڭ الاشا حان كەسەنەسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن اتاپ وتكەن.

الكەي مارعۇلان  (1904-1985)

شىڭعىس حاننىڭ وسى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەندىگىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ بولجامىمىزدىڭ دا اقيقاتقا جاقىندايتىندىعىن بايقاۋىمىزعا بولادى.

جوشى حاننىڭ كەسەنەسى

قاسيەتتى ۇلىتاۋ تورىندە قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا جوشى حاننىڭ (1187-1227)   كەسەنەسى ورنالاسقان.

جوشى حان (1187-1227) – شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلىنىڭ ىشىندەگى ۇلكەنى.

جوشى حان (1187-1227)

ول ءوزىن شەبەر قولباسشى، داڭقتى بيلەۋشى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. شىڭعىس حان ءوزى باعىندىرعان ۇلانعايىر ولكەنى ءتورت ۇلى اراسىندا بولىسكە سالعاندا جوشىعا بۇكىل دەشتى قىپشاق ايماعىن بەرەدى.

دەرەكتەر بويىنشا جوشى حان 1227 جىلى ۇلىتاۋدا اڭشىلىقتا جۇرگەندە قايتىس بولعان. دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن وعان ارنالىپ كەسەنە سالىنعان.

***

الاش – قاستەرلى ۇعىم

جوشى حان كەسەنەسىنە جاقىن جەردە «الاشا حاننىڭ كەسەنەسى» ورنالاسقان. ۇلىتاۋ تورىندەگى وسى كەسەنەنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسۋى كەزدەيسوق ەمەس.

قازاق حالقى ءۇشىن «الاش» ءسوزى قاستەرلى، كيەلى ۇعىم بولىپ تابىلادى.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بىرنەشە قايتا جازدىرىلىپ الىپ، كەيىن 1905 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پ.م.مەليورانسكي جارىققا شىعارعان  «ەر ەدىگە» اتتى ەڭبەگىن ەسكە الايىقشى.

الاش الاش بولعاندا،
الاشا حان بولعاندا،
قازاق-قالماق، نوعايلار
ءبارى سوندا ءبىر بولعان.
ىنتىماعى جاراسىپ،
ايدىن كولدەي ءدۇر بولعان…

ەر ەدىگە جايىنداعى جىر اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ،1842 جىلى لوندوندا شىققان «پارسىنىڭ حالىق پوەزياسى» (Chodzko A. Speimens of the Populer of Persia.London. 1842.) دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ جارىققا شىعادى.

ال، ەپوستىڭ  ەر ەدىگە، توقتامىس حان، ءامىر تەمىر، نۇراددين سياقتى باستى كەيىپكەرلەرى دۇنيەجۇزىنە تانىمال تۇلعالار.

ءسويتىپ، ەڭ الدىمەن الاشا حاننىڭ تاريحي تۇلعاسىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى. بۇل الەم جۇرتىن بىرنەشە عاسىردان مازالاپ كەلە جاتقان ماسەلە!

الاشا حانعا قاتىستى العاش رەت جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن بەلگىلى قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865) قانا «قازاق شەجىرەسىندە»: «الاشا بىرەسە حان، بىرەسە قاريا بەينەسىندە كەزدەسە بەرەدى»، - دەپ جازعان.

شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865)

بۇدان باسقا كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن ەمەس.  ارتۇرلى الىپقاشپا اڭگىمەنىڭ جەتەگىنە ەرسەك، ونى بىرەۋ الا بولعان، بىرەۋ الاسا بولعان دەيدى. قىسقاسى، نەگىزى جوق پايىمدار.

ال، ءوز زامانىنىڭ دانىشپاندارى قادىرعالي جالايىر (1530-1605 جج) «شەجىرەلەر جيناعى» كىتابىندا جانە ابىلعازى ءباحادۇر (1603-1644 جج.) «تۇرىك شەجىرەسى» ەڭبەگىندە ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ ءومىرىن زەرتتەي كەلە ونىڭ ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنان شىققاندىعىن جازعان.

ءماشھۇر ءجۇسىپ (1858—1931)

قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى، تاريحشى ءماشھۇر ءجۇسىپ: «الاشا حاننىڭ جوشى حان دەگەن بالاسى بولىپتى. قۇلان قۋامىن دەپ، قازا بولعان»، - دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.

الاشا حان مەن شىڭعىس حاندى ءبىر ادام دەپ سانايتىن پىكىردى قولدايتىندار كوپ. سول سەبەپتى الەم دەڭگەيىندەگى تاريحشى-عالىمداردى تارتا وتىرىپ، تالاي عاسىردان جۇمباق بولىپ كەلە جاتقان سۇراقتىڭ جاۋابىن بەرەتىن ۋاقىت جەتتى.

ەندىگى كەزەكتە جوشى حان مەن الاشا حاننىڭ كەسەنەلەرىن سالىستىرا كەلە تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەردى بايقاۋىمىزعا بولادى:

بىرىنشىدەن, جوشى حاننان مارتەبەسى بيىك، ەڭسەلى كەسەنەدە جاتقان كىم بولۋى مۇمكىن؟ نەمەسە ايگىلى جوشى حاننىڭ قاسىنا جاي ادامعا ارناپ ۇلكەن كەسەنە سالىنۋى مۇمكىن بە؟ راس، تاريحي ۋاقىت تۇرعىسىنان العاندا ەڭ الدىمەن جوشى حانعا، كەيىن «الاشا حانعا» ارناپ كەسەنە تۇرعىزىلعان. مۇنىڭ سەبەبىن 1227 جىلى جوشى حاننىڭ اكەسىنەن بۇرىن قازا تابۋىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. شىڭعىس حان تۇڭعىش ۇلىنا ارناپ ۇلكەن كەسەنە سالۋعا ءامىر بەرگەن.  

جوشى حان كەسەنەسى

ەكىنشىدەن, جوشى حان كەسەنەسىنىڭ كولەمى 9,55×7,25 مەتر، بيىكتىگى 7 مەتر قۇراسا, ال الاشا حاننىڭ كەسەنەسىنىڭ كولەمى 9,73×11,9 مەتردى, كۇمبەزىن قوسا العانداعى بيىكتىگى 10 مەتر!

الاشا حان كەسەنەسى

سوندا ەشكىمگە بەيمالىم الاشا حاننىڭ مارتەبەسى مەن الەۋمەتتىك ءرولى جوشى حاننان جوعارى بولعانى ما؟

الاشا حان كەسەنەسىنىڭ ءارى اسەم، ءارى بەرىك بولۋى ايرىقشا جوباسى مەن ارحيتەكتۋرالىق بىتىمىنە بايلانىستى. ءتورت قابىرعا، سەگىز قىرى، ون التى قىرلى بارابانى، تاسپەن ورىلگەن كۇمبەزى مازارعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرادى. كەسەنەنىڭ كىرپىشتەرى قۇبىلتا قالانعان جانە جۇلدىزشا، ۇشكىل، قيىقشا، تاڭداي سەكىلدى ورنەكتەر سالىنعان.   

كەيبىر كىرپىشتەردىڭ بەتىنە جانە بۇيىرىنە كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋ تاڭبالارى باسىلعان. بۇل دا كەزدەيسوق ەمەس. دەشتى قىپشاق ۇرپاقتارىنىڭ تاڭباسى كوپ حالىقتى، كوپ عالىمدى قىزىقتىرعانى ءمالىم. بىراق، قاىلى، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، نوعايجانە باسقا دا رۋلاردىڭ تاڭبالارى ءبىر جەردە تاسقا قاشالۋى  ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىن جاراستىرعان ۇلى قولباسشىلارى باسىنداعى ارنايى بەلگى بولسا كەرەك!  

ۇشىنشىدەن، الاشا حاننىڭ كەسەنەسىنە كىرگەن كەزدە ماڭدايشاعا ارنايى سالىنعان ءبورىنىڭ ىزدەرىن انىق بايقايمىز. «الاشا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «ءبورى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ويتكەنى ەجەلگى تۇركىلەر وزدەرىن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ساناپ، سوعان تابىندى.

تۇركى قاعاناتى تۇسىندا ساربازداردىڭ ءوز بايراقتارىنا كوك ءبورىنى بەينەلەگەندىگى تاريحي اقيقات. بۇل قاسيەتتى ۇعىم كەيىن قازاق حالقىنا دا بەرىلگەن بولاتىن. اتاقتى اقىن-اعارتۋشى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ (1893-1920)   1917 جىلى جازعان «الاش ۇرانى» اتتى ولەڭىندە:

سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ (1893-1920)

«الاش» تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز،
ەندى الاشتى ەشكىمنىڭ قورلىعىنا بەرمەيمىز.
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز، بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز.
جاسايدى الاش، ولمەيمىز، جاساسىن «الاش» جاساسىن! – دەپ جىرلاۋى دا تەگىن ەمەس.

ال، ۇلى دالا اقىنى ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ (1815 — 1898):  

«ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم،
ءبورىلى بايراق كوتەرسە،
قوزادى قاي-قايداعىم»، - دەگەن جىر جولدارى ەسىمىزگە تۇسكەندە،  كوكبورىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى ايرىقشا ماقتان تۇتامىز! كوك ءبورى – تۇركى ميفولوگياسىنداعى كيەلى ۇعىمداردىڭ ءبىرى. ال تۇركىلەر قازاق حالقىنىڭ ارعى اتا-بابالارى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان تاريحي تۇرعىدان العاندا كوك بورىگە دەگەن سەنىم قازاق حالقىنا قوسا بەرىلدى. قازاق حالقى قازىرگى كۇنگە دەيىن ەرجۇرەك، باتىل جىگىتتەردى «كوك بورىگە» تەڭەپ كوركەم شىعارمالاردا ءبورىنى باتىلدىق پەن باتىرلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە بەينەلەيدى.

سونىمەن قاتار ەجەلگى تۇركى اڭىزىندا ءبىر حالىقتىڭ جاۋگەرشىلىك زاماندا تۇتاستاي قىرىلعاندىعى، قول-اياعى شابىلعان، اجالدان امان قالعان 10 جاسار بالانى كوك ءبورىنىڭ اسىراپ العاندىعى، كەيىن ولاردان تۇركى حالقىنىڭ پايدا بولعاندىعى ايتىلادى. سوندىقتان تۇركىلەر ءۇشىن كوك ءبورى اسىل انانىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى

1917 جىلى قازاق زيالىلارى جاڭادان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، ونىڭ اتىن الاش وردا دەپ اتاۋىندا دا ۇلكەن ءمان جاتىر. بۇل ارادا «الاش» - بىرىككەن تۇركى حالىقتارىنىڭ اتاۋى، ءارى ۇران بولسا، «وردا» - مەملەكەت دەگەن ماعىنادا.  

سوندىقتان دا، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە تاعى باسقا قازاق زيالىلارى الاش ۇعىمىن ەرەكشە قاستەرلەدى.

تورتىنشىدەن، الاشا حاننىڭ مازارىندا قازاق جەرىندەگى ارىستان باب، قوجا احمەت ياسساۋي جانە تاعى دا باسقا كەسەنەلەردە عانا ەمەس،  سونىمەن قاتار تۇتاستاي ورتا ازيادا  كەزدەسپەيتىن، ارنايى اسكەري قورعانىس ماقساتىندا ەرەكشە باسپالداقتار سالىنعان.

الاشا حان مازارىنداعى مۇنداي باسپالداقتارمەن كۇمبەزدىك ەكىنشى قاباتقا (بارابان گالەرەياسىنا) كوتەرىلۋگە بولادى. مۇندا جاۋعا تويتارىس بەرەتىن اينالما ءدالىزدىڭ   بيىكتىگى مەن ەنى ادام جۇرۋگە ىڭعايلى. جاۋمەن شايقاسۋعا، ساداق تارتۋعا، وزگە دە سوعىس قۇرالدارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا  مۇمكىندىك بەرەتىن ەۋروپا قامالدارى ۇلگىسىندەگى تەرەزەلەر بار. سول تەرەزەلەر ماڭىندا ءار مەرگەنگە جەبەسىن دەرەۋ ازىرلەپ بەرىپ وتىراتىن قوسالقى جاۋىنگەرلەر ءۇشىن ارنايى ورىن دا قاراستىرىلعان.

ودان ءارى قاراي كوتەرىلسە، كەسەنەنىڭ ۇستىڭگى بولىگىندەگى الاڭعا الىپ بارادى. ال، الاڭنىڭ ۇستىنەن قاراعاندا اينالا تۇگەل كورىنىپ تۇرادى.  

وسىلايشا بۇل دەرەكتەر الاشا حان كەسەنەنىڭ جاۋىنگەرلەر تاراپىنان ەرەكشە قورعالعاندىعى جونىندە بولجام جاساۋدىڭ قيىندىعى جوق. ياعني بۇل زيرات اياقاستى بولماسىن، قورلانباسىن دەگەن نيەتپەن، ءارى قورعانىس ورنى بولعان! نەگە؟ ميفتىك بەينە  دەڭگەيىندە قالىپ قويعان الاشا حاندى قورعايتىنداي نە قۇدىرەت بار؟

مۇنداي قورعانىس ءارى قامال ءتارىزدى كەسەنەلەر دۇنيە جۇزىندە سيرەك كەزدەسەدى. ءارى تەك ۇلى قولباسشىلارعا ارنايى سالىنادى.

يا، شەشىمىن قاجەت ەتەتىن جۇمباق كوپ!  سونىمەن، الاشا حان مازارى شىڭعىسحانعا تيەسىلى مە، جوق پا؟ سوندىقتان، حالىقارالىق قوعامداستىققا، الەمنىڭ ايگىلى عالىمدارىنا كوپشىلىكتى مازالاپ جۇرگەن كوپتەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن ۇندەۋمەن شىعىپ وتىرمىن!

ءسوز سوڭى

جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەردى زەردەلەي وتىرىپ كوپتەگەن سۇراقتارعا تاپ بولامىز.

ۇلىتاۋ وڭىرىندە ورنالاسقان الاشا حاننىڭ كەسەنەسى كىمگە تيەسىلى؟

بۇل قاسيەتتى جەردە ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى حاننىڭ، ەكىنشى ايەلى قۇلان حانىمنىڭ،  الەم تانىعان كەتبۇعىنىڭ اكەسى ءارى سەنىمدى قىزمەتكەرى دومبلاۋىلدىڭ، نەمەرەسى بولعان انانىڭ، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى توقتامىس حاننىڭ، تەمىر-قۇلتىق حاننىڭ جەرلەنۋى كەزدەيسوق دۇنيە مە؟

قاراتال وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا ورنالاسقان، ءحىىى عاسىردا بوي كوتەرگەن حان ورداسى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى بولۋى مۇمكىن بە؟

شىڭعىس حان ءوزى بيلىك ەتكەن ۇلى يمپەريا قۇرامىنداعى قىتاي، موڭعوليا، قيىر شىعىس، ەۋروپانىڭ شىعىس بولىگى جانە ت.ب. مەملەكەتتەر ىشىنەن ءوز ورداسى سانالاتىن دەشتى قىپشاق اۋماعىن شاڭىراق يەسى رەتىندە  ۇلكەن ۇلى جوشى حانعا بەرۋىندە نە سىر جاتىر؟

شەشىمىن تاباتىن سۇراقتار كوپ.

بۇل سۇراقتارعا دۇنيەجۇزى بولىپ بىرىگىپ، جاۋاپ تابۋىمىز قاجەت!

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى 

Abai.kz