شىنى كەرەك، قازاق ۇلتىنىڭ وتكەن عاسىرداعى باسىنان كەشiرگەن سۇمدىق قايعى-قاسiرەتi تۋرالى وزگە ۇلت وكiلiنiڭ اۋزىنان ەستiگەنiڭ قيىن ەكەن. سەنەرiڭدi دە، سەنبەسiڭدi دە بiلمەيسiڭ. سەنەيiن دەسەڭ، سول كەزدە پىشاقتىڭ قىرىنداي بولىپ شىققان، اپتاسىنا بiر رەت قانا وقىتىلاتىن «قازاق كسرو تاريحىندا» ءبارi «كەرەمەت»، ءبارi «تاماشا». قازاق ۇلتى تەك سوتسياليزمنiڭ ارقاسىندا عانا مۇلدەم قۇرىپ كەتۋدەن امان قالىپتى-مىس. سەنبەيiن دەسەڭ، شىندىقتىڭ ءتۇسi - سۋىق، ءدامi - كەرمەك. سونىمەن...

...1979 جىلى 17 ناۋرىزدان 11 ساۋىرگە دەيىن، قىرعىزستاننىڭ چولپون-اتا قالاسىنداعى «كوگىلدىر ىستىقكول» اتتى ساناتوريىندە ءارى ەمدەلىپ، ءارى دەمالعانىم بار. سول كەزدىڭ وزىندە بۇكىلوداقتىق مانگە يە ءساناتوريدىڭ كەلبەتىن سۋرەتتەۋگە ءتىل جەتپەيدى. تابيعاتىنىڭ ءوزى تۇرعان ءبىر جۇماق. سۋى ءموپ-ءمولدىر كول، مۇنارتقان تاۋ شىڭدارى، سىڭسىعان ورمان...
ساناتوريانىڭ 500 ورىندىق اسحاناسى بولدى. ءبىر ۇستەلدە ءتورت ادام تاماقتانامىز. قىرعىزدىڭ قارتى، ونىڭ كەمپىرى، مەن جانە تاشكەننەن كەلگەن ورىس مايور. قاۋقىلداساتىن كوبىنە ۇشەۋمىز. مايور جىلدام تاماعىن ىشەدى دە، تايىپ تۇرادى. شالدىڭ ەسىمى - كامچىبەك، كەمپىرى - التىناي بولسا كەرەك. ولار قىرعىز تىلىندە سويلەيدى، مەن قازاقشا ءۇن قاتامىن. ايتەۋىر، ءبىر-ءبىرىمىزدى ەركىن تۇسىنەمىز. ەسىمدە قالعانى: «چوڭ»، «ەلە» جانە باسقا سوزدەرى...

شىنى كەرەك، قازاق ۇلتىنىڭ وتكەن عاسىرداعى باسىنان كەشiرگەن سۇمدىق قايعى-قاسiرەتi تۋرالى وزگە ۇلت وكiلiنiڭ اۋزىنان ەستiگەنiڭ قيىن ەكەن. سەنەرiڭدi دە، سەنبەسiڭدi دە بiلمەيسiڭ. سەنەيiن دەسەڭ، سول كەزدە پىشاقتىڭ قىرىنداي بولىپ شىققان، اپتاسىنا بiر رەت قانا وقىتىلاتىن «قازاق كسرو تاريحىندا» ءبارi «كەرەمەت»، ءبارi «تاماشا». قازاق ۇلتى تەك سوتسياليزمنiڭ ارقاسىندا عانا مۇلدەم قۇرىپ كەتۋدەن امان قالىپتى-مىس. سەنبەيiن دەسەڭ، شىندىقتىڭ ءتۇسi - سۋىق، ءدامi - كەرمەك. سونىمەن...

...1979 جىلى 17 ناۋرىزدان 11 ساۋىرگە دەيىن، قىرعىزستاننىڭ چولپون-اتا قالاسىنداعى «كوگىلدىر ىستىقكول» اتتى ساناتوريىندە ءارى ەمدەلىپ، ءارى دەمالعانىم بار. سول كەزدىڭ وزىندە بۇكىلوداقتىق مانگە يە ءساناتوريدىڭ كەلبەتىن سۋرەتتەۋگە ءتىل جەتپەيدى. تابيعاتىنىڭ ءوزى تۇرعان ءبىر جۇماق. سۋى ءموپ-ءمولدىر كول، مۇنارتقان تاۋ شىڭدارى، سىڭسىعان ورمان...
ساناتوريانىڭ 500 ورىندىق اسحاناسى بولدى. ءبىر ۇستەلدە ءتورت ادام تاماقتانامىز. قىرعىزدىڭ قارتى، ونىڭ كەمپىرى، مەن جانە تاشكەننەن كەلگەن ورىس مايور. قاۋقىلداساتىن كوبىنە ۇشەۋمىز. مايور جىلدام تاماعىن ىشەدى دە، تايىپ تۇرادى. شالدىڭ ەسىمى - كامچىبەك، كەمپىرى - التىناي بولسا كەرەك. ولار قىرعىز تىلىندە سويلەيدى، مەن قازاقشا ءۇن قاتامىن. ايتەۋىر، ءبىر-ءبىرىمىزدى ەركىن تۇسىنەمىز. ەسىمدە قالعانى: «چوڭ»، «ەلە» جانە باسقا سوزدەرى...
قازىر قايدام، سول جىلدارى قىرعىزدىڭ قازاققا ىقىلاسى ەرەكشە. ءتىپتى قىرعىزدىڭ جەرىندە قازاق كوپ تۇرادى ەكەن. ەجەلدەن اۋىلى-ارالاس، قويى-قورالاس، باۋىرلاس ۇلتتار ءۇشىن بۇل تاڭسىق تا بولماس. تەك...
ارادا ەكى-ءۇش كۇن ءوتتى. كولدىڭ جاعاسىندا ءبىر توپ قازاق جىگىتتەرى قايىققا كەزەككە تۇرعان ەدىك (سول جىلدارى قايىقتى ەسىپ، كول جاعالاۋىندا جارتى ساعات سەرۋەندەۋ 50 تيىن تۇرادى). جاعادا ورىندىقتا ساياق وتىرعان ول مەنى كورىپ، قاسىنا شاقىردى. جانىنا جەتىپ باردىم.
- ۋاقىتىڭ بار ما؟ اڭگىمە تىڭ­دايسىڭ با؟ - دەدى.
- بار. قۇلاعىم سىزدە.
- وندا، قۇلاق سال. تەك مەنەن ەستىگەنىڭدى ەكىنىڭ بىرىنە ايتا كورمە. ۇمىتپاسام، 1930-1931 جىل بولۋى كەرەك. بۇدان بۇرىن قازاق قىرىندا ءتۇرلى كوتەرىلىس بولىپ، بوورلارىمىزدىڭ باسىنا كۇن تۋعانىن ەمىس-ەمىس ەستىگەنبىز. كوكتەم شىعا، تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى قازاق اۋىلدارىن جاپپاي اشتىق جايلاپ، ادامنىڭ قىناداي قىرىلىپ جاتقانى تۋرالى سۋىق حابار جەتتى. بىزدە سەندەردەگىدەي جۇگەنسىزدىك بولا قويعان جوق. حالىق قيت ەتسە، تاۋ اسىپ، قىتايعا قاشاتىن. سونىمەن ءبىر كۇنى اۋىل اقساقالدارى ەر-ازاماتتار مەن جىگىت-بوزبالالاردى جيناپ: «قازاقپەن باياعىدان تۋما ەلمىز. ولار قىرىلىپ جاتقاندا، قيمىلسىز قالعانىمىز ءجون بولماس. جاسىرىن بارىپ، ءتىرى قالعاندارىن وسىندا جەتكىزەيىك» دەدى. ايتىلدى-بولدى. ءتۇن قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ، جاقىن جەردەگى ەكى قازاق ايىلىنا جەتتىك. ونداعى كورگەنىمدى سەن سۇراما، مەن ايتپايمىن. بايعۇستار ورنىنان دا تۇرا المايدى. سودان و دۇنيەلىك بولعاندارىن جەدەل جەرلەپ، ءتىرى قالعاندارىن ارقالاپ، اتقا، ەسەككە سالىپ، تاۋ اسىردىق. كەيبىرەۋلەرى جەتە الماي، جولدا جان ءتاسىلىم ەتتى. ەكى اۋىلدان وتىز-قىرىق ەر-ازاماتى، قاتىن-قالاشى، جىگىت-قىزى، بالا-شاعاسى بار قازاقتاردى اكەلدىك. كەلگەننەن كەيىن دە اشتىق ءوتىپ كەتكەن بالالاردىڭ كوبى جان تاپسىردى. اش ادامعا بىردەن تويىپ، تاماق ىشۋگە بولمايدى ەكەن. تالايلار قازانداعى ەت پىسەر-پىسپەستەن اسقا جابىسىپ، كۇيىپ قالا جازدادى. ۇرلاپ ءىشىپ، تاماق وزەگىنە ءتۇسىپ كەتكەندەردىڭ تالايىن كوردىم... - دەدى دە، قاريا كەمسەڭدەپ بارىپ، كوزىنە جاس الدى...سودان كەيىن اڭگىمەمىز جالعاسقان جوق. قىرعىز قاريا مەن كەيۋانا ساناۋلى كۇندەردەن سوڭ، ەمدەلۋ مەرزىمى بىتكەن سوڭ، ۇيلەرىنە اتتاندى...
راس، 1964 جىلى سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ تاسىر مىنەز باسشىسى ن.حرۋششەۆتى تاعىنان الىپ تاستاعاندا، ۇلكەن ناعاشىمىز، سوعىس ارداگەرى اپەن تەكەباەۆتىڭ وكىنگەنى ەسىمدە. قارىنداسى، جاس ۇستاز:
- دۇرىس بولعان. ءستاليندى قويماي جامانداپ ەدى. وزىنە كەرەگى سول! - دەگەندە، ناعاشىمىز: - ستالين قۇرىسىن! 1928-1932 جىلدارى قانشا قازاقتى اشتان ءولتىردى. حرۋششەۆ ايتەۋىر ەشكىمدى اتىپ، قىرىپ-جويعان جوق، - دەپ اشۋلانعان. ءارى قاراي اڭگىمە ءوز-وزىنەن تىنا قالدى. وندا توعىز جاستاعى بالامىز، «اشتىق» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزىن تۇسىنبەك تۇگىلى، ءسوزدىڭ ماعىناسىنا دا پارقىمىز جەتە قويمايتىن. ءبىز ەسەيگەنشە، ناعاشىمىز دا ومىردەن وزدى. مىنە، سول اڭگىمە مەن قىرعىز شالىنىڭ بايانداۋىن سالىستىرا وتىرىپ، سوناۋ جىلدارى ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا ەستەن كەتپەس ءبىر سويقاننىڭ بولىپ وتكەنىن ءىشىمىز سەزدى. ال ونىڭ قايعىلى اقيقاتىنا ارادا ون جىل وتكەن سوڭ بارىپ، كوزىمىز جەتتى...
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازىرگى قازاق­تىڭ ءبىرازىنىڭ، اسىرەسە وزگە مەكتەپتە وقىعانداردىڭ تاريحي جادى تىم قىسقا. ۇلتىمىزدىڭ ايتۋلى كۇندەرىنە كەلگەندە نەمەسە قۇنى سۇ­راۋسىز كەتكەن بوزداقتاردى ەسكە ءتۇسىرۋ، ازالاۋعا قاتىستى ەنجارلىعى مەن سۇلەسوقتىعى باسىم. انشەيىندە سوناۋ ەستونياداعى سوعىس كەزىنەن قالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ جاتقاندا، كەيبىر حالىق قالاۋلىلارى ورە تۇرا كەلىپ، وزدەرىنىڭ «الاڭداۋشىلىعىن» بىلدىرەدى. ەگەمەندى ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسادى. نەگە؟..

سەرiك ىقسانعالي
ورال قالاسى

«تۇركىستان» گازەتى