«الەمدەگى ەڭ كەدەي پرەزيدەنت» اتانعان ۋرۋگۆاي ەلىنىڭ پرەزيدەنتى حوسە مۋحيكانىڭ 2012 جىلعى ماۋسىمدا برازيليانىڭ ريو-دە-جانەيرو قالاسىندا وتكەن بۇۇ-نىڭ تۇراقتى دامۋ كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن سوزىنەن...

وسىندا جينالعان مەملەكەت باسشىلارىنا راحمەت. مەنەن بۇرىن سويلەگەندەرگە دە العىس ايتقىم كەلەدى.

ءار ەلدەن كەلىپ مۇندا جينالعان مارتەبەلى مەيماندار ادامزات الدىندا تۇرعان حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىستى شىن جۇرەكتەن تىلەكتەرىن  ءبىلدىردى دەپ ويلايمىن.

ءوزىمدى مازالايتىن كۇردەلى كۇمانداردى سىزدەرمەن بولىسۋىمە رۇقسات ەتىڭىزدەر. بۇگىنگى  تالقىلاۋدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى تۇراقتى دامۋ جانە جاھاندىق كەدەيلىكتى جويۋ بولدى.

ءبىزدىڭ شىن نيەتىمىز قانداي؟ قازىرگى باي ەلدەردىڭ دامۋى مەن تۇتىنۋ ۇلگىسىنە ەلىكتەۋ ءۇشىن بە؟

وسى جەردە ءبىر سۇراق تۋىندايدى: - ەگەر نەمىستەردىڭ ءبىر وتباسىنداعى اۆتوموبيلدەرمەن تەڭ ماشينا ءۇندىستاننىڭ ءار ۇيىندە بولسا، عالامشارعا نە بولار ەدى؟ تىنىس الۋ ءۇشىن ادامزاتقا قانشا وتتەگى قالار ەدى؟

ماسەلەنى باسقاشا ايتار بولساق، باتىستىڭ اۋقاتتى قوعامى ءتارىزدى استا-توك ىسىراپپەن  تۇتىنۋعا  الەمنىڭ 7 ميلليارد ادامى جاپپاي ەلىكتەيتىن  بولسا، مۇنداي «سوعىستى» قانىمداي الاتىن رەزەرۆ پلانەتادا بار ما؟ جالپى سولاي بولۋ مۇمكىن بە؟ الدە ءبىز باسقا ءبىر پىكىرتالاسقا كوشەيىك پە؟

نەلىكتەن ءبىز بۇگىنگى تاڭدا  وسىنداي قوعامدى قۇرىپ الدىق؟

«نارىقتىق ەكونوميكانىڭ بالالارى»، «كاپيتاليزمنىڭ بالالارى»، باسقاشا ايتقاندا، ءبىز وسى شەكسىز تۇتىنۋ مەن دامۋدى تالاپ ەتەتىن قوعامدى قۇرىپ كەلگەن ەكەنبىز. نارىقتىق ەكونوميكا نارىقتىق قوعام قۇرسا، جاھاندانۋ دەگەنىمىز الەمنىڭ  بۇرىش-بۇرىشىنان شيكىزات ىزدەيتىن قوعام قۇرعانى شىندىق ەمەس پە؟

ءبىز جاھاندانۋدى باسقارا الىپ وتىرمىز با؟ الدە جاھاندانۋ ءبىزدى جەتەلەپ كەلە مە؟

وسىنداي قاتال باسەكەلەستىكتى شارتتايتىن تۇتىنۋشى قوعامنىڭ ىشىندە ءجۇرىپ «بۇكىل الەمدى جاقسارتايىق!»، - دەپ ۇرانداتىپ بىرگە ءومىر ءسۇرۋ جانە بىرلەسىپ دامۋ تۋرالى پىكىرتالاس وتكىزۋ مۇمكىن بە؟ قاي جەرىنە دەيىن بىرلەسىپ جانە قاشانعا دەيىن باسەكەلەسۋى كەرەك؟

بۇل تۋرالى ايتۋ بۇگىنگى شارانىڭ ماڭىزدىلىعىن جوققا شىعارۋ دەگەن ءسوز ەمەس، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى وسى! ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ۇلكەن پروبلەما قورشاعان ورتانىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى ەمەس، ول ساياسي ماسەلە بولماق.

بۇگىنگى تاڭدا ادامزات جاساعان وسى وراسان زور ينەرتسيانى تولىعىمەن باقىلاۋ مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە، ادامزات تۇتىنۋشىلىق قوعامعا باقىلانىپ باسقارىلۋدا. ءبىز بۇل الەمدە گۇلدەنۋ ءۇشىن تۋىلماعانبىز.  ءبىز بۇل دۇنيەگە باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كەلگەنبىز. ءومىر قىسقا، ول كوز الدىڭدا اعىپ وتە شىعادى. ءتىرى ءجۇرۋ، باقىتتى ءومىر سۇرۋدەن ارتىق قۇندىلىق جوق.

شامادان تىس تۇتىنۋ (گيپەر تۇتىنۋ) الەمدى جويىپ جاتقاندا، ادامدار ءوز ومىرلەرىن قىمبات تاۋارلار مەن ستيلدەرگە جۇمساۋدى جالعاستىرۋدا. تۇتىنۋ قوعامنىڭ قوزعالتقىشى بولىپ تابىلاتىن بۇل الەمدە ءبىز ونى توقتاۋسىز  «تەز» جانە «كوپ»  جاساماساق بولمايدى. تۇتىنۋ توقتاپ قالسا ەكونوميكا سال بولىپ قالادى، ال ەكونوميكا سال بولىپ قالاتىن بولسا داعدارىس دەگەن قۇبىجىق ءبارىمىزدىڭ الدىمىزدان شىعا كەلەدى.

وسى شەكتەۋسىز تۇتىنۋدى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن تاۋارلاردىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمىن قىسقارتىپ،  ولاردى مۇمكىندىگىنشە مول ساتۋ ماڭىزدى. بىزدە 100, 000 ساعاتتىق شامداردى جاسايتىن سوعىس تەحنولوگياسى بار بولعانىمەن، 1000 ساعات عانا جاناتىن شامدى ساتپاساق بولمايتىن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مۇنداي بەرىك شامدار نارىققا زياندى بولعاندىقتان جاساۋعا بولمايدى.

ادامدار ءتىپتى كوپ جۇمىس ىستەپ، ءتىپتى كوپ ساتۋ ءۇشىن «تۇتىنىپ عانا تاستاي سالاتىن» قوعامدى جالعاستىرۋدان باسقا جول جوق. بارلىعىمىز وسىنداي قيىن اينالماعا تاپ بولعانىمىزدى تۇسىنەمىز بە؟ بۇل باسقا ەشتەمە دە ەمەس، تەك ساياسي ماسەلە، جانە بۇل ماسەلەنى باسقاشا شەشۋدىڭ جولىن ءبىز مەملەكەت باسشىلارى رەتىندە تابۋىمىز كەرەك.

مەن تاس داۋىرىنە قايتا ورالايىق دەپ ايتىپ تۇرعان جوقپىن. بىراق نارىقتى باقىلۋعا الماساق بولمايدى دەگەندى ايتقىم كەلگەنى. مەنىڭ ءالسىز سانامدا بۇل ساياسي ماسەلە بولماق.

ءتىپتى ەجەلگى دانىشپاندار، مىسالى، ەپيكۋر، سەنەكا، ايمارلار دا وسىلاي ايتقان.

كەدەي ادام دەپ دۇنيە-مۇلكى از ادام ەمەس، شەكسىز تىلەگى بار جانە ەشقاشان قاناعاتتانبايتىن ادامدى ايتادى.

بۇل بۇگىنگى تالقىلاۋلارىمىزدىڭ مادەني كىلتى، ءتۇيىنى دەپ ويلايمىن.

ءوز ەلىمنىڭ وكىلى رەتىندە ريو وتىرىسىنا جانە ونىڭ شەشىمدەرىنە مەن وسى تۇرعىدان قاتىسامىن. مەنىڭ باياندامامدا قۇلاققا توسىن ەستىلەتن سوزدەر كوپ بولۋى مۇمكىن بولسا دا، مەن سىزدەرگە سۋ رەسۋرستارى مەن قورشاعان ورتا پروبلەمانىڭ ءتۇپ-تامىرى ەمەس ەكەنىندىگىن تۇسىنۋلەرىڭىزدى قالايمىن.

ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرى - بارلىعىمىز ىزدەپ جۇرگەن، جۇزەگە اسىرىپ جاتقان الەۋمەتتىك مودەلدىڭ وزىندە. سونىڭ ىشىندە مۇقيات قايتالاپ قاراستىرۋعا ءتيىس ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزدى (ادەتتەرىمىزدى، كوزقاراستارىمىزدى) بىلدىرەدى دەگەن ءسوز.

مەن تابيعي رەسۋرستارعا باي شاعىن ەلدىڭ وكىلىمىن. مەنىڭ ەلىمنىڭ حالقى 3 ميلليوننان ءسال اسادى. بىراق مەندە الەمدەگى ەڭ ادەمى 13 ميلليون سيىر بار. سونىمەن قاتار 8-10 ميلليون ەشكى بار. مەنىڭ ەلىم ازىق-تۇلىك ەكسپورتتاۋشى ەل. شاعىن مەملەكەت بولعانىمەن، ونىڭ تەرريتورياسىنىڭ  90%-ى تابيعي رەسۋرستارعا وتە باي.

مەنىمەن پىكىرلەس جەرلەستەرىم 8 ساعاتتىق ەڭبەك ءۇشىن كۇرەستى. بۇگىندە ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى 6 ساعاتتان دا جۇمىس ىستەي الادى. الايدا كۇنىنە التى ساعات جۇمىس ىستەي الاتىن مۇمكىندىگى بارلار قوسىمشا جۇمىس ىستەپ، اقىرىندا بۇرىنعىدان دا  ۇزاق ۋاقىتپەن جۇمىس ىستەيتىن بولدى.

نەگە سولاي؟ سەبەبى ءسىز ماشينا نەمەسە موتوتسيكلىڭىزدىڭ جالداۋ اقىسىن تولەمەسەڭىز بولمايتىن بولعاندىقتان سولاي. اي سايىن ەكى ەسە ارتىق جۇمىس ىستەپ قارىزىن تولەپ ءجۇرىپ، ءبىر قاراعاندا مەن سەكىلدى كارتەيىپ قالعانىن بىراق بىلەدى. ءدال مەن سەكىلدى، ولاردىڭ دا باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ارمانى كوزىنەن بۇلبۇلداي ۇشادى.

سوندا ءسىز وزىڭىزگە بىلاي سۇراق قوياسىز:  جالپى وسىلاي بولۋ ادامزاتتىڭ تاعدىرى ما؟

مەنىڭ ايتىپ جاتقانىم وتە قاراپايىم اڭگىمە.

دامۋ، وركەندەۋمەن باقىتتى شەكتەۋگە بولمايدى. دامۋ ادامزاتقا باقىت اكەلمەيتىن بولسا قاجەتى جوق. سۇيىسپەنشىلىك، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، بالالاردى تاربيەلەۋ، دوستار تابۋ، سودان كەيىن نەگىزگى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋ. ءبىز وسىلاردى عانا جاساۋعا ءتيىسپىز.

باقىت - بارىمىزگە دە ەڭ قىمبات نارسە. ەگەر ءبىز قورشاعان ورتا ءۇشىن كۇرەسكىمىز كەلسە، وندا ادامزاتتىڭ  باقىتى دەگەنىمىز عانا قورشاعان ورتانىڭ ەڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

نازار اۋدارعاندارىڭىزعا راقمەت.

اۋدارعان امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz