ايدوس سارىم. Occupy اباي! Occupy الاش!
سوڭعى كەزدەرى قازاقتىڭ جىككە ءبولىنۋى تۋرالى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. وكىنىشكە وراي، وعان دالەل دە جەتەرلىك. ارىدەن كەلە جاتقان جۇزگە-رۋعا بولىنگەندى ايتپاعاننىڭ وزىندە، سوڭعى ءبىر عاسىردا «ناعىز قازاق»، «شالا قازاق»، «دالانىڭ قازاعى»، «قالانىڭ قازاعى»، «جاڭا قازاقتار»، «ەسكى قازاقتار»، «پاتساندار»، «مامبەتتەر»، «قازاقشىل» جانە «ورىسشىل»، «سوپىلار» جانە «ساقالدار»، «مۇسىلماندار» جانە «تاڭىرشىلەر»، «ۇلتشىلدار» جانە «كوپشىلدەر»، «الاششىلدار» جانە «كەڭەسشىلدەر» سياقتى كوپتەگەن جىكتەر پايدا بولدى. بۇل نەنىڭ نىشانى؟ ءتۇبى قايدا اپارۋى مۇمكىن؟
ويماقتاي عانا ۇلتتى بىرىكتىرەتىن، بىتىستىرەتىن، تابىستىراتىن، ۇيىستىراتىن تىڭ يدەيالار بار ما؟ قۇداي ساقتاسىن، ارينە، بىراق ەل باسىنا كۇن تۋا قالسا ءبارىمىزدى ءبىر وكوپتان تابىستىراتىن قانداي قۇندىلىق بار؟ تاريحىندا ءدال وسى بولىنۋدەن تالاي وپىق جەگەن قازاق كەز-كەلگەن جىككە كۇدىكپەن قارايتىنى انىق. ولاي بولاتىن بولسا، «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ ماقالدايتىن ۇلت بولىنۋگە نەگە قۇشتار؟ قىزبالاۋ الدەكىمدەر «ءبولىنۋ قازاقتىڭ اتا كاسىبى، ۇلتتىق بەلگىسى» دەگەنگە دەيىن بارىپ جاتىر. راسىندا جۇزگە-رۋعا ءبولىنۋ تەك قازاقتىڭ باسىندا عانا بار قاسيەت پە؟ جالپى العاندا بار قازاق - ءبىر قازاق بولىپ بىرىككەن كەزدەر بولدى ما، ءسىرا؟ قازاقتى بىرىكتىرۋ ءۇشىن تەك سىرتقى جاۋ مەن اتتانداۋ عانا شارت پا؟ وسى تۋرالى ويلانىپ كورەيىكشى...
سوڭعى كەزدەرى قازاقتىڭ جىككە ءبولىنۋى تۋرالى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. وكىنىشكە وراي، وعان دالەل دە جەتەرلىك. ارىدەن كەلە جاتقان جۇزگە-رۋعا بولىنگەندى ايتپاعاننىڭ وزىندە، سوڭعى ءبىر عاسىردا «ناعىز قازاق»، «شالا قازاق»، «دالانىڭ قازاعى»، «قالانىڭ قازاعى»، «جاڭا قازاقتار»، «ەسكى قازاقتار»، «پاتساندار»، «مامبەتتەر»، «قازاقشىل» جانە «ورىسشىل»، «سوپىلار» جانە «ساقالدار»، «مۇسىلماندار» جانە «تاڭىرشىلەر»، «ۇلتشىلدار» جانە «كوپشىلدەر»، «الاششىلدار» جانە «كەڭەسشىلدەر» سياقتى كوپتەگەن جىكتەر پايدا بولدى. بۇل نەنىڭ نىشانى؟ ءتۇبى قايدا اپارۋى مۇمكىن؟
ويماقتاي عانا ۇلتتى بىرىكتىرەتىن، بىتىستىرەتىن، تابىستىراتىن، ۇيىستىراتىن تىڭ يدەيالار بار ما؟ قۇداي ساقتاسىن، ارينە، بىراق ەل باسىنا كۇن تۋا قالسا ءبارىمىزدى ءبىر وكوپتان تابىستىراتىن قانداي قۇندىلىق بار؟ تاريحىندا ءدال وسى بولىنۋدەن تالاي وپىق جەگەن قازاق كەز-كەلگەن جىككە كۇدىكپەن قارايتىنى انىق. ولاي بولاتىن بولسا، «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ ماقالدايتىن ۇلت بولىنۋگە نەگە قۇشتار؟ قىزبالاۋ الدەكىمدەر «ءبولىنۋ قازاقتىڭ اتا كاسىبى، ۇلتتىق بەلگىسى» دەگەنگە دەيىن بارىپ جاتىر. راسىندا جۇزگە-رۋعا ءبولىنۋ تەك قازاقتىڭ باسىندا عانا بار قاسيەت پە؟ جالپى العاندا بار قازاق - ءبىر قازاق بولىپ بىرىككەن كەزدەر بولدى ما، ءسىرا؟ قازاقتى بىرىكتىرۋ ءۇشىن تەك سىرتقى جاۋ مەن اتتانداۋ عانا شارت پا؟ وسى تۋرالى ويلانىپ كورەيىكشى...
مەنىڭ ويىمشا، ءبولىنۋ قازاقتىڭ عانا ەمەس، كۇللى ادامزاتتىڭ ەۆوليۋتسيالىق بەلگىسى. كەيبىر الەۋمەتتانۋشىلار «قوعامنىڭ اسقان كۇردەلىلىگى ونىڭ تۇراقتىلىعى مەن ومىرشەڭدىگىنىڭ نىشانى» دەپ جاتادى. قاراپ وتىرساق، شىندىققا سايادى. جىككە بولىنبەيتىن ۇلت جوق. كەز-كەلگەن ادام اينالاسىن «وزىنە ءتان»، «وزىنە جاقىن» جانە «وزىنەن ەرەكشە»، «وزىنە ۇقساس ەمەس» دەگەندەرگە ءبولىپ، وزىنە تۇسىنىكتى، ۇيرەنشىكتى دۇنيەنى قالىپتاستىراتىنى بەلگىلى. قازاقتىڭ قازاق بولۋى دا وزگەنىڭ قازاق بولماۋىنا بايلانىستى ەمەس پە؟ قازاقتى قازاق ەتەتىن ونىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى ەمەس پە؟ كەز كەلگەن قوعام بولىنەدى. مىسالى، ارقايسىمىزدىڭ قازاقشىلىقتان باسقا ءبىزدى ايرىقشالاندىراتىن قاسيەتتەرىمىز بەن ۇستىنىمىز بار. مەن قالالىقپىن، الماتىلىقپىن، المالى اۋدانىنىڭ تۇرعىنىمىن، تاريحشىمىن، كاسىپكەرمىن، ءپۋبليتسيستپىن، اڭشىمىن، بالىقشىمىن، بيلياردشىمىن، كىتاپ وقۋدى جاقسى كورەمىن ت.س.س. ەگەر ءجۇز-رۋ، جەر-ايماق دەگەندەر تابيعاتتا بولماسا دا ادام بالاسى ءوزىن دە، وزگەنى دە بەلگىلى ءبىر توپتارعا جاتقىزىپ، ۇلكەندى كىشىرەيتەتىن، كوپتى ازايتاتىن جىكتەردى تاۋىپ الار ەدى. رۋ-ءجۇز بولماسا ۆەلوسيپەدشىلەر مەن اڭشىلار بولىپ ءبولىنىپ كەتەر مە ەدىك؟ بىراق وسىنداي ءبولىنۋدىڭ شەگى بار ما؟ ءبولىنۋدىڭ بۇلىنۋگە الىپ كەلەتىن كەزى قاشان؟ رۋدىڭ ىرۋگە اينالاتىن شاعى قاي كەز؟
بۇگىنگى ءبولىنۋدىڭ باستى سەبەبى - ۇلتىمىز بەن قوعامىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات-مىندەتتەردىڭ تايازدىعىندا. جالعان مۇراتتار مەن پايىمداردىڭ باسىمدىعىندا. ەگەر ۇلتىمىزدىڭ كۇشى مەن جىگەرى شىن مانىندەگى تىڭ يدەيالار مەن ساياسي-ەكونوميكالىق باعدارلامالاردىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، اسا كۇردەلى شارۋالاردى شەشۋگە جۇمسالىپ جاتقان بولسا، ءبىز ءبولىنۋ تۇگىلى، سىڭبىرۋگە ۋاقىت تاپپاس ەدىك. ەلىمىزدە دۇرىس قىزمەت ەتىپ جاتقان بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك يا قوعامدىق ينستيتۋت جوق. پارلامەنتىمىز، پارتيالارىمىز، سوتىمىز، ءباسپاسوزىمىز، قوعامدىق ۇيىمدارىمىز، پوليتسيامىز، ارميامىز، بيزنەسىمىز، زيالى قاۋىمىمىز، اۋىلىمىز، قالامىز - بارلىعى دا شالا-جانسار، شالا تۋعاندار. ولاردى كەمەلىنە جەتكىزىپ دامىتۋدىڭ ورنىنا، ودان ءارى اياقاستى ەتىپ، تاپتاپ، جەرمەن جەكسەن ەتىپ جاتقان قوعامبىز. ءتىل، ءدىل، ءدىن، تاريح، ءبىلىم، مادەنيەت، قوعامدىق پىكىر، مەملەكەتتىك سانا سياقتى سالالارىمىز - كەمتار، مۇگەدەك، قوس اياقتاپ اقساپ جاتىر. وسىنىڭ كەسىرى بولار، ساياساتىمىز دا ءولىارادا. قوعامدىق، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ جوقتىعى نە السىزدىگى بەيرەسمي، الىپقاشپا، كەرتارتپا ينستيتۋتتاردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە الىپ كەلىپ جاتىر. كەز-كەلگەن قوعام مەن ادام دۋاليزمگە شالدىققان. ءبىر جاعىنان ىدىراۋعا، بولىنۋگە قۇشتار بولسا، ەكىنشى جاعىنان - توپتاسۋعا، بىرىگۋگە قۇمار. ەگەر سوڭعىسىمەن اينالىساتىن مەملەكەت، قوعامدىق ينستيتۋتتار بولماسا، ءبىرىنشىسى باسىمىراق بولادى. وسى سەبەپتى بولار، قوعام ءوز ىرقىمەن توپتاسۋعا بولاتىن، جارايتىن-جارامايتىن بارلىق ادىستەردى مەڭگەرىپ جاتىر. بىرەۋلەر رۋعا-جۇزگە بىرىگىپ جاتسا، ەكىنشىلەر - ءدىني سەكتاعا، ۇشىنشىلەر - قىلمىستىق توپتارعا كىرىگىپ جاتىر. بۇل ءبولىنۋدىڭ ءتۇبى - ءبۇلىنۋ. كەشەگى تەرروريستىك اكتسيالار، سوڭعى جاعا جىرتقان ايتىس-تارتىستار، ءتىپتى قاندى جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ استارىندا وسىنىڭ سالدارىن بايقاۋعا بولادى. باستى-باستى يدەيالارىمىز قارىن تويدىرۋدان، مەملەكەتتى توناۋدان اسپاي جاتسا كىمدى كىنالاي الامىز؟ ەلدى جەگىدەي جەپ جاتقان جەمقورلىق تا وسىنىڭ سالدارى. بۇعان تەك بيلىك كىنالى دەپ ءوزىمىزدى اقتاي المايتىنىمىز انىق.
ونىڭ ۇستىنە جەرىمىز بەن ونىڭ استىنداعى بايلىعىنا كوزىن الارتىپ، سىلەكەيىن اعىزىپ وتىرعان سىرت كۇشتەردىڭ قاشان دا كوپ بولعانىن ەستەن شىعارماعانىمىز دۇرىس. ىشىمىزدە دە «وسىلاردىڭ مەملەكەتى قاراڭ قالسىنشى، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە كەشەگى قىزىل يمپەريانىڭ قاتارىنا بارىپ قايتا قوسىلسىنشى» دەپ ىشتەي تىنىپ نەمەسە بەلسەندى ارەكەت ەتىپ وتىرعانداردىڭ سانى قانشاما؟! و باستاعى تابيعي تازالىق، قان تازالىعى يدەياسىنان تۋىنداعان «جەتى اتا» ينستيتۋتىن بۇرمالاپ، بۇزىپ، بىرىمىزگە-ءبىرىمىزدى ايداپ سالاتىن، شاعىستىراتىن، شاتاستىراتىن قۇبىلىسقا اينالدىرعان وتارشىلار ەمەي كىم؟ ءجۇز، رۋ، اتا دەگەن ساياسي-اسكەري ۇعىمداردى ءبولىنۋدىڭ، ءبۇلىنۋدىڭ سينونيمدەرىنە، بالامالارىنا اينالدىرعان ساياسات - وتارشىل-يمپەرشىل ساياسات! «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن قيتۇرقى، كەرتارتپا ساياسات! سول ساياسات ءالى دە ءجىبى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلەدى. جالعاسقانى بىلاي تۇرسىن، سانامىزعا ءسىڭىپ، جادىمىزعا جازىلىپ، قازاقتىڭ «اتا كاسىبى»، «بيزنەسى»، «ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە» اينالىپ كەتتى. وسىنىڭ نەگىزىندە وزىنە اتاق-ۇپاي جيناپ، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشىپ جۇرگەن قانداستارىمىز دا جوق ەمەس. وزدەرىنىڭ شىنايى باسەكەلەستىككە قابىلەتسىزدىگىن بىلە وتىرىپ، رۋ مەن ءجۇزىن جالاۋ ەتىپ، جاستاردىڭ ميىن اينالدىرىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ جۇرگەن اقساقالدارىمىز دا جەتەرلىك. ورەسى مەن ويلاۋ كەڭىستىگى رۋمەن، جۇزبەن شەكتەلىپ قالعان ازاماتتاردان نە سۇرايسىڭ؟ رۋىم عانا، ءجۇزىم عانا دەگەن اۋرۋلارعا مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ قاجەتى بار ما؟
كىم بىلەدى، بالكىم، بىزدەر ءوزىنىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىن باياعىدا شەشىپ تاستاعان، ماقسات-مۇراتتارىنىڭ بارلىعىنا قولىن جەتكىزگەن زيالى ۇلت بولساق وسىنداي جىكتەر مەن بولىنىستەرگە كۇلىپ قارايتىن با ەدىك؟ بىراق، جەتكەنىمىزدەن جەتپەگەنىمىز، بىلگەنىمىزدەن بىلمەگەنىمىز، كورگەنىمىزدەن كورمەگەنىمىز، تۇسىنگەنىمىزدەن تۇسىنبەگەنىمىز باسىم شاقتا بىزدەردىڭ كۇلۋگە دە، كۇرسىنۋگە دە تاريحي ۋاقىتىمىز جوق سياقتى بولىپ كورىنەدى. تاريحتا تارىداي شاشىلىپ، ۋىزداي ۇيىپ وتىراتىن كەزەڭدەر بولادى. قازىرگى كەزەڭ - توپتاساتىن، بىرىگەتىن كەزەڭ. جوقتان - بار، ازدان - كوپ، كىشىدەن - ۇلكەن ەتەتىن زامان. بۇل ۇلت جانە مەملەكەت بولۋىمىزدىڭ باستى شارتى. ءتىپتى تابيعاتىمىزدا جوق بولسا دا جاقسى، كەرەكتى قاسيەتتەردى وزىمىزگە تاڭا بەرۋىمىز قاجەت. الەمدىك الەۋمەتتانۋدا توماس تەورەماسى دەگەن ۇعىم بار. «ەگەر بەلگىلى ءبىر نارسە نە ۇعىم شىنايى دەپ تانىلسا، ونىڭ ىقپالى مەن سالدارى دا شىنايى بولماق» دەلىنەدى سول تەورەمادا. بۇل تەورەمانى بابالارىمىز ىقىلىم زامانداردا «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەپ ىقشامداعان عوي. وسى قاعيداعا جۇگىنبەسەك بولمايتىن سياقتى. قازاقتى قورلاي بەرگەننەن، باسىنا اقىرزامان توندىرە بەرگەننەن ءمۇيىز شىعا قويماس.
ولاي بولاتىن بولسا، بۇگىنگى كۇننىڭ ساياسي ۇراندارى دا جاڭارۋى ءتيىس. وزگەرمەيتىن، اۋىسپايتىن، مىزعىمايتىن ءبىر عانا مۇرات بار - ول قازاقتىڭ تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتى! قالعانى زامانىنا وراي وزگەرىپ تە، جاڭارىپ تا وتىرۋى كەرەك. قازاقتىقتىڭ دا، قازاق بولۋدىڭ دا شارتتارى وزگەرىپ وتىرۋى قاجەت. قازاق ۇعىمى تەك قانى قازاقپەن شەكتەلمەيدى. قازاق مەملەكەتىن، ونىڭ زاڭىن، تاريحىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن مويىنداعان ءاربىر ادام «قازاق ازاماتى»! اتالعان ماڭگىلىك مۇرات ءۇشىن قولىنان كەلگەن شارۋاسىن اتقارىپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ سەرىكتەسىمىز، دوسىمىز. قازاقتى ءبولىپ-جارىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى - ءبىزدىڭ قارسىلاسىمىز.رۋىن ءبىلۋ - مىندەت، رۋعا ءبولۋ - ىندەت! بۇل تۇرعىدان العاندا بىزدەر كەشەگى يمپەريانىڭ، بۇگىنگى بيلىكتىڭ جۇگەنسىزدىگىنەن سالدارىنان پايدا بولعان جىكتەردىڭ، ءبولىنۋدىڭ بارلىق تۇرلەرىنە اشىق رۋحاني، اقپاراتتىق سوعىس جاريالاۋىمىز كەرەك. قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى يدەياسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋى ءۇشىن بارلىق قازاقتىڭ، اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ بىرىككەنى اۋاداي قاجەت. جەرىمىز - كەڭ، ەلىمىز - بايتاق، اقىلمەن، پاراساتپەن قيمىلداي بىلسەك ءاربىر قازاق ازاماتىنا ورىن دا، مۇمكىندىك تە جەتەدى.
«قازاق بول!» دەپ ۇرانداعان دۇرىس شىعار، سول «قازاق بولۋدىڭ شارتتارىن» جاساۋدىڭ، قالىپتاستىرۋدىڭ كەزى كەلگەن سياقتى. قازاق بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قانداي قۇنلىدىقتاردى بويىمىزعا سىڭىرگەنىمىز ابزال؟ ونىڭ جولدارى دا ايقىن. ەڭ بولماسا بۇگىنگى كۇندەرى رەسەيدى، الەمدى قايران قالدىرىپ جاتقان حاكىم ابايدىڭ ايتقاندارىن ورىنداي بىلسەك تە ازدىق ەتپەيدى. «اسىق» بولاتىن دا، «قاشىق» بولاتىن دا قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعىن ابايدان، ابايدان ءتالىم العان الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن تابۋعا بولادى. قىزىل يمپەريا بالتا شابۋعا تىرىسقان ماڭگىلىك الاش يدەياسىن، ابايدان باستاۋ العان ۇلتتىق-بۋرجۋازيالىق ۇردىستەردى ءتۇسىنىپ، تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، جالعاستىرىپ اكەتۋ بۇگىنگى تاۋەلسىز ۇرپاقتىڭ باستى مىندەتى دەپ تۇسىنەمىن. كەشەگى يمپەريانىڭ دەموكراتتارى «وككۋپاي اباي!» دەۋدەن ۇيالماسا، بىزدەر «وككۋپاي اباي! وككۋپاي الاش!» دەۋدەن نەسىنە قىسىلامىز؟
«ۇلت Times» گازەتى
