وتكەن 2008-ءشى جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستانداعى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن تەكسەرۋگە موراتوري جاريالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. اتالعان موراتوري ەلباسىنىڭ ۇيعارىمىمەن اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ ورتاسىنان شىلدە ايىنىڭ باسىنا دەيىن ۇزارتىلعان بولاتىن. بۇل جارتى جىلدىق، ءبىر رەتتى اكتسيانىڭ ۋاقىتى وسى ايدىڭ باسىندا مارەسىنە جەتتى جانە ول، ارى قاراي تاعىدا سوزىلمايتىن بولدى. شاعىن جانە ورتا  كاسىپكەرلىك سەكتورى كەيبىر اقپارات كوزدەرىنە قارايتىن بولساق، قازاقستاندا 1,5 ملن. ادامعا جۇمىس بەرىپ، ەلدەگى ەڭبەك نارىعىنىڭ 18%-ىن قۇراپ وتىر ەكەن. سونىمەن قاتار وتكەن جىلعى مالىمەتتەرگە قاراساق، شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسى قازاقستان ءىجو-ءنىڭ 22%-24%-ىن قۇراسا، ال سولتۇستىك كورشىمىز رەسەيدە بۇل كورسەتكىش 13%-15%-دىڭ كولەمىندە عانا بولىپ وتىر. قازاقستان تمد ەلدەرى كولەمىندەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە، كاسىپكەرلىك سالاسىنا ءتيىمدى جاعداي، قولايلى رەفورمالار جاساعان بىردەن-ءبىر مەملەكەت ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازىردىڭ وزىندە كاسىپكەرلەر ءۇشىن زاڭدى تۇلعا رەتىندە قۇرىلماي-اق، بۋحگالتەرلىك، سالىقتىق ەسەپتەر جاساۋ جەڭىلدەتىلىپ، سونىمەن قاتار تەكسەرۋشى قۇزىرلى ورگاندارعا كاسىپكەرلەردى جوسپارلى تەكسەرۋدى جىلىنا ەكى رەتتەن اسىرماۋ، داعدارىس كەزىندە وسى سەكتور قارجىدان تارىلماس ءۇشىن جانە وسى سالاعا نەسيەمەن كومەكتەسۋ ءۇشىن، «سامرۇق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» وزىنە ەنشىلەس «دامۋ» شاعىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى» ارقىلى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە 120 ملرد.

وتكەن 2008-ءشى جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستانداعى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن تەكسەرۋگە موراتوري جاريالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. اتالعان موراتوري ەلباسىنىڭ ۇيعارىمىمەن اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ ورتاسىنان شىلدە ايىنىڭ باسىنا دەيىن ۇزارتىلعان بولاتىن. بۇل جارتى جىلدىق، ءبىر رەتتى اكتسيانىڭ ۋاقىتى وسى ايدىڭ باسىندا مارەسىنە جەتتى جانە ول، ارى قاراي تاعىدا سوزىلمايتىن بولدى. شاعىن جانە ورتا  كاسىپكەرلىك سەكتورى كەيبىر اقپارات كوزدەرىنە قارايتىن بولساق، قازاقستاندا 1,5 ملن. ادامعا جۇمىس بەرىپ، ەلدەگى ەڭبەك نارىعىنىڭ 18%-ىن قۇراپ وتىر ەكەن. سونىمەن قاتار وتكەن جىلعى مالىمەتتەرگە قاراساق، شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسى قازاقستان ءىجو-ءنىڭ 22%-24%-ىن قۇراسا، ال سولتۇستىك كورشىمىز رەسەيدە بۇل كورسەتكىش 13%-15%-دىڭ كولەمىندە عانا بولىپ وتىر. قازاقستان تمد ەلدەرى كولەمىندەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە، كاسىپكەرلىك سالاسىنا ءتيىمدى جاعداي، قولايلى رەفورمالار جاساعان بىردەن-ءبىر مەملەكەت ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازىردىڭ وزىندە كاسىپكەرلەر ءۇشىن زاڭدى تۇلعا رەتىندە قۇرىلماي-اق، بۋحگالتەرلىك، سالىقتىق ەسەپتەر جاساۋ جەڭىلدەتىلىپ، سونىمەن قاتار تەكسەرۋشى قۇزىرلى ورگاندارعا كاسىپكەرلەردى جوسپارلى تەكسەرۋدى جىلىنا ەكى رەتتەن اسىرماۋ، داعدارىس كەزىندە وسى سەكتور قارجىدان تارىلماس ءۇشىن جانە وسى سالاعا نەسيەمەن كومەكتەسۋ ءۇشىن، «سامرۇق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» وزىنە ەنشىلەس «دامۋ» شاعىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى» ارقىلى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە 120 ملرد. تەڭگە ءبولدى.  بۇل بولىنگەن قارجىنىڭ قازىرگى كەزدە 80 ملرد. تەڭگەسى يگەرىلىپ، شىلدە ايىنىڭ باسىنا دەيىن بارلىق سوما تولىق ەڭسەرىلۋى ءتيىس بولاتىن. ءدال قازىرگى كەزدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن اتالعان جانە ت.ب. قولايلى شارالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سەكتورىنىڭ ەلىمىزگە اكەلىپ وتىرعان پايداسىنا توقتالا كەتسەك، مىسالى 2005-ءشى جىلعى مالىمەتتى قارايتىن بولساق، ەل قورجىنىنا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سەكتورىنان سالىق رەتىندە تۇسكەن كىرىس 1,4 ملرد. تەڭگەنى قۇراپ، ال 2006-شى جىلى بۇل كورسەتكىش 6 ملرد. تەڭگە بولعان. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىمەن حالىقارالىق قارجى كورپوراتسياسىنىڭ جىل سايىنعى بيزنەستى جۇرگىزۋگە قولايلى جاعداي جاساۋ باعدارلاماسى («Doing Business») بويىنشا مەملەكەتتەر اراسىندا جاسالاتىن رەيتينگتە، وتكەن جىلى قازاقستان 181 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 70-ءشى ورىندى يەلەنگەن بولاتىن، ال 2007-ءشى جىلى ءبىز 80-ءشى ورىندى الىپ تۇردىق. ەلىمىزدەگى جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ بەلسەندى بولىگى ستاتيستيكا مالىمەتىنە قاراساق، الماتى قالاسىندا شوعىرلانعان ەكەن (25,6%), ەكىنشى ورىندى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى 9,6%-بەن يەلەنسە، ال استانا قالاسىندا بۇل كورستەكىش 8,9%-دى قۇراپ وتىر.
العا دامۋشىلىقپەن قاتار، سونىمەن بىرگە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋى جولىندا كەدەرگىلەر دە جەتەرلىك، ەكى جىلدان اسىپ بارا جاتىرعان داعدارىس سالدارى بۇل كەدەرگىلەرگە قوسىمشا قيىندىقتار الىپ كەلگەنى بەلىگىلى. دەگەنمەن دە، اتالعان سالاعا وتكەن جىلى جانە ۇستىمىزدەگى جارتى جىلدىقتا ۇكىمەت تاراپىنان تەكسەرۋگە موراتوري جاريالاۋ، قازىرگى داعدارىس كەزىندە كاسىپكەرلەر ءۇشىن ۇلكەن قولداۋ ءارى ۋاقىتىلى جاسالعان كومەك بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇل سالانىڭ قازىرگى كۇندەگى ەڭ باستى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى، بيزنەستى دامىتۋ ءۇشىن قارجىنىڭ قولبايلاۋ بولۋى، قارجى كوزدەرىنىڭ قىسقارۋى، نەسيە الۋ مۇمكىندىگىنىڭ ازايۋى، جۇمىس ونىمدىلىگىمەن اۋقىمىنىڭ تومەندەۋى، ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامىعان جىلدارى العان قارىزدارىمەن بەرەشەكتەرىنىڭ جانە نەسيەلەردى قايتارۋدىڭ قيىنداۋى، ەڭ سوراقىسى قيىندىققا شىداي الماي، كاسىپورىننىڭ قۇردىمعا كەتۋى. ال بۇل ءوز تاراپىنان جۇمىسسىزدار سانىنىڭ ارتۋىمەن سالىق تولەۋشىلەردىڭ ازايۋىنا الىپ كەلەتىنى بەلگىلى. بۇل قيىندىقتارعا سونىمەن قاتار كاسىپكەرلەرگە مەملەكەتتىك تەكسەرۋشى ورگانداردىڭ شامادان تىس ءجيى كەلۋىن قوسىڭىز، بۇلاردىڭ كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا جاساپ وتىرعان كەدەرگىلەرى دە از بولماي وتىر. كەيبىر بيزنەس-قاۋىمداستىق وكىلدەرى ەلىمىزدەگى تەكسەرۋشى ورگانداردىڭ بارلىعىن قوسقاندا، ولاردىڭ سانى 57-گە دەيىن جەتىپ وتىر دەيدى. «اتامەكەن» ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆتىڭ ايتۋىنشا، كاسىپكەرلىك سەكتورىنا ءموراتوريدىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى، ەندىگى كەزدە كاسىپكەرلەرگە تەكسەرۋشىلەردىڭ كەلۋى جيىلەنۋى مۇمكىن دەيدى.
قازاقستاندا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلەردى قولدايتىن ءارى ولاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ءتيىس «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭ» دا بار، الايدا «اتامەكەن» پالاتاسى جەتەكشىسىنىڭ ويىنشا، اتالعان زاڭ كاسىپكەرلەگە تولىقتاي جاردەمشى بولا الماي وتىر دەگەنگە سايادى.  ونىڭ سوزىنشە تەكسەرۋگە 7 كودەكس، 67 زاڭمەن بىرنەشە مىڭ زاڭدىق كۇشى بار اكتىلەردە كەڭىنەن رۇقسات بەرىلگەن ەكەن. سول سەبەپتى ەلدەگى 80-گە جۋىق زاڭداردى «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭعا» سايكەستەندىرۋ كەرەك دەيدى، پالاتا باسشىسى. وتكەن 2008-ءشى جىلى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سەكتورىنا تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە موراتوري جاريالاۋ جانە ونى ودان ءارى ۇزارتۋ تۋرالى باستامانى بيزنەس قاۋىمداستىق وكىلدەرى وزدەرى كوتەردى، بۇل باستاما پرەزيدەنتپەن ۇكىمەت باسشىسى تاراپىنان قولداۋعا يە بولىپ، اعىمداعى ايدىڭ باسىنا دەيىن ۇزارتىلعان بولاتىن. الايدا، قارجى مينيسترلىگى سالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى داۋلەت ەرعوجيننىڭ پايىمداۋىنشا، وسى جىلدىڭ باسىندا باستالعان موراتوري تەك ءبىر رەتتى اكتسيا بولۋ كەرەك دەيدى. ونىڭ دا، باس سالىقشى رەتىندە ءوز ءۋاجى بار، ءموراتوريدى ۇزارتا، سوزا بەرۋ، ەل بيۋدجەتى كولەمىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى دەگەن بولاتىن جىل باسىندا.
شىنىمەن دە ءموراتوريدى ءارى قاراي ۇزارتا بەرۋ دۇرىس بولماس ەدى. كاسىپكەر ەڭ باستىسى جەكە باسىنىڭ پايداسىن ەمەس، ول سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى دە سەزىنۋى كەرەك. جالپى تەكسەرۋگە تىيىم جاساۋ، ەلىمىزدە كاسىپكەرلىك سالامەن بيزنەستىڭ دۇرىس باعىتتا دامىماۋىن، وسى سالاداعى زاڭداردىڭ دۇرىس ورىندالمايتىنىن نەمەسە ولاردىڭ جەتىمسىزدىگىن جانە بۇل سالادا كوپ نارسەنىڭ جەتىسپەيتىندىگىن كورسەتەدى. «اتامەكەن» ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ: «تەكسەرۋگە تىيىم سالۋ بۇل توتەنشە جاعداي. كاسىپكەر جۇمىس جاساپ، ءونىم ءوندىرىپ، سونىمەن بىرگە ەشقانداي تەكسەرىسكە باس بۇرماۋى دۇرىس ەمەس. كاسىپكەر ءبىرىنشى كەزەكتە قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋى كەرەك، سوعان بايلانىستى، ءبىز ءموراتوريدى ودان ءارى ۇزارتۋدى سۇراۋعا بارماي وتىرىق» - دەدى ءموراتوريدىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى وتكىزگەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا. قازىرگى كەزدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سەكتورىمەن تەكسەرۋ ورگاندارى اراسىنداعى قالىپتاسقان ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە شەشكەن دۇرىس.  وتكەن جىلى جاڭادان قابىلدانعان سالىق كودەكسىندە بۇل تاراپتان العاندا، جوسپارلى، جوسپارلى ەمەس تەكسەرۋلەر، تەكسەرۋگە ۋاقىتتىڭ ۇزارتىلۋى، سالىق تولەۋشىلەردى تەكسەرۋدىڭ الدىندا 30 كۇن بۇرىن ەسكەرتۋ جانە ت.ب. جەڭىلدەتىلگەن شارالار جۇيەسى قاراستىرىلعان بولاتىن. باستىسى سالىقتىق جانە باسقا دا تەكسەرۋلەر ناقتى بولىپ، ادال كاسىپكەرلەردىڭ ىسىنە كەدەرگى بولماۋى كەرەك.  ءموراتوريدىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى، جەكە كاسىپكەرلەردى تەكسەرۋدە، ولاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارىنىڭ اياقاستى بولماۋىن قامتاماسىز ەتكەن ءجون.   اتالعان ۋاقىتشا موراتوري كاسىپكەرلەر ءۇشىن نە بەردى دەگەن ناتيجەلى، زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل اكتسيا - ەلىمىزدەگى مىڭداعان كاسىپكەرلەر ءۇشىن جارتى جىلدىڭ ىشىندە ۋاقىتشا بولسا دا دەمىن كەڭ جۇتىپ، كەرەكتى باعىتتا قالىپتاسۋىنا، يكەمدەنۋىنە، بيزنەستى دامىتۋدا كەرەك ەمەس، ارتىق شىعىنداردان ارىلۋىنا، ەڭ باستىسى داعدارىستىڭ ۋشىققان كەزىندە ۇلكەن جەڭىلدىك بولعانىن جاسىرماي ايتۋ كەرەك. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتكەن ايدا، «موراتوري اياقتالعاننان كەيىن، تەكسەرۋشى ورگاندار شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە سارانشاداي قاپتاپ، جابىلماۋى ءتيىس، تەكسەرۋشى ورگاندار ءوز جۇمىسىن اتقارۋلارى كەرەك، دەگەنمەن تەكسەرۋدە دە ءتارتىپ بولۋى ءتيىس، سونىمەن قاتار، موراتوري اياقتالعانشا وسى سالانى رەتتەيتىن جانە تەكسەرۋگە قاتىستى بارلىق زاڭدىق پروتسەدۋرالار ورنىمەن شەشىلۋى كەرەك» - دەپ ايتقان بولاتىن. الايدا، بۇل پروتسەدۋرالار اتالعان مەرزىمگە دەيىن تولىق اتقارىلماي وتىر. وسى ورايدا «اتامەكەن» وداعى اتالعان ماسەلەگە بايلانىستى ۇكىمەت جانە وبلىستىق اكىمدىكتەر جانىنان جەكە كاسىپكەرلەردى تەكسەرۋ بويىنشا قوعامدىق مونيتورينگ جاسايتىن كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنىپ وتىر. ۇسىنىستىڭ باستى ماقساتى قۇزىرلى ورگانداردىڭ بيزنەستى تەكسەرۋ بارىسىندا كەلەڭسىز، شامادان تىس اكىمشىلىك قىسىمداردان قۇتقارۋ، تەكسەرۋدىڭ اشىق ءارى ادىلەتتى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ۇسىنىس ورىندى، ۋاقىتىلى. باستىسى بيزنەس ءۇشىن دە، قۇزىرلى ورگاندار ءۇشىن قاي ۋاقىتتا جانە قاي جەردە بولماسىن، زاڭ كۇشىنىڭ بارلىعىنا تەڭ، انىق، اشىق، تۇسىنىكتى جانە ءادىل بولۋى.

عادىلبەك اكىم، “اباي ينفورم”