جۋىردا، دالiرەك ايتساق، 11 مامىر كۇنi پاۆلودار وبلىسىنداعى قاشىر اۋدانىنىڭ ورتالىعى تەرەڭكول اۋىلىندا جەرگiلiكتi شەشەن-ينگۋش جاستارى مەن قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا بولعان قاقتىعىستا 23 جاسار دارحان مۇقاجانوۆ اتتى تاعى بiر جاس بوزداق وققا ۇشتى. بۇل وقيعادان رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى قۇلاعدار بولعانىمەن، كەيبiر ورىستiلدi باسىلىمدار بولعان جايدى بiر جاقتى عانا بايانداپ، جانجالعا قازاق جاستارى كiنالi دەگەن كوزقاراس بiلدiرiپ جاتقاسىن، وقيعانىڭ انىق-قانىعىن بiلمەك ءۇشiن تەرەڭكولگە بارىپ قايتتىق. قايعى باسىپ، قارا جامىلعان شاڭىراقتا "اھ" ۇرىپ وتىرعان انا مەن كiمگە ءسوزiن وتكiزەرiن بiلمەي، امالى تاۋسىلعان اكەگە كiرiپ، كوڭiل ايتىپ، دۇعا قايىردىق. كوكiرەكتەرiن جاس جۋعان ەكi بiردەي كەيۋانا - دارحاننىڭ ەكi اجەسi دە وسىندا ەكەن.

- مىناۋ iرگەدەگi پەسچاننوە اۋىلىنان بۇندا كوشiپ كەلگەنiمiزگە بiر جىلداي عانا ۋاقىت بولدى. ءوزiمنiڭ دە، بالامنىڭ دا جۇمىس ورنىمىز ءالi دە سول اۋىلدا. دارحان - جۇرگiزۋشi, مەن - مەدبيكەمiن. سول كۇنi تىپ-تىنىش ۇيدە وتىرعان بالامىزدى جولداستارى كەلiپ، كولiگiڭمەن بiر جەرگە جەتكi­زiپ تاستاشى دەپ الىپ كەتكەن. سودان كەيiن جانسىز دەنەسiن الىپ كەلگەندە بiر-اق بiل­دiك. وتباسىنداعى جالعىز ۇلىمىز، iشiمدiك پەن تەمەكiگە اۋەستiگi جوق، قاق-سوقتان اۋلاق بالا ەدi, قايتەيiن، بiر-اق كۇندە ايى­رىلىپ قالدىق! بيىلعى جازدا ءۇيدiڭ iشiن جوندەيمiن، سوسىن كۇزگە قاراي ۇيلەنەم دەپ جۇرگەن، - دەيدi دارحاننىڭ اناسى گۋليا.

جۋىردا، دالiرەك ايتساق، 11 مامىر كۇنi پاۆلودار وبلىسىنداعى قاشىر اۋدانىنىڭ ورتالىعى تەرەڭكول اۋىلىندا جەرگiلiكتi شەشەن-ينگۋش جاستارى مەن قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا بولعان قاقتىعىستا 23 جاسار دارحان مۇقاجانوۆ اتتى تاعى بiر جاس بوزداق وققا ۇشتى. بۇل وقيعادان رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى قۇلاعدار بولعانىمەن، كەيبiر ورىستiلدi باسىلىمدار بولعان جايدى بiر جاقتى عانا بايانداپ، جانجالعا قازاق جاستارى كiنالi دەگەن كوزقاراس بiلدiرiپ جاتقاسىن، وقيعانىڭ انىق-قانىعىن بiلمەك ءۇشiن تەرەڭكولگە بارىپ قايتتىق. قايعى باسىپ، قارا جامىلعان شاڭىراقتا "اھ" ۇرىپ وتىرعان انا مەن كiمگە ءسوزiن وتكiزەرiن بiلمەي، امالى تاۋسىلعان اكەگە كiرiپ، كوڭiل ايتىپ، دۇعا قايىردىق. كوكiرەكتەرiن جاس جۋعان ەكi بiردەي كەيۋانا - دارحاننىڭ ەكi اجەسi دە وسىندا ەكەن.

- مىناۋ iرگەدەگi پەسچاننوە اۋىلىنان بۇندا كوشiپ كەلگەنiمiزگە بiر جىلداي عانا ۋاقىت بولدى. ءوزiمنiڭ دە، بالامنىڭ دا جۇمىس ورنىمىز ءالi دە سول اۋىلدا. دارحان - جۇرگiزۋشi, مەن - مەدبيكەمiن. سول كۇنi تىپ-تىنىش ۇيدە وتىرعان بالامىزدى جولداستارى كەلiپ، كولiگiڭمەن بiر جەرگە جەتكi­زiپ تاستاشى دەپ الىپ كەتكەن. سودان كەيiن جانسىز دەنەسiن الىپ كەلگەندە بiر-اق بiل­دiك. وتباسىنداعى جالعىز ۇلىمىز، iشiمدiك پەن تەمەكiگە اۋەستiگi جوق، قاق-سوقتان اۋلاق بالا ەدi, قايتەيiن، بiر-اق كۇندە ايى­رىلىپ قالدىق! بيىلعى جازدا ءۇيدiڭ iشiن جوندەيمiن، سوسىن كۇزگە قاراي ۇيلەنەم دەپ جۇرگەن، - دەيدi دارحاننىڭ اناسى گۋليا.

- عۇمىر بويى ورىس پەن نەمiستiڭ اراسىندا ءشاي دەسپەي ءومiر ءسۇرiپ كەلەمiز، تالاي جىلدار مىنا كورشiلەس رەسەيدە تۇردىم، بiراق مىنا سەكiلدi بiرەۋدi-بiرەۋ قاساقانا ءولتiرۋ دەگەن - كورمەگەن سۇمدىعىمىز. جالعىزىمىزعا وق جۇمساعان ادامدى تاۋىپ بەرەتiن كiم بار، سوعان جاردەم قىلىڭدار! - دەپ وتىر قايعىدان كوكiرەك­تەرi قارس ايىرىلعان اجەلەرi كۇلبارام مەن نۇرزيا.

- ۇلىمىز وسىدان بۇرىن دا بiر رەت، ناۋ­رىز مەرەكەسiندە شەشەن جاستارىنان پىشاق جاراقاتىن الىپتى، ونى جاسىرىپ، بiزگە ايتپاعان. 23 ناۋرىز كۇنi قۇربىسىمەن ءدامحانادا وتىرعاندا، جانىنداعى جولداس­تارىنا شەشەن جiگiتتەرi كەلiپ تيiسكەن. دارحان ارالارىنا ءتۇسiپ، ايىرماق بولىپ ءجۇر­گەندە، ولاردىڭ بiرەۋi ارتىنان كەلiپ پىشاق سالعان.

سوڭىنان دارحان پوليتسياعا بارعاندا كiم پىشاق جۇمساعانى جونiندە تۇسiنiك­تەمە جازىپ، بiراق كiنالاسۋ­دان باس تارتاتىنى جونiندە قول قويىپ بەرiپتi. وسى جانجال 9 مامىر مەرەكەسiندە تاعى دا جال­عاسىپ، بۇل جولى شەشەن جاستارى قازاق جiگiتتەرiن مىل­تىقپەن اتىپ، جارالايدى. ول جiگiت قازiر ەمحانادا جاتىر، - دەيدi دارحاننىڭ اكەسi مۇرات.- سوناۋ ناۋرىزدان بەرi كوز الدارىڭىزدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا قالايشا نازار اۋدارمادىڭىزدار؟ - دەگەن ساۋالىمىزعا، قاشىر اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمiنiڭ باستىعى سەرiك امانجولوۆ بىلاي دەيدi:

- بولعان بارلىق وقيعا­لاردان كەيiن بiزدەر جەدەل شارا قولدانىپ، جاراقات العاندارمەن اڭگiمەلەسكەنi­مiز­دە، زارداپ شەگۋشi قازاق جاس­تارى ارىز جازۋدان باس تارتتى. شەشەن جiگiتتەرiمەن ارامىزدا ەشقانداي جانجال بول­عان جوق، ال جاراقاتتى ءوزi­مiز باسقا بiر تۇرمىستىق جاعدايدا الدىق دەپ، تابانداپ تۇرىپ الدى. ەشقانداي ارىز-شاعىم بولماعان سوڭ بiزدەر قىلمىستىق iس قوزعاي المادىق، تەك بۇزاقىلىق ءجو­نiن­دە عانا iس قوزعاۋعا تۋرا كەلدi.

بۇل جەردە ايتا كەتەتiن بiر جايت، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، جاراقات الىپ، ەمحانادا جاتقان اسحات ساعيتوۆ پەن سالاۋا قيلىباەۆ اتتى جiگiتتەر بiزبەن اڭگiمەلەسۋدەن ءۇزiلدi-كەسiلدi باس تارت­تى. "جانجالدىڭ باس­تالۋىنا كiمدەر كiنالi, ولاردىڭ قولدارىندا قانداي قارۋ بولدى، قالاي جاراقات الدىڭدار؟" - دەگەن ساۋالىمىزعا ولار: "اعا، تەككە ۋاقى­تىڭىزدى الماڭىز، بiز سiزبەن ءبارiبiر سويلەسپەيمiز. قايتە­مiز بۇكiل ەلگە شۋ كوتەرiپ" دەپ ورىس تi­لiن­دە جاۋاپ بەرگەن ولار تەرiس اينالىپ كەتتi. "نەگە سويلەس­كiلەرiڭ كەلمەيدi, الدە سەندەردi بiرەۋلەر قور­قىتتى ما نەمەسە قىسىم جاسادى ما؟" - دەگەن سۇ­راعىمىز دا جاۋاپسىز قالدى.

جاستاردىڭ نەلiكتەن بۇ­لايشا توماعا-تۇيىق مiنەز كورسەتiپ وتىرعانىن تۇسiنە المادىق. الدە شىنىمەن-اق بi­رەۋلەر ەسكەرتۋ جاسادى ما، بول­­ماسا ەشكiمدi شۋلاتپاي-اق، ءوزiمiز سوڭىنان "ەسەپ      ايى­رىسامىز" دەپ نامىسقا تىرىسىپ وتىر ما، ول جاعى بەلگiسiز.

وسىدان سوڭ جانجالعا سەبەپكەر بولعان ەكiنشi جاق - سول اۋىلداعى شەشەن ۇلتىنىڭ وكiلدەرiمەن دە جولىعىپ، اڭگiمەلەسكەن ەدiك. مامىردىڭ 11-i كۇنi تۇندە ءۇيiن قازاق جاس­تارى قورشاۋعا الدى دەلiنگەن مۇرتاز گۋشلاكاەۆتىڭ ايتۋىنشا، شەشەن جاستارىندا ەش كiنا جوق-مىس.

- بiزدەر سوعىس جىلدارى دەپورتاتسيامەن كەلگەن قاپ­قازدىقتاردىڭ ۇرپاقتارىمىز، وسى جەردە تۋىپ-وستiك. بۇعان دەيiن قازاق ۇلتىمەن ارامىزدا ەشقانداي جانجال بولىپ كورگەن جوق. 11 مامىر كۇنi تۇندە جەرگiلiكتi قازاق جاستارى ءۇيiمiزدi قورشاپ الىپ، ءتۇرلi بالاعات سوزدەر ايتىپ، تاس اتتى، تەرەزەمiزدi, قاقپامىزدى قيراتتى، - دەيدi.

- ولارعا قارسى مىلتىق قولداندىڭىزدار ما؟ - دەگەن ساۋالىمىزعا ول:

- بiزدە ەشقانداي مىلتىق بولعان جوق، كەرسiنشە وق كو­شە جاقتان اتىلدى. انا بiر جەردە تۇرعان تەمiر قالقاندى دا وق تەسiپ وتكەن. سوڭىنان ءۇيi­مiزگە تiنتۋ جاسالعاندا، ەش­قانداي مىلتىق تابا المادى، - دەگەن گۋشلاكاەۆ «ءسۇت­تەن اق، سۋدان تازا».

- جاستار اراسىنداعى جانجال سوناۋ ناۋرىز مەيرامىندا باستالعان ەكەن. سول ۋاقىتتان بەرi سiزدەر ءوز بالالارىڭىزعا اقىل ايتىپ، توقتاتپادىڭىزدار ما؟

- ناۋرىزدا بiردەڭە بولىپتى دەپ ەستiدiك، بiراق انىعىن بiلمەيمiن. ال وقيعادان كەيiن پوليتسياعا ەسكەرتتiك، بiزدiڭ ۇلكەنiمiز يسا iشكi iستەر ءبولiمiنiڭ باستىعىنا ءۇش رەت بارىپ، جاستاردى توقتاتۋ كەرەك، ايتپەسە بۇنىڭ اياعى ۋشىعىپ كەتۋi مۇمكiن دەپ ەسكەرتكەن. اۋدان اكiمiنە دە كiرگەن، - دەيدi گۋشلاكاەۆ.

ارينە، بۇل جەردە مۇرتاز گۋشلاكاەۆتىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعىن شىندىق دەپ قابىلداۋ قيىن. دارحاننىڭ ولiمiنە دەيiن بولعان جانجالداردىڭ بارلىعىن ول جاي عانا "بiردەڭە بولعانىن" ەستiدiم دەپ وتىر. بالالارى بiرەۋلەر­گە پىشاق جۇمساپ، مىلتىقپەن اتىپ جاتقاندا، ول قالايشا جاي عانا "بiردەڭە" بولادى؟ نەگە ۋاقىتىندا توقتاۋ ايتپاعان؟ ونىڭ باس­قا دا بiراز سوزدەرiنiڭ اقيقاتتان الىستاۋ ەكەنiنە اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمiنiڭ باستىعى سەرiك امانجولوۆپەن جانە قىلمىستى iزدەستiرۋ ءبولiمiنiڭ باستىعى ەرiك سالمەنوۆپەن اڭگiمەلەسۋ بارىسىندا كوزiمiز جەتتi.

- گۋشلاكاەۆتىڭ ايتىپ وتىرعان تەمiر قالقانى - ەرتە كەزدە باسقا بiر سەبەپتەرمەن تەسiلگەن دۇنيە. مۇمكiن، ونى وق تەسكەن، مۇمكiن، باسقا نارسە. بۇنى ساراپتاما انىقتايدى. ال يسا اتتى شەشەن ازاماتىنىڭ ماعان كەلگەنi راس، بiراق جاستاردى جونگە سا­لۋ تۋرالى اڭگiمە بولعان جوق. كەرiسiنشە، ول ماعان: "سەنiڭ كوزلوۆ اتتى قىزمەت­كەرiڭ جاۋاپ الىپ، بالالارىمدى مازالاي بەرەدi, سونى توقتاتسىن" دەپ كەلگەن، - دەيدi س.امانجولوۆ.

بiر ايتا كەتەتiن جايت، وق دارحاننىڭ جەلكەسiنەن تيگەن. وسىنى جەلەۋ ەتكەن بiراز ادامدار، مىلتىق ءۇي جاقتان ەمەس، كوشە جاقتان اتىلعان دەگەن بولجام جاساپ، بوزبالانىڭ ولiمiنە قازاق جاستارىنىڭ ءوزi كiنالi دەگەن ىڭعاي تانىتىپ وتىرعان سياق­تى.

پوليتسيا قىزمەتكەرلەرi "تەرگەۋ قۇپياسى" دەگەن سەبەپپەن، بۇل وقيعاعا بايلانىستى كوپتەگەن جايدىڭ بەتiن اشۋدان باس تارتتى. دەگەنمەن، سالمە­نوۆتiڭ ايتۋىنشا، 9 مامىر كۇنi گۋشلاكاەۆتاردىڭ بiرەۋi تۇنگi ديسكوتەكاعا كەلiپ، قازاق جاستارىنىڭ بiرiن "سويلەسەمiز" دەپ، دالاعا الىپ شىققان. جانجال وسىدان باس­تالعان. پوليتسيا قىزمەت­كەرلە­رiنiڭ ەمەۋرi­نەن ۇققانىمىز، 11 مامىر كۇنi تۇندە گۋشلاكەۆتىڭ ۇيiنە بارعان قازاق جاستارىنىڭ قولىندا مىلتىق بولماعان. وسىعان قاراپ، وق گۋشلاكاەۆتىڭ ءۇيi جاعىنان اتىلعان با دەدiك. بi­راق ونى دالەلدەيمiز دەپ تۇرعان ەشكiمدi بايقامادىق.

ءسويتiپ، تەرەڭكولدەن قاي­تىپ بارا جاتىپ، مىنا سەكiلدi بiراز ساۋالدار كوكەيمiزدە كەتتi: دارحاننىڭ ءومiرiن قيعان مىلتىق قايدا؟ نەلiك­تەن زارداپ شەككەن قازاق جاستارى بiزبەن اڭگiمەلەسۋدەن باس تارتتى؟ جاس­تار اراسىنداعى جانجال سوناۋ ناۋرىزدا باستالىپ، بiرنەشە ادام جاراقات الىپ جاتسا دا جەرگiلiك قۇقىق قورعاۋ ورىندارى مەن اتقارۋشى بيلiك بۇعان نەلiك­تەن ءمان بەرمەگەن؟ بۇل وقيعا ۇلتارالىق قاقتىعىس پا، الدە جاي عانا بۇزاقىلىق پا؟

دەگەنمەن iشكi iستەر ءبولiمi­نiڭ باستىعى س.امانجولوۆ قىل­مىستى بiر اپتانىڭ توڭiرە­گiندە اشامىز، سول كۇنi مiندەتتi تۇردە سiزبەن حابارلاسام دەپ ۋادە بەردi.

جاسىراتىنى جوق، ۇلت وكiلدەرi اراسىندا بولىپ جاتاتىن بۇنداي جانجالدارعا شاما كەلسە "جاي عانا بۇزاقىلىق" دەگەن باعا بەرۋگە تىرىسامىز. ەگەر ونى "ۇلتارالىق قاقتىعىس" دەسەك، وندا بۇگiنگi ساياساتتىڭ "باستى ماقتانىشى" بولىپ سانالاتىن "سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ۇلتارالىق تاتۋلىعىمىزعا" نۇقسان كەلەدi. ول جەرگiلiكتi اتقارۋشى بيلiك ءۇشiن دە، قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى ءۇشiن دە جاقسى اتاق ەمەس. بiراق قۇدايشىلىعىن ايتايىقشى، ەگەر ەكi ۇلتتىڭ جاستارى بiر ەمەس، بiرنەشە مارتە جانجالداسىپ، بiرiنە-بiرi سۋىق قارۋ جۇمساپ جارالاپ جاتسا، بۇل جاي عانا بۇزاقىلىق پا؟ الدە، ونى ۇلتارالىق جانجال "دارەجەسiنە" كوتەرۋ ءۇشiن، ۇيدە وتىرعان شال-كەمپiرلەر دە ارالاسۋى قاجەت پە؟ ەگەر وسى جانجالدىڭ iشiندە جەرگiلiكتi ورىس پەن نەمiس ۇلتىنىڭ جاستارى بولسا، بۇزاقىلىق دەپ اتاۋعا بولار ەدi. بiراق قاقتىعىس تەك جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرi مەن شەشەن-ينگۋش جاستارى اراسىندا بولعانى ەشكiمدi ويلاندىرىپ وتىرعان جوق.

شىندىعىن ايتۋ كەرەك، قازاق بالالارى وزدiگiنەن بارىپ بiرەۋلەرگە ۇرىنىپ، جانجال تۋعىزۋى سيرەك كەزدەسەتiن جايت. بۇنى ءوزiمiز قازاق بولعاندىقتان ايتىپ وتىرعان جوقپىز، جالپى بiزدiڭ تابيعاتىمىز سولاي. ابدەن ەتiمiزدەن ءوتiپ، سۇيە­گiمiزگە جەتكەنشە شىداپ جۇرە بەرەمiز. ال تاۋ حالىقتارى، ءاسi­رەسە، شەشەن-ينگۋش دياس­پورا­لارى قونىستانعان جەرلەردە ءتۇرلi جانجال-قاقتىعىستار جيi بولىپ تۇرادى. جانە تەك قازاقستاندا عانا ەمەس. بۇعان ۇقساس سوڭعى وقيعا انا جىلى الماتى تۇبiندەگi "كازاتكوم" اۋىلىندا بولعانىن بiلە­مiز. تەرەڭكولدەگi وقيعا دا تۋرا وسىنداي جاعدايدىڭ بiر كورi­نiسi. ءوز تۋعان اۋىلدارىنىڭ كوشەسiندە ەمiن-ەركiن ءجۇرiپ-تۇرىپ، تiپتi دوس-جاراندارىمەن جەرگiلiكتi ءدامحانادا ازعانا ۋاقىت دەمالىپ وتىرا الماسا، قازاق بالاسى قايدا بارادى؟ حالىقتىڭ قوعامدىق تىنىشتىعىن قورعايتىن پوليتسيا قايدا قاراپ وتىر؟

بۇگiندە قاشىر اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمi 23 ناۋرىز، 9-10 مامىر كۇندەرiندەگi وقي­عالار جايلى بۇزاقىلىق iس جانە 11 مامىرداعى كiسi ءولiمi جايلى قىلمىستىق iس قوزعاپتى. ەندi وسىنىڭ ناتيجەسi جونiندە پوليتسيا باستىعى امانجولوۆتىڭ حابارىن كۇتەمiز.

سايلاۋبايبوسىن،

پاۆلودار وبلىسى

«جاس الاش» گازەتى