گياني مايا سەن [Gyani Maiya Sen] (سۋرەتتە) ەسىمدى باتىس نەپالدا تۇراتىن 75-تەگى كەيۋانانىڭ بۇكىل الەم سالماعىن ءوز موينىنا العانداي سەزىمىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولاتىن شىعار. ول - نەپالداعى كۋسۋندا [Kusunda] تىلىندە ەركىن سويلەي الاتىن جالعىز  ادام. كۋسۋندا ءتىلىنىڭ بەلگىسىز ءتۇپ-توركىنى مەن سىرى اشىلماعان سويلەم قۇرىلىمى ءتىل ماماندارىن باياعىدان بەرى تۇيىققا تىرەپ ءجۇر.
وسىعان بايلانىستى كەيۋانا ونىڭ ءوشىپ بارا جاتقان ءتىلىن ساقتاپ قالعىسى كەلەتىن تىلەكتەس بەلسەندىلەر ءۇشىن ەڭ تارتىمدى اتتراكتسيونعا اينالدى.
مادحاۆ پراساد پوحارەل [Madhav Prasad Pokharel]، نەپالدىڭ تريبحۋۆان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيستيكا پروفەسسورى، ءوشىپ بارا جاتقان كۋسۋندا تايپاسىن ون جىلدان بەرى زەرتتەۋمەن كەلەدى. پروفەسسور پوحارەلدىڭ سيپاتتاماسى بويىنشا، كۋسۋندا ءتىلى الەمگە بەلگىلى ەشبىر تىلگە تۋىستىعى جوق "وڭاشا ءتىل".
ونىڭ ايتۋىنشا، "دۇنيە جۇزىندە شامامەن 20 ءتىل سەمياسى بار.  كۋسۋندا ءتىلى وسىلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنە جاتپايدى، سەبەبى ول فونولوگيالىق، مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك جانە لەكسيكالىق تۇرعىدان الەمگە بەلگىلى ەشبىر تىلگە تۋىس ەمەس.
بۇكىل كۋسۋندا تايپاسى جەر بەتىنەن جويىلۋدىڭ از الدىندا تۇر. ال،  گياني مايا سەن -   سول تىلدە سويلەي الاتىن سوڭعى ادام.
ونىڭ ەسكەرتۋى بويىنشا، كۋسۋندا ءتىلى عايىپ بولسا، "بۇكىل ادامزات مۇراسىنىڭ بىردەن-ءبىر قايتالانباس جانە وتە ماڭىزدى بولىگى ماڭگى-باقي جوعالادى".

گياني مايا سەن [Gyani Maiya Sen] (سۋرەتتە) ەسىمدى باتىس نەپالدا تۇراتىن 75-تەگى كەيۋانانىڭ بۇكىل الەم سالماعىن ءوز موينىنا العانداي سەزىمىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولاتىن شىعار. ول - نەپالداعى كۋسۋندا [Kusunda] تىلىندە ەركىن سويلەي الاتىن جالعىز  ادام. كۋسۋندا ءتىلىنىڭ بەلگىسىز ءتۇپ-توركىنى مەن سىرى اشىلماعان سويلەم قۇرىلىمى ءتىل ماماندارىن باياعىدان بەرى تۇيىققا تىرەپ ءجۇر.
وسىعان بايلانىستى كەيۋانا ونىڭ ءوشىپ بارا جاتقان ءتىلىن ساقتاپ قالعىسى كەلەتىن تىلەكتەس بەلسەندىلەر ءۇشىن ەڭ تارتىمدى اتتراكتسيونعا اينالدى.
مادحاۆ پراساد پوحارەل [Madhav Prasad Pokharel]، نەپالدىڭ تريبحۋۆان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيستيكا پروفەسسورى، ءوشىپ بارا جاتقان كۋسۋندا تايپاسىن ون جىلدان بەرى زەرتتەۋمەن كەلەدى. پروفەسسور پوحارەلدىڭ سيپاتتاماسى بويىنشا، كۋسۋندا ءتىلى الەمگە بەلگىلى ەشبىر تىلگە تۋىستىعى جوق "وڭاشا ءتىل".
ونىڭ ايتۋىنشا، "دۇنيە جۇزىندە شامامەن 20 ءتىل سەمياسى بار.  كۋسۋندا ءتىلى وسىلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنە جاتپايدى، سەبەبى ول فونولوگيالىق، مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك جانە لەكسيكالىق تۇرعىدان الەمگە بەلگىلى ەشبىر تىلگە تۋىس ەمەس.
بۇكىل كۋسۋندا تايپاسى جەر بەتىنەن جويىلۋدىڭ از الدىندا تۇر. ال،  گياني مايا سەن -   سول تىلدە سويلەي الاتىن سوڭعى ادام.
ونىڭ ەسكەرتۋى بويىنشا، كۋسۋندا ءتىلى عايىپ بولسا، "بۇكىل ادامزات مۇراسىنىڭ بىردەن-ءبىر قايتالانباس جانە وتە ماڭىزدى بولىگى ماڭگى-باقي جوعالادى".
كۋسۋندا ءتىلىنىڭ ساقتالۋىن قولدايتىن ەڭ جوعارى ماعىنالى ينتەللەكتۋالدى ۋاجدەر سەن حانىممەن بىتسە دە، ءتىلدىڭ ءولىمى جەكە وزىنە قانداي اسەر ەتەتىنىن ءوزى دە وتە جاقسى بىلەدى. ول: "باقىتىما قاراي، مەن ء[وز تىلىممەن قاتار] نەپال تىلىندە دە سويلەي الامىن، دەگەنمەن تايپالاستارىممەن ءوز تىلىمىزدە سويلەي المايتىنىمىزعا قىنجىلامىن", - دەيدى.
كۋسۋندا تايپاسىنىڭ باسقا دا ادامدارىنىڭ تىرىلەر ساناتىندا بولۋىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى ءوز ءتىلىن تۇسىنبەيدى، سويلەي دە المايدى. "باسقا كۋسۋندالار... كۋسۋندا ءتىلىنىڭ تەك كەيبىر سوزدەرىن ايتا الادى، بىراق ول تىلدە [تولىق] تىلدەسە المايدى."
ءوز ءتىلىن جاس ۇرپاققا جەتكىزىپ قالدىرۋعا جاردەم كورسەتە الماعان ۇكىمەت پەن عالىمدارعا  نالىعان كەيۋانا: "كۋسۋندا ءتىلى مەنىمەن بىرگە ولەدى", دەپ سارى ۋايىمعا سالىنىپ وتىر.
ەشبىر ناقتى مالىمەتتىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، [نەپالدىڭ] ستاتيستيكا جونىندە ورتالىق بيۋروسىنىڭ ايتۋىنشا، [ەل ىشىندە] كۋسۋندا تايپاسىنا جاتاتىن تەك شامامەن 100 ادام قالدى، بىراق كۋسۋندا تىلىندە تەك سەن حانىم ەركىن سويلەي الادى.
بىرنەشە جىل بۇرىن نەپالدىڭ ورتالىق باتىسىنداعى ءبىر قىستاقتا كۋسۋندا تىلىندە ەركىن سويلەي الاتىن تاعى ەكى ادام بولعان. بۇل پۋني تحاكۋري [ Puni Thakuri] مەن ونىڭ قىزى كامالا كحاتري [Kamala Khatri] ەدى. دەگەنمەن، سودان بەرى پۋني تحاكۋري قايتىس بولىپ، كامالا جۇمىس ىزدەپ ەلدەن كەتتى.
جاسىنا قاراماستان سەن حانىم ازىرگە دەيىن تاس ۋاتۋشى بولىپ كۇن كورىپ ءجۇر. دەگەنمەن، جۇمىس ورنىنان شىقسا، دەرەۋ لينگۆيستيكا عىلىمىن وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەرگە تاپ بولادى. سوڭعى كەزدە سەن حانىمنىڭ مازاسىن الاتىن ستۋدەنتتەردىڭ بەلسەندىلىگى ارتۋدا، ولار سەننىڭ كومەگىمەن كۋسۋندا ءتىلىن وقىپ ۇيرەنگىسى كەلەدى ەكەن. وسى بىرەگەي ءتىلدى ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ، ولار سول ءتىلدى قولدارىنان كەلگەنشە قاعازعا ءتۇسىرىپ جاتىر.
ازىرگە زەرتتەۋشىلەر كۋسۋندا ءتىلىنىڭ 3 داۋىستى جانە 15 داۋىسسىز دىبىسىن انىقتادى.

كۋسۋندا  - كوشپەندى تايپا. اڭشىلىق جانە تەرىمشىلىكپەن اينالىسادى.  كۋسۋندالار - الاسا بويلى جانە ءتوزىمدى حالىق - وزدەرىن ءوز تىلىندە "مياك" ["myak"] دەگەن سوزبەن اتايدى. ولار كەسەل ("pui") مەن جابايى قۇستاردى ("tap") ءولتىرىپ جەيدى.
قازىر لينگۆيست عالىمدار مەن تايپا بەلسەندىلەرى ۇكىمەتتەن كۋسۋندا تايپاسىن كوتەرمەلەپ، ولاردىڭ تىلدەرىن قورعاۋعا ارنالعان ارنايى باعدارلامالار دايىنداپ قابىلدانۋىن تالاپ ەتۋدە. بىراق ۇكىمەتتىڭ جوسپارىندا بۇنداي شارالار قاراستىرىلماعان، ەڭ بولماعاندا جاقىن كەلەشەكتە ەش وزگەرىس بولمايتىنى راس.
نارايان رەگمي [Narayan Regmi]، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى: "بۇل ءتىلدىڭ ساقتاپ قالۋىن كوزدەيتىن ءبىزدىڭ ەشبىر ارنايى باعدارلامامىز جوق", - دەپ مويىندادى.
جاقىندا ۇلتتىق ەتنوگرافيا مۇراجايى نەپالدىڭ 10 ءتۇرلى ەتنيكالىق توبىن قامتيتىن، ونىڭ ىشىندە كۋسۋندالار دا بار، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ ءبىتىردى. بۇل زەرتتەۋ وتە قورقىنىشتى قورىتىندىعا كەلدى. بۇكىل كۋسۋندا تايپاسى كۋسۋندا تىلىندە سويلەي الاتىن جالعىز ادام كوز جۇمسا، سونىمەن بىرگە ءوشۋدىڭ الدىندا تۇر.
اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان ق. ءالىمجان
ماقالانىڭ تۇپنۇسقاسىن مىنا جەردەن وقۋىڭىزعا بولادى:

http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-17537845

«اباي-اقپارات»