امانقوس مەكتەپ-تەگى: «ماقتانۋعا ءتيىس دۇنيەلەرىمىز «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالىپ تۇر»
امانقوس مەكتەپ-تەگى، تۇركىتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت:
- امانقوس اعا، ەجەلگى رۋنا جازۋىنا جاپپاي كوشۋ، ونى مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ماسەلەسى ءوزىڭىز تاقىلەتتەس عالىمدار تاراپىنان وقتىن-وقتىن قوزعالىپ ءجۇر. وسى جونىندە نە دەيسىز؟
- قازىرگى كەزدە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىر توپ ستۋدەنتى رۋنا جازۋىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ الدى. ىزدەنىپ، زەيىن قويعان جانعا بۇل سونشالىقتى كۇردەلى جازۋ ەمەستىگى ايدان انىق. بابالارىمىز ىرگەتاسىن قالاعان، قانىمىزدا بار رۋنيكا قايتا قولدانىسقا ەنەر كۇن تۋارىنا سەنەمىن. سوعان ءبارىمىز قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. ءوز جازۋىمىز، ءوز تاريحىمىز بار ەل ەكەنىمىزدى الەمگە ايگىلەۋ اۋاداي قاجەت. نەگە «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى» اتاۋىن رۋنامەن جازباسقا:
امانقوس مەكتەپ-تەگى، تۇركىتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت:
- امانقوس اعا، ەجەلگى رۋنا جازۋىنا جاپپاي كوشۋ، ونى مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ماسەلەسى ءوزىڭىز تاقىلەتتەس عالىمدار تاراپىنان وقتىن-وقتىن قوزعالىپ ءجۇر. وسى جونىندە نە دەيسىز؟
- قازىرگى كەزدە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىر توپ ستۋدەنتى رۋنا جازۋىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ الدى. ىزدەنىپ، زەيىن قويعان جانعا بۇل سونشالىقتى كۇردەلى جازۋ ەمەستىگى ايدان انىق. بابالارىمىز ىرگەتاسىن قالاعان، قانىمىزدا بار رۋنيكا قايتا قولدانىسقا ەنەر كۇن تۋارىنا سەنەمىن. سوعان ءبارىمىز قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. ءوز جازۋىمىز، ءوز تاريحىمىز بار ەل ەكەنىمىزدى الەمگە ايگىلەۋ اۋاداي قاجەت. نەگە «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى» اتاۋىن رۋنامەن جازباسقا:
ەگەر مەملەكەتىمىزدەگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، تاربيەنىڭ قارا شاڭىراعى سانالاتىن ىرگەلى وقۋ ورداسىنىڭ اتاۋى ماڭدايشادا ءتولتۋما تاڭبامىزبەن بادىزدەلسە، ستۋدەنتتەر مەن ۇستازداردىڭ كوزى ۇيرەنىپ، ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتار ەدى. ۋنيۆەرسيتەتكە ىسساپارمەن شەتەلدەن كەلگەن عالىمدار، تاجىريبە الماسۋعا كەلۋشى ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار، ىزدەنۋشىلەر مەن دوكتورانتتار، جوعارى ءمارتەبەلى قوناقتار رۋنا تاڭباسىمەن بادىزدەلگەن ماڭدايشاداعى جازۋدان قازاق ۇلتىنىڭ جاسامپازدىق رۋحى مەن ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان ەرەكشە ۇلەسى بار ەكەنىن پايىمدارى ءشۇباسىز. الەمگە ەسىك-تەرەزەمىز اشىلىپ، بارىس-كەلىس كوبەيگەن سايىن كەلىم-كەتىم شەتەلدىك قوناقتىڭ دا قاراسى از ەمەس ەكەنى بەلگىلى، ولاردىڭ ۋنيۆەرسيتەت ماڭدايشاسىنان ىشتەي اسەرى «بىرەۋدىڭ مادەنيەتىن پايدالانعان ماسىل ۇلت ەكەن عوي» دەگەن ءتۇسىنىك قالىپتاسپاسىنا كىم كەپىل. دەمەك، ءتولتۋما جازۋدى ماڭدايشاعا شىعارۋ - مىڭداعان جىلدىق ءىلىم-ءبىلىمىڭدى، مادەنيەتىڭدى جارنامالاۋ، ۇلتتىق مۇددەڭنىڭ سالتانات قۇرۋى. بۇل - تەكتىلەردىڭ ءىلىمى، دانالاردىڭ عىلىمى، جاتتى يمەندىرەتىن رۋحاني سەس. ارينە، بۇل يگىلىكتى يدەيانى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى باستاسا، باسقاعا دا ۇلگى-ونەگە، عيبراتتى ءىس بولار ەدى. اقىرىنداپ مەكتەپتە ارنايى ەجەلگى رۋنا جازۋى مەن مادەنيەتىن وقىتاتىن ءپاندى دە ەنگىزۋگە تۇرتكى بولار ەدى. اتا-بابانىڭ رۋحى جەلەپ-جەبەر ەدى. سونىمەن قاتار، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدى ءتيىستى دەڭگەيدە قولعا الماي وتىرمىز. قازىر بوس ماقتان كوپ. ال شىن ماقتانۋعا ءتيىس ءدۇنيەلەرىمىز «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالىپ تۇر.
- وتە ەرتە زاماننان-اق تاسقا ويىپ سۋرەت سالعان، بالبال تاستاردىڭ نەگىزىندە ءمۇسىن ونەرىمەن شۇعىلدانعان قازاقتىڭ XIX عاسىرداعى كەيبىر ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءالى كۇنگە بەت-بەينەسىن تولىققاندى ايقىنداي الماي وتىرعان جايىمىز بار. مۇنىڭ سىرى نەدە؟
- قازاق تاستى قامىرشا يلەگەن، ءتولتۋما جازۋى بار، وركەندەگەن جاسامپاز ەل بولعان. تاستىڭ ءپىشىنىن كەلتىرىپ، بادىزدەۋ الدىندا كەدىر-بۇدىرىن تەگىستەۋدى جازۋ دەيدى. وڭدەلگەن سوڭ تاسقا ءپىشىپ ءماتىننىڭ تاڭبالارىن سالادى. وسى ۇدەرىستىڭ تولىق دايىن بولۋىن «بىتىك» دەپ اتاعان. ورىستىڭ «پيشۋ»، «پەچات» دەگەنى ءبىزدىڭ «پىشۋدەن» الىنعان. يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە العاش كەلگەندە سۋرەت سالۋعا تىيىم سالىندى. سونىڭ كەسىرىنەن كوپ مۇرانى ساقتاي المادىق. ەجەلگى ءداۋىردى بىرەن-ساران عالىمدار زەرتتەپ ءجۇر. تاريحي مۇرامىز كىمگە كەرەك؟ كەلەشەك ۇرپاققا قاجەت. باسقا جۇرتتىڭ الدىندا ۇيالماي، «ءبىزدىڭ دە قۇر اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ قانا قويماي، كۇللى ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان سۇبەلى ۇلەسىمىز بار» دەپ كورسەتۋگە كەرەك. قازىردىڭ وزىندە كەيبىر ءدىندى جامىلعان دۇمشەلەر ەجەلگى ءداۋىردى زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، كۇستانالايدى. يمپەريانىڭ تومپەشى ءوتىپ كەتكەن بە، ءالى رۋحاني ەسىمىزدى جيا الماي، قاناتىمىزدى جازىپ، شىن سەرپىلە الماي كەلەمىز. كونبىستەنىپ كەتكەنىمىز سونشا، ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزعا مۇلدە بەت بۇرعىمىز جوق. الدىڭعى اق پاتشا، كەيىنگى كەڭەس وكىمەتى زامانىندا جەرىمىزگە اننان قاشقان، مۇننان قاشقان قانى بۇزىلعان قيىق قۇلاقتاردى، تەكسىزدەردى قونىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. قىزىل يمپەريا ءارتۇرلى ۇلتتاردى قازاق ىشىنە دەپورتاتسيالاپ، ۇلتتىق ادەت-عۇرپىمىزدى، سالت-سانامىزدى شايىپ، ءتىلىمىزدى بۇزۋعا ۇمتىلدى. بالبال تاستارىمىزدىڭ كوبىن سول تىڭ يگەرۋ ناۋقانىن جەلەۋ ەتىپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. ارابتار سۋرەت، ءمۇسىن ونەرىنە تىيىم سالعان سوڭ، قۇلپىتاستار پايدا بولدى. قۇلپىتاس - بابالاردىڭ اقپاراتتى تاستىڭ ءپىشىنى مەن تاڭبا ارقىلى كۇپيالاپ جەتكىزگەن، ياعني قۇلىپقا سالعان جازۋى. بۇرىن دانا قاعاندار مەن ەل قورعاعان ەسىل ەرلەرگە، داڭقتى باتىرلارعا ارنايى ءمۇسىن قويىپ، ەسكەرتكىشكە كورسەتكەن ەرلىكتەرىن بايانداعان. بيىك تۇلعالاردىڭ ولىمىنە كۇننىڭ كوزى وشكەندەي قايعىرعان. اسپانداعى كۇندى اقىلدىڭ كۇشى، ونەردىڭ تىلىمەن جەرگە تۇسىرگەن. موڭعوليا وڭىرىندە كۇننىڭ كوزى بەينەلەنگەن تورۇك قورعاندارى ءجيى ۇشىراسادى.
- باتىرلىققا ۇندەيتىن، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىن تاسقا جازىلعان جىرلارىمىزدىڭ ماڭىزى مەن مازمۇنى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
- 2-3 جىل بۇرىن كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، تونۇقۇق ەسكەرتكىشتەرىن كورىپ قايتتىم. داڭقتى قايران بابالارىمنىڭ باسىنا تاعزىم ەتىپ، ورقۇن وزەنىنىڭ جاعاسىندا اق قويدىڭ قانىن شىعارىپ، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن رۋحىمەن سىرلاستىم. مۇنداي جازۋى بار ۇلت - باقىتتى. ەلىمىزدە تاياق تاستاسا، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميككە تيەدى. بىراق سول وقىمىستىلار دانا بابالارىمىزدىڭ قادىرىن بىلمەي، ءىلىمىن تۇيسىنبەي، عىلىمىنا قانىقپاي وتىرعانى وكىنىشتى. سول - اتاق-لاۋازىمىنان ات ۇركەتىن وقىمىستىلار مەن جىل ساناۋىمىزدىڭ I عاسىرىنداعى قايران قارا شالدارىمىزدى تارازىعا بەزبەندەسە، دالا اكادەميكتەرىنىڭ دانالىعى، ويلاۋ قابىلەتى، ورە دەڭگەيى باسىپ تۇراتىنىنا مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق.
«ۇزە كوك تەڭرى اسرا ياعىز يەر قىلىنتۋقدا ەكىن ارا كىسى وعلى قىلىنمىس. كىسى وعلۋنتا ۇزە ەچۇم اپام بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان ولۋرمىش. ولۋرپان تورۇك بۋدۋنىڭ ءىلىن ءتورۇسىن تۋتا بەرمىس ءىتى بەرمىس.
ءتورت بۋلىڭ قوپ ياعى ەرمىس. ءسۇ ءسۇلەپەن ءتورت بۋلۋڭداقى بۋدۋنىع قوپ المىس، قوپ باز قىلمىس، باشلىعىع ءيۇكۇنتۇرمىس، تىزلىگىگ سوكۇرمىس. ىلگەرۇ قادىرقان يىشقا تەگى، كەرۇ تەمىر قاپىعقا تەگى قونتۋرمىس» (كتۇ.، 1, 2.).
«ۇستىندە كوك اسپان، استىندا قوڭىر جەر جاراتىلعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا كىسى وعلى قىلىنعان. كىسى وعىلىندا [بۇ دۇنيەدە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ قاتارىنان] جوعارى تۇرعان بۋمىن قاعان مەن ىستەمى قاعان اتالارىم عۇمىر كەشتى. ءتورت بۇرىشتىڭ بارلىعى جاۋ ەدى. ءتورت بۇرىشتاعى [جاۋمەن] سوعىسىپ، باسى بارىن جۇگىندىرگەن، تىزەسى بارىن بۇكتىرگەن، ىلگەرى قادىرقان ۇستىرتىنە دەيىن، كەرى تەمىر قاقپاعا دەيىن قوندىردى». بۇل رەالدى دۇنيە جاراتىلعان داۋىردەن تىكەلەي جۇرگىزگەن تاريحي رەپورتاجداي اسەر قالدىرادى. مۇنداي اقپاراتتى ساقتاۋ مەن تاراتۋ، ماڭگى ەستە تۇتۋ ءادىسى وكتەمسىگەن ورىس پەن ەۋروپالىقتاردا ول شاقتا ءيسى دە جوقتىعى قايران قالدىرادى. وكىنىشتىسى، س.ە.مالوۆ اۋدارماسىندا وسى جولداردىڭ ماعىنالىق استارىن جەتىك تۇسىنبەگەندىكتەن، سويلەمنىڭ اقپاراتتىق مازمۇنى ەداۋىر اۋىتقىعان. بۇل ءماتىندى وقىعاندا بويىڭدى ماقتانىش بيلەپ، رۋحتانارىڭ ءسوزسىز. موڭعوليا ايماعىندا، ءتىپتى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ءبورىتاستار مەن قويتاستار ءالى ساقتالعان. مۇقيات قاراساق، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ باسىنان دا ءبورى بەينەسىن اڭعارامىز. باسقا دا بىتىك تاستاردا ساقتالعان. بۇل - اتا-بابانى كوككە كوتەرۋ. قازاق تورگە شىعارسا دا، توبەسىنە ەشكىمدى شىعارماعان. مۇنىڭ ءوزى باتىرعا ءتان جومارتتىق، مارتتىك مىنەزدەردىڭ نىشانى. سوعىس - ءومىر مەن ءولىمنىڭ ارپالىسى. جەر كولەمى بويىنشا الەمدە توعىزىنشى ورىندى الامىز. ول - بابالاردىڭ قانىمەنەن بىزگە مۇرا بولعان بايلىق. «دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا، ەتىگىڭ تار بولسا» دەگەن قالادا دا، دالادا دا ازاماتتارىمىزدى جەر تەلىمىنە تەلمىرتىپ، جىلدار بويى ساندالتىپ قويدىق. قازاقتا «جاقسى اكە - جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەن ناقىل بار. جەرى جوق ەل - جەتىم. داعدارىس جاھانداعى ىرگەلى پاتشالىقتاردى قيناپ تۇر. اسىپ-تاسقان ءوڭدىرىسىمىز بولماسا دا، جەرىمىزدەگى تابيعي بايلىق قورى ارقاسىندا قيىنشىلىق كورمەي كەلەمىز. ەگەر وسى باستان قام قىلماساق، تابيعي بايلىق قورىمىزدى ۇقساتىپ، بۇيىمعا اينالدىرۋدى ىسكە جاراتا الماساق، ونىڭ دا تاۋسىلاتىن ۋاقىتى بولادى.
- ءبىر اڭگىمەڭىزدە «قازاقتىڭ مەككەسى - ءحانتاڭىرى بولۋى قاجەت» دەپ قالدىڭىز...
- الاتاۋدىڭ اۋەلگى اتاۋى - تاڭىرتاق. قىتايلار وزدەرىنە بۇرىپ «ءتاڭىرشان» دەپ اتاعان. كەيىنىرەك قىتاي ءوز مۇددەسىنە جاقىنداتىپ، الەمدىك گەوگرافيالىق كارتاعا «تيان-شيان» بولىپ ەندى. يسلامنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى تاڭىرگە بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ءبارى وزگەرتىلدى. ءتاڭىر دىنىندە سحولاستيكالىق سوقىر سەنىم جوق، ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ۇيلەسىمگە، سايكەستىككە قۇرىلعان. تىلىمىزدەگى كوكتى جۇلما، سۋعا قوقىس تاستاما، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن بۇزبا، كۇلدى باسپا ت.ت. ساقتالعان تىيىمدار - و باستاعى ءتاڭىر ءدىنىنىڭ ۇستانىمدارى. بىزدەگى تەولوگ عالىمدار بۇل تۋرالى سىڭارجاق پىكىردە. تاڭىرتاقتىڭ بيىك شىڭى - ءحانتاڭىرى. ءحانتاڭىرى جەردەگى قۇدايدىڭ بەلگىسى. ءحانتاڭىرىنىڭ قىتايعا قاراعان جاعىن جەرگىلىكتى قازاق بوعدا تاۋى دەيدى. ونىڭ ەتەگىندەگى كولدى دە بوعدا دەپ اتايدى. ءبىزدىڭ ەجەلگى قاعاناتىمىز داۋىرلەگەن شاقتا بۇگىنگى قىتاي، موڭعوليا اۋماعىن مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستار بوعدا تاۋىنا قۇلشىلىق ەتىپ، بوعداحانعا سيىناتىن ءداستۇر بولعانى - تاريحي تاسقا تۇسكەن اقيقات. ءحانتاڭىرى مەن بوعدا ماندەس سوزدەر. ەجەلگى تىلىمىزدە «بود»، «بوعدا» ءتاڭىر، قۇداي، جاراتقان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بودتان بۋددا، بوعدادان ورىستىڭ «بوگ» ءسوزى قالىپتاسقان. تىلىمىزدەگى «بودان» ءسوزىن توركىندەتسەك، «بود» - ءتاڭىر، قۇداي، جاراتقان + «ان» - يە = «ءتاڭىر يە»، «قۇداي يە»، «جاراتقان يە»، اۋىسپالى ماعىنادا «مەملەكەت يە[لىگىندە]' دەگەندى بىلدىرەدى. تۇسىندىرمە سوزدىكتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ «بودان» ۇعىمىن «ەركىنەن ايىرىلعان، قۇل» ماعىناسىمەن ەگىزدەۋى قيسىنعا ءمۇلدەم كەلمەيتىن، قاتە پايىمداۋ. ورىستىڭ «پودداننىي» ءسوزى «بودان» اتاۋىنان الىنعان. موڭعولياداعى بەس بوعدا تاۋى اتاۋىنىڭ ماعىناسى دا وسىعان سايادى. قازاق «ءتاڭىرىڭنىڭ قۇدىرەتىن كورەم دەسەڭ، تاۋعا بار» دەپ بەكەر ايتپاعان. تاڭىرلىك سەنىمنىڭ كانوندارى قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا ءسىڭىپ كەتكەن. ەجەلگى داۋىردە ءحانتاڭىرى ءيسى تورۇكتىڭ سيىناتىن قاسيەتتى ورىنى بولعان. قازاقتىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق جۇيەلەۋى بويىنشا ءۇش ءجۇزى - ۇلى [بيىك] ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز وسى حانتاڭىرىنە بايلانىستى بەلگىلەنگەن. ءحانتاڭىرىنىڭ اينالاسىنداعى قازاقتار - ۇلى ءجۇز، ونان ارعىسى - ورتا ءجۇز، شەتتەگىسى - كىشى ءجۇز.
- «ناۋرىز» ءسوزىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»، «ۇلىس كۇنى» دەپ وزگەرتۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ ءجۇرسىز. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلى وسى مەيرامدى تويلايدى. «ناۋرىز» - سولاردىڭ كوپشىلىگىنە ورتاق ءسوز. ءسىزدىڭ باستاماڭىز - جاھاندىق اتاۋدان باس تارتۋ ەمەس پە؟
- ءسوز - ماگيا. ەگەر وزىمىزدە باردى مەنسىنبەي، وزگە جۇرتتىڭ ءسوزىن قولدانساق، سول ەلدىڭ مادەنيەتىن قابىلداعان بولامىز. جىلدىڭ باسى سانالاتىن مەيرامدى ەجەلدەن قازاق «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى. پارسىنىڭ «ناۋرىز» اتاۋىن قازاققا كەلگەنگە دەيىن دە جۇرتىمىز جىل باسى رەتىندە تويلاعان. ءويتكەنى كوشپەلى قازاق تىرشىلىگى: جاز - جايلاۋ، كۇز - كۇزەۋ، قىس - قىستاۋ، كوكتەم - كوكتەۋ، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن ەكولوگيالىق ءتيىمدى پايدالانعان. كوشپەلى ءومىر سالتى تابيعاتپەن قويىنداس تىرشىلىك ەتكەن سوڭ، اسپان دەنەلەرىنىڭ سىرىن وتە-موتە قانىق ءبىلدى. دالا استرونومدارى اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىن ءجىتى باقىلاپ، ومىردە تاجىريبەدەن تۇيگەن تۇجىرىمىنا سۇيەندى. حالىق ەسەپشىلەرىنىڭ «ۇركەر ۇيدەن كورىنسە، ءۇش اي توقسان قىسىڭ بار، ەل جاتقاندا ۇركەر جامباسقا كەلسە، جاز شىقپاعاندا نەسى بار»، «تولعان اي تۇرسا ۇركەرگە قارسى قاراپ، قىس تۇسەر شاقىرايىپ، بوران ساباپ»، «قىستىڭ سوڭى جەتى توعىس، كوكتەم باسى بەس توعىس» دەگەن سياقتى ماتەلدەر سوعان ايعاق. اسپان شامشىراقتارىن قاسيەتتەپ ۇل-قىزدارىنا ات قويدى: كۇنسۇلۋ، ايسۇلۋ، جۇلدىز، ايجارىق، ايبەك، شولپان، بولپان ت.ت. «ۇل[ى]ت»، «ۇلىس» ۇعىمى ءبىزدىڭ ەجەلگى توتەمدىك نانىم-سەنىمىمىزدەن قالىپتاسقان بورىلىك داۋىردەن باستاۋ الادى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءتول مەيرامىمىزدى قايتا جاڭعىرتتىق. ەندەشە، كەز كەلگەن سالاداعى ءتولتۋما اتاۋلارىمىزدى قايتارۋىمىز قاجەت. ۇلتتىڭ دەربەستىگىن، ەرەكشەلىگىن بىلدىرەتىن بارلىق ماڭىزدى ەلەمەنتتەر: امانداسۋدان باستاپ، اتى-ءجونىمىزدى رەسمي دۇرىس تاڭبالاۋ، مەملەكەتتىك رامىزدىك ماعىناسى بار اتريبۋتقا دەيىنگى كىلتتى سوزدەر باعزىدان جەتكەن ءتولتۋما اتاۋدان قۇرالۋى ءتيىس. بۇل ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، جاسامپازدىعىمىزدى، مەملەكەت بولعانىمىزدى كۋالىككە تارتىپ، دالەلدەيتىن - وسىنداي بايىرعى اتاۋلارىمىز. ەندى ءتول اتاۋلارىمىز ۇمىت قالىپ، شەتتەن كەلگەن سوزدەردى پايدالانىپ ءجۇرمىز. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەۋىندە گاپ بار. زادى، بۇل - تەرمينولوگ عالىمداردىڭ قاتەلىگى. تەرمينكومدا جۇمىس ىستەيتىن عالىمداردىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگى مەن ورەسىزدىگىنەن ۇلتتىق مۇددەمىزگە نۇقسان كەلەتىن كەمشىلىكتەر جىبەرىلدى. «ناۋرىز» ءسوزى بىزگە پارسىدان ەندى. پارسىلار بولماسا، قازاق وسى تويدى تويلاماس پا ەدى؟! جالپى، ەۋروتسەنتريستىك وقىمىستىلاردىڭ قازاققا ءتان قۇندىلىقتى قاراداي قىزعانىپ، پارسىعا بۇراتىن اۋرۋى بار. بۇل ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىزدىڭ ساياسي مۇددەسىنە وراي، عىلىمدى قولجاۋلىق ەتۋى. كەڭەس وداعىنىڭ عىلىمي مەكتەبىنەن وسكەن قازاق عالىمدارى دا ورىسقا جالتاقتاپ، سولقىلداقتىق تانىتاتىن ادەتىنەن ءالى جاڭىلعان جوق. ەسىكتەن تابىلعان التىن ادامدى، ونىڭ جانىنداعى كۇمىس توستاعانداعى جازۋدى دا «بەتكەۇستار ءوز بىلگىشتەرىمىز» پارسىنىكى دەپ، قازاققا قيعىسى كەلمەي ءبىراز تۋلاعانى ەستەن كەتپەيدى. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن مەيرامنىڭ اتاۋىن قازاقتا بىلمەيتىن جان جوق. مەملەكەتتىك بيلىك ۋىستان شىعىپ كەتكەن داۋىردە «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ رەسمي تويلاۋعا ەرىك بەرمەگەنى - تۇسىنىكتى جايت. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ۇلتشىلدىقپەن بايلانىستىردى، ءتىپتى، «ءدىني مەيرام» دەپ تىيىم سالعانى دا ءمالىم عوي. بۇحار جىراۋ بابامىز: «جار باسىنا ءۇي تىكپە، داۋىل سوقسا، ءۇي كەتەر; جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز، جالامەنەن باس كەتەر» دەمەدى مە؟! ۇلتتىڭ مەيرامى تۇگىل، قازاقتىڭ ارى بولعان التىن باستى ازاماتتارىمىز ناقاقتان-ناقاق اتىلىپ، اسىلىپ، اباقتىعا توعىتىلدى، ميلليونداعان بەيكۇنا جاندار اشتان قاتىرىلىپ، سۇيەگى كومۋسىز، دالادا شاشىلىپ قالعانى - بۇحار بابامىز ايتقانداي، بيلىكتىڭ تىزگىنىن جاتقا ۇستاتقاننىڭ كەسىرى. ءوز بيلىگىمىز وزىمىزدەن سۋسىعان داۋىردە قاسيەت تۇتقان كيەمىزدىڭ بارىنەن ايىرىلدىق. ەندى سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، وشكەنىمىز جانىپ، جوعالتقان اسىل قازىنامىزدى تۇگەندەۋ ۇستىندەمىز. بۇل الاۋىزدىقتان تاپقان تاريحتىڭ بىزگە بەرگەن اششى ساباعى. سوندىقتان ونى ءالسىن-ءالى قىمىز پىسكەندەي قايتالاپ، بۋىن-بۋىن وسكەلەڭ ۇرپاققا ءتالىم-تاربيە بولۋ ءۇشىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرۋ پارىز.
- ەجەلگى جازبالارىمىزدان «ۇلىس كۇنىنە» بايلانىستى قانداي دا ءبىر تىڭ دەرەكتەردى كەزدەستىرە الدىڭىز با؟
- مىنانداي جاعدايدى ەسكەرۋىمىز قاجەت. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزگە جەتكەن تاس بىتىكتەر تۇگەل ەمەس، بىراق جۇرناعى قالدى. ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى ايقىندايتىن كوپتەگەن جادىگەر دۇنيەلەر جويىلعان. ورتا عاسىردا ارابتىڭ اسكەرباسى ءال-ءمۇسليم كۋتەيبا قازىرگى قازاقتىڭ جەرىنەن باستاپ، قاشقارعا دەيىنگى ارالىقتاعى تاس بىتىكتەردى مىڭداعان قولمەن بىرنەشە جىل قاتارىنان تىپ-تىپىل ەتىپ قۇرتتى. ويتكەنى ماڭ دالا تاس بىتىكتەرگە تولى بولاتىن. بۇل كوشپەلى قازاقتىڭ ساياسي ساناسى مەن ازاماتتىق ۇستانىمىن، وتانشىلدىق سەزىمىن تاربيەلەيتىن قاسيەتتى قۇرال ەدى. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن ۇشى-قيىرسىز اۋماقتا تاس بىتىكتەن تۇراتىن دالا كىتاپحاناسى قازاقتان باسقا جەر بەتىندە سالىستىرارلىق بىردە-ءبىر حالىقتا بولعان جوق. ول - تەك كىتاپحانا عانا ەمەس، ءارى مۇراعاتىمىز، ءارى مۇراجايىمىز ەدى. تاس بىتىكتەرگە جەر تارپىعان تۇلپارمەن سەيىل قۇرىپ، كوزبەن كورىپ، وقىعان-توقىعانىن قولمەن ۇستاپ، سول كەزدىڭ وعىلاندارى بابالاردىڭ الاقانىنىڭ تابى قالعان كيەسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، رۋحتانىپ قايتاتىن. دالا مەملەكەتىنىڭ ءوز زاڭى بار. كىم بولسا، سوعان بىتىك تاستىڭ جۇمىسىمەن اينالىسۋعا رۇقسات بەرىلمەگەن. تەك ابىزدار عانا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سۇزگىدەن وتكەن شىنايى اقپاراتتى جازۋ-سىزۋمەن شۇعىلدانعان. جازۋ دەگەندى ەرەكشە قاستەر تۇتقان، قاسيەت ساناعان. قازىر كىتاپ تارالىممەن ءدۇكەن سورەلەرىندە تۇرادى. قالاعان كىتابىڭدى جاتا-جاستانا وقۋىڭا، قۇلاعىڭا تىعىپ قويىپ تىڭداۋىڭا تولىق مۇمكىندىك بار. ول كەزدە تاس بىتىككە ارنايى ءوز اياعىڭمەن بارۋىڭ كەرەك-تۇعىن. سول تاس بىتىكتەن بۇگىنگى قاعاز كىتاپ، زاماناۋي ەلەكتروندى نۇسقاسىنا دەيىن ادامزات مادەنيەتى دامۋدىڭ ەۆوليۋتسيالىق ۇزاق جولىنان ءوتتى. اقپاراتتى تاراتىپ جانە ساقتايتىن قۇرالدىڭ ساتىلاپ ساپالىق ءوسۋى تەحنولوگيالىق جاسامپازدىققا بايلانىستى. دەمەك، بۇل سالاداعى زاماناۋي تەحنولوگيالىق جەتىستىكتىڭ باس تۇعىرى - تاس بىتىك، ياكي تاس كىتاپ ەكەنىن ۇمىتپاعان لازىم. الەمدەگى ىلكى جازۋلاردىڭ ءبىرى دە سول - ءبىزدىڭ رۋنا تاڭبالارىمەن بادىزدەلگەن. تاريحىن تاسقا جازعان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. الايدا IX-X عاسىرلاردا ءداۋىرلەپ تۇرعان قاعاناتىمىزدىڭ ساياسي داعدارىسقا تۇسكەنى ءمالىم. ءدال وسى كوشپەلى قاعاناتتىڭ وسال تۇسىن ءساتتى پايدالانعان ارابتار شاپقىنشىلىعى اياۋسىز بولدى. قازاق دالاسىنا ارابتاردىڭ يسلام ءدىنىن ەنگىزۋى - تاسقا جازىلعان عاجايىپ ەسكەرتكىشتەرىمىز بەن مۇرالارىمىزدى جويۋ، ءتولتۋما رۋنا تاڭباسىمەن ساۋاتتانعانداردى ءبىرىن قالدىرماي قىرعىنعا ۇشىراتۋمەن جۇزەگە استى. بالكىم، تالاس بويىنان تابىلعان رۋنيكا تاڭباسىمەن بادىزدەلگەن ون تاس بىتىك - ءال-ءمۇسليم كۋتەيبانىڭ جورىعى كەزىندە كوزگە تۇسپەي، قالتارىستا قالىپ قويعان، قۇدايدىڭ بىزگە جاساعان سىيى بولار. جادىگەردىڭ تاعى ءبىرى - قازاقستاننىڭ برەندى سانالاتىن، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى V عاسىرداعى تاريحي-ارحەولوگيالىق سيرەك قۇندىلىق - ەسىكتەن تابىلعان التىن ادام جانىنداعى كۇمىس توستاعانداعى جازۋ. جەر-انا قوينىنا جاسىرىلعان باعزى ەسكەرتكىش قازىنامىز ءالى تالايى تابىلارى ءشۇباسىز. ارابتىڭ اياعى تيمەگەن اتا-بابامىزدىڭ قونىستانعان مەكەنى بۇگىنگى موڭعوليا ءوڭىرىندە اسپان استى، جەر ۇستىندە مىڭداعان جىل بويى جەل-قۇزدىڭ وتىندە تۇرىپ سىرى كەتسە دە، سىنىن جوعالتپاعان تاس بىتىكتەرىمىز بەن ءمۇسىن ونەرىمىز تۇنىپ تۇر. بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونۇقۇق، مودە قاعان، اتتيلا [اتتىلى]، ت.ب. ماڭگى تاسقا جازىلعان قانى تازا تورۇك دانالارى رۋحىنىڭ الدىندا تاعزىم ەتىپ، كوشە، داڭعىل، گۇلزار، ەسكەرتكىش ءمۇسىنىن ورناتۋعا، دەرەكتى، كوركەم فيلمدەر، بوبەكتەرگە ارنالعان مۋلتفيلم دايىنداۋعا اقىل شىركىن جەتپەي وتىر. سول باياعى جات جۇرتتىڭ اۋىزعا سالىپ بەرگەن XV عاسىردا مەملەكەتىن قايتا تىكتەگەن قازاق حاندىعىنان تاريحىن باستاۋدى ايتەۋىر، جاڭىلماي توتى قۇستاي قايتالاپ كەلەدى. بۇل - قازاقستاندا تاريحي سانانىڭ ساۋىعۋ قۇبىلىسى تاسباقانىڭ ءجۇرىسىندەي باياۋ قوزعالۋىنا دالەل. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن تىركەستى قازاقتان وزگە بىردە-ءبىر تورۇكتىلدەس ەلدەردەن كەزدەستىرمەيسىز. جەر جۇزىندەگى العاشقى جازۋلاردىڭ بىرەگەيى رۋنيكا دەسەك، سول «رۋنيكا» ءسوزىنىڭ شىعۋى «رۋ»، «ۇلىس» ۇعىمدارىمەن استاسادى. قازاقتىڭ رۋلىق تاڭبالارى بىچىك، ياكي جازۋ ارىپتەرىنىڭ ءبىر پاراسى. وسى رۋلىق تاڭبالار ورىستىڭ، كوپتەگەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ گەرالديكاسىنا نەگىز بولعانىن دا ءبىلىپ قويعان ءجون. رۋلاردىڭ كونفەدەراتسياسى - ۇلىس. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - كىشىگىرىم رۋلىق مەملەكەتتەردىڭ بىرىگۋىنىڭ سيمۆولى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىزدىڭ ادەبي ءتىلىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. احاڭنىڭ قازاق تەرمينولوگياسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن التىننان ەسكەرتكىش قويسا دا، ارتىقتىق ەتپەيدى. باسقا جۇرتتار ءبىزدى «ءميللات» دەپ جازىپ، وسى اتاۋدى سوزدىك قورجىنىمىزعا ەنگىزۋگە بارىن سالدى. سول داۋىردەگى ادەبي ءتىلدىڭ وزىندە اراب-پارسى ءسوزدەرى ميداي ارالاسىپ، تورۇكتىك سوزدىك قورىمىزدىڭ بەرەكەسى قاشتى. احاڭ ءتىل تازالىعى مەن مادەنيەتىنە بارىنشا كوڭىل ءبولدى. ول «ءميللاتتىڭ» ورنىنا ءوزىمىزدىڭ «ۇلىت»، «ۇلىس» اتاۋىن سوزدىك قورىمىزعا قايتا ورالتتى. يمپەريا ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان ءالىپبيدى وزگەرتكەندە سينگارمونيزم زاڭدىلىعى بويىنشا جازىلاتىن «ۇلىت» سوزىنەن «ى» دىبىسىن الىپ تاستاپ، ونىڭ ايتىلۋ اۋەزدىلىگىن بۇزدى. وكتەم يمپەريا احمەتتەر شەيىت بولعان سوڭ ورفوگرافيانى قايتا-قايتا وزگەرتىپ، قازاق ءتىلىن اقساتۋعا تىرىستى. تىلدەگى اۋەز بەن اۋەندى الىپ تاستاۋ ارقىلى ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا كەرى اسەر تۋدىرىپ، قازاق ءسوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قۋاتىن سولعىنداتۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. ءبورىنىڭ ۇلۋى نەگىزىندە تۋىنداعان «ۇلىت» پەن «ۇلىس» اتاۋى ءبىر-بىرىنە ماندەس سينونيم. ءبىز - «دالا سەرىسىنىڭ» قايسارلىعى مەن اقىلدىلىعىنا، مارتتىگى مەن شىدامدىلىعىنا، سەزىمتالدىعى مەن تاباندىلىعىنا، يىسشىلدىگى مەن تىستەگەنىن جۇلىپ الاتىن جويقىن كۇشىنە ەلىكتەگەنبىز، وسى مىنەزدەرىن بويىمىزعا سىڭىرگەنبىز. سەبەبى ءتورت تۇلىك مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن كوشپەلى قازاقتىڭ ءبورى ەڭ باستى وپپونەنتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جۇرت ءبورىنى ابدەن زەرتتەگەن. سونان دا بولار، ءبورى ءبىزدىڭ توتەمدىك-اتامىز. ۇلىسۋ دەگەن ۇعىم بار. ۇيالاس قاسقىرلار الدەبىر قاۋىپ-قاتەر تونگەندە، ۇزاق ساپارعا شىعار الدىندا ۇلىپ، ۇيالاستارىن شاقىرادى. «ۇلىس» ءسوزىنىڭ ەكىنشى ماعىناسى بىرىگۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
ناۋرىز ايىن تاس بىتىكتە «ىلكى اي»، ياعني «ءبىرىنشى اي» دەپ اتادى.
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماڭىزى - كوشپەلى ەل تابيعاتتىڭ قاتال سىنى اۋىر قىستان سوڭ ۇلان-عايىر اۋماقتاعى شاشىلا قونعان رۋلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قۋانىسا قاۋىشۋى، مارە-سارە بوپ كورىسۋى، تۇتاستىعى مەن تاتۋلىعى، جاراستىعى مەن ىقپالداستىعىنىڭ رامىزىندەي اتاۋلى مەيرام. بۇل ۇلىسۋ - ەۋرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى، سالت-ساناسى مەن ءداستۇرى ورتاق رۋلاردىڭ كونفەدەراتسياسىنا نەگىز بولعان، ياعني قازاق ەتنوسىنىڭ بىرتۇتاستىعىن ايقىنداعان ەستە جوق وتە ەجەلگى داۋىردەن سىر شەرتەتىن قاسيەتتى كۇن. قازاق ءبىر-بىرىنە بۇل كۇنى تىلەك بىلدىرگەندە: «ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن!» - دەپ ۇراندايدى.
ەتنوگرافتارىمىز ناق وسى كۇنگە قاتىستى قانشاما ۇلتتىق راسىمدەردى حاتقا ءتۇسىردى. دەگەنمەن ولاردىڭ ەجەلگى گرافيكامىزدى بىلمەيتىندىگى «ۇلىس» ۇعىمىن تالداۋعا كەدەرگىسىن تيگىزدى. سونداي-اق ءبىز «ناۋرىز كوجە» دەپ جۇرگەن ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ نەگىزگى اتاۋى - تىلەۋ كوجە. استى ىشەر ساتتە «نيەت ەتىلگەن تىلەكتەر قابىل بولادى» دەگەن سەنىم بولعان. تىلەۋ كوجەگە قوسىلاتىن جەتى ءتۇرلى ءدامنىڭ وزىندىك فيلوسوفياسى بار. تىرشىلىكتىڭ ەڭ كىشكەنتاي بەلگىسى جاسۋشادان باستاپ، كوك پەن جەرگە دەيىن جەتى قاباتتان تۇرادى. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعاندىقتان، ۇلتىمىزدا قان اۋرۋلارى كەزدەسپەيدى. گەنوفوندىمىز مىقتى. دەمەك، جەتى سانى تابيعات زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلگەن. بۇل مەيرامنىڭ فيلوسوفيالىق-دۇنيەتانىمدىق، ەتنومادەني ءتاربيەلىك، ەكوجۇيەمەن ۇيلەسىمدىلىك قىرىن كورسەتەدى، ومىرشەڭدىگىن ايگىلەيدى. سونىڭ اياسىندا ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ويىندارىمىز ورىن الادى.
P.S.
امانقوس مەكتەپ-تەگى - عۇمىرىن قازاق عىلىمىنا سارقا ارناعان ەرەن تۇلعا. عالىمنىڭ ورەلى تانىمىن، وزىندىك جازۋ-ايتۋ ورنەگىن بۇزباستان، زەرتتەۋشىنىڭ اۋزىنان شىققان «تورۇك»، «بىچىك» ءتارىزدى سوزدەردى وقىرمان قاۋىمعا قاز-قالپىندا بەرۋدى ءجون كوردىك.
اۆتور: ارمان اۋباكىر
«الاش ايناسى» گازەتى
