الەكساندر بۋشكوۆ. التىن وردا تاريحى جايىندا...
التىن وردا تاريحىنا قاتىستى كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەر
2 بولىك
كلاسسيكالىق، ياعني، «رۋسكە موڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعى»، «موڭعول-تاتار ەزگىسى» جانە وردانىڭ بيلەپ-توسەۋىنەن ازات ەتۋدىڭ» زامانالىق عىلىمي ۆەرسياسى كەڭىنەن تانىمال، بىراق جادىعا وي سالا وتىرىپ، تاعى ءبىر رەت سەلت ەتكىزۋ ارتىق بولا قويماس.
...تاتار-موڭعول جاساقتارىنىڭ كومەگىمەن كەيبىر كىنازدار ءوز تاعىندا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ىشكى ماسەلەلەرىن شەشىپ، التىن وردا ءۇشىن الىم-سالىقتى ءوز كۇشتەرىمەن جيناپ بەرىپ وتىردى.
ءوز اياعىنان قاز تۇرىپ العان رۋس ۋاقىتى جەتكەندە ازۋىن كورسەتتى. 1380 ج. ماسكەۋدىڭ ۇلى كىنازى دميتري دونسكوي وردا حانى مامايدى تاتارلارىمەن قوسا تاس-تالقان ەتسە، ءجۇز جىل وتكەننەن سوڭ، «وگۇردەگى تەكەتىرەستە» ۇلى كىناز يۆان III پەن وردا حانى احمات ءبىر-بىرلەرىمەن بەتپە بەت كەلدى. قارسىلاستاردىڭ قوسىنى وگۇر وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنا ۇزاق تۇرىپ قالادى دا، اقىر سوڭىندا حان احمات ورىستاردىڭ كۇشەيگەنىن، سوعىسسا جەڭە المايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، شەگىنۋگە جارلىق بەرەدى دە، ءوز ورداسىن ەدىلگە الىپ كەتەدى. مىنە، وسى وقيعا «تاتار-موڭعول ەزگىسىنىڭ اياقتالۋى» دەپ سانالادى.
ۆەرسيا.
جوعارىدا كەلتىرىلگەندەردىڭ ءبارى – قىسقاشا سىعىمداۋ نەمەسە شەتەلدىك مانەردە ءسوز ساپتاساق، دايدجەست. ونىڭ ۇستىنە بۇنى «كەز كەلگەن زيالى جان» بىلۋگە مىندەتتى...
اۋەلى ورىس تاريحىنىڭ وردالىق ءداۋىرىنىڭ وزىمدىك ۆەرسياسىن بايانداپ، كەيىن بارىپ، ءوزىمنىڭ توپشالاۋىمدى بىرنەشە جۇزدەگەن بەتتەردى وزدىك ءتۇيىنۋىم مەن «ايان الۋىما»، سونىمەن بىرگە، ورىنسىز ەستەن شىعارىلعان جىلنامالار، وتكەندەگى تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە نەگىزدەپ رەت-رەتىمەن مازمۇنداپ ششىعۋ.
سونىمەن. مەن وقىرمانعا جوعارىدا قىسقارتىلىپ كەلتىرىلگەن قاتەلىك ءورىپ جۇرگەن كلاسسيكالىق گيپوتەزانى تومەندەگىدەي تەزيستەر بويىنشا دالەلەپ بەرۋدەن مۇددەلىمىن:
- رۋسكە ءوز دالاسىنان ەشبىر «موڭعول» كەلگەن جوق.
- تاتارلار كەلىمسەكتەر ەمەس، ءبالدىر-ءبادۋ «شاپقىنشىلىققا» دەيىن ورىستارمەن قوڭسى تىرشىلىك كەسكەن ەدىل ماڭىنىڭ تۇرعىندارى بولىپ تابىلادى.
- تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى دەپ اتاپ جۇرگەنىمىز، شىن مانىسىندە، كىناز ۆسەۆولود ۇلكەن وتاعاسىنىڭ (ياروسلاۆتىڭ ۇلى، الەكساندردىڭ نەمەرەسىنىڭ) ۇرپاقتارىنىڭ رۋسكە جەكە دارا بيلىك جۇرگىزۋى ءۇشىن باقتالاس كىنازدارمەن بولعان كۇرەسى. بۇدان كەلىپ شىعاتىنى، شىڭعىسحان مەن باتۋدىڭ ورنىن ياروسلاۆ پەن الەكساندر نەۆسكيلەر باسادى.
- ماماي پەن احمات قاراقشى-كەلىمسەكتەر بولعان ەمەس، بەكزادا اقسۇيەكتەرتۇعىن، ورىس-تاتار پاتشالارىنىڭ اۋلەتتىك قانارالاسۋى بويىنشا ۇلى كىنازدىككە قۇقىعى بار تۇلعالار. بۇدان كەلىپ شىعاتىنى، «ماماي قىرعىن» جانە «وگۇردەگى تەكەتىرەس» – ەپيزودتارى جاتجەرلىك باسقىنشىلارمەن بولعان كۇرەس ەمەس، رۋستە ورىن العان كەزەكتى ازامات سوعىسى بولىپ تابىلادى.
- جوعارىداعى ءسوز ەتىلگەندەردىڭ ءبارىنىڭ اقيقات شىندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇنگى قولداعى بار تاريحي دەرەك كوزدەرىن باسىنان اياعىنا قاراي توڭكەرىپ قويۋدىڭ ەش كەرەگى دە جوق. كوپتەگەن ورىس جىلنامالارى مەن ەرتەرەكتەگى تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن ويعا شوما وتىرىپ، قايىرا وقىپ شىعۋدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. اشىق ەرتەگىلىك ساتتەردى بۇلتتاي سەيىلتىپ، قايتا «كلاسسيكالىق تەوريانىڭ» دالەلدىلىگىنىڭ سالماقتىلىعى ونىڭ عاسىرلار بويى قاتىپ قالعاندىعىندا بولىپ كەلەتىن رەسمي تەورياعا دەگەن كوزسىز يلانۋدىڭ ورنىنا ءجوندىمدى لوگيكالىق تۇيىندەۋلەر جاساعان ءلازىم. سول شاقتا: «شاڭىراققا قاراساڭشى، بۇنىڭ بارلىعى بارىنە دە بەلگىلى عوي!» دەپ سەمىپ قاتىپ قالعان تەمىردەي بەرىك ارگۋمەنتتەرگە ءۋاج ايتا الاتىن دارەگەيگە قول جەتكىزە الامىز.
تەك قانا ولار (ارگۋمەنت-دالەلدەر) كەڭ شالقار ويعا ەمەس، كورەر كوزگە عانا تەمىردەي… كۇن جەردى اينالادى دەگەن بۇدان 500 جىل بۇرىن «بارىنە دە بەلگىلى» بولدى. فرانتسۋز عىلىم اكادەمياسى 200 جىل بۇرىن وزدەرىنىڭ رەسمي قاعازدارىندا اسپاننان تاس قۇلايدى دەگەندى مانسۇقتاي كەلەكە ەتتى. قاتاڭ كەسىك ايتىپ، اكادەميكتەردى مۇيىزدەمەي-اق قويالىق، ويتكەنى ول كەزدە اسپان قاتتى ەمەس، اۋادان عانا تۇراتىندىقتان وندا قالايشا تاس بولۋى مۇمكىن. وسى ورايدا بۇعان كىرىستىرە كەتەتىن ءبىر ناقتىلاۋ: اتموسفەرانىڭ شەگىنەن تىسقارى تاستاردىڭ ۇشىپ جۇرەتىنى، ءارى ونىڭ جەرگە قۇلاۋعا قابىلەتتىلىگى ەشكىمگە ءمالىم ەمەس ەدى…
شىن مانىسىندە، ءبىز كوبىنە توزىعى جەتكەن جىلنامالارعا اسقان قۇرمەتپەن قاراپ، ونىڭ قاتەلىكتەن قاشىپ قۇتىلمايتىن پەندەلەر جازعانىن ەسىمىزدەن شىعارىپ الامىز. پەندەگە ءتان الاقۇيىن سەزىمدەرگە بوي العىزىپ، باسى ارتىق سوزدەر مەن وزىنە ۇناماعان بويارلار تۋراسىندا ءوز كىنازىنىڭ جارلىعىمەن وتىرىكتى قويشا ورگىزگەندەرمەن، داۋ-دامايعا تۇسە المايسىڭ عوي. ادامدى الدامشىلىقتىڭ قۇزىنا قۇلاتۋ مەن جالعان اقپارات وڭمەڭدەيدى…
پەترگە دەيىنگى داۋىردە بارشا اسكەرباسىلار قۇجاتتاردا لاقاپ اتتارىمەن اتالىپ كەلدى...
تۋرا، تەمەر، تۋراتەمير (اۆتورلىق ورفوگرافيانى كەرەك جەرىندە ساقتاپ وتىرامىز – اباي.كز)… بۇل – ءبىر عانا ادامنىڭ گورودەتسكي كىنازىنىڭ پەرەياسلاۆتىقتارعا قارسى وداقتاسى بولعان التىن وردالىق مىرزا توقاتەمىردىڭ بىزگە بەلگىلى اتتارى.
تامەرلان، تيمۋرلەنگ، تەمير-اكساك تا – ءبىر عانا ادام. ول سونىمەن بىرگە – تەمير-كۋتلۋ…
كورىپ وتىرعانىمىزداي، گەوگرافيالىق اتاۋلار مەن كىسى ەسىمدەرى قۇنىتتاماعان جاننىڭ ءتىسىن سىندىرادى. ءبىرىنشىسى كارتا بويىنشا «ساياحاتتاپ» جۇرسە، ەكىنشىسى «قاققا جارىلۋ» ارقىلى كەلەسى داۋىرلەردەگى عالىمداردىڭ كىتابىندا قاتىپ قالعان تۇراقتى ۇردىسكە اينالىپ، شاتىسىپ-بىتىسىپ جۇرەدى… ...تاريحتىڭ ءيسى مۇرىنىنا بارمايتىن جان تۇرىكتەردىڭ توپال-پاشا دەپ كىمدى اتاعانىن بىلەر مە ەكەن، ءوزى!؟. ءسوز، ارينە، فەلدمارشال سۋۆوروۆ تۋراسىندا…
...گەوگرافيالىق اتاۋلار (تەك قالالار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەلدەر دە!) كارتا بەتىنە تۇسكەن شاقتا ءوڭىن وزگەرتىپ، ال، ءبىر كىسىنىڭ اتتارى تۇرلىنشە بەرىلىپ، ادامدى الجاستىرادى دا، بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ تۇرلىنشە تاڭبالانۋى (ويتكەنى، بابالار مەن ۇرپاقتار تۇرلىنشە جىل ساناۋدى قولدانعاندىقتان) توڭى سىرەسكەن بەلگىسىزدىكتى تۋىنداتادى. جىلناماشى ءوزى ىسىنە ادال بولسا – قۇدايدىڭ بەرگەنى، ال، ول – الدەبىرەۋدىڭ جىرتىسىن جىرتسا شە…
سونىمەن مەدالدىڭ ءۇشىنشى جاعى بار. كەي جاعدايدا، جىلناماشى ءجۇز پايىزدىق ادالدىقتى تانىتىپ وتىرعاندا، زامانا تاريحشىسى ءوزى كوزىمەن كورمەگەن دۇنيەگە اعىنان جارىلىپ باعا بەرىپ وتىرعان جاننىڭ دەرەگىنە سۇعاناق قولىن سۇعىپ، «تۇزەتىپ» جىبەرۋگە بەيىم تۇرادى. ولار بۇنىسىن ءمان-جايدى «اسقان سۇڭعۇلالىقپەن» بىلەتىندىكتەرمەن ۇعىندىرادى.
عالىم تاريحشىلار ايدى اسپانعا بىراق شىعارۋعا قاشاندا بەيىم…
سونىمەن، بۇل ءماتىن «ورىس جەرىنىڭ قۇرۋى تۋرالى ءسوز» دەپ اتالادى، ءار جاريالانعان سايىن بىزگە جەتپەگەن... «تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى تۋرالى»... تۇتاس تۋىندىنىڭ ۇزىگى دەپ ءمالىم ەتىلەدى!
جالقاۋلىققا باسپاي قۇجاتتى تاعى ءبىر وقىپ شىعىڭىز. سول كەزدە وزدەرىڭىزدە مىنانداي قورىتىندى شىعارا الاسىزدار: وسىندا تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى تۋرالى حابارلاما جانەدە جات جەرلىك باسقىنشىلىق تۋراسىندا ءبىر اۋىز ءسوز بار ما ءوزى؟
ونداي ەشتەڭكە دە جوق. تەك شاعىن عانا «...حريستياندارعا زور اپاتتىڭ بۇلتى ءتوندى…» دەگەن تۇيىندەۋ بار. بىراق ونىڭ قانداي اپات ەكەنى ەش باسى اشىلىپ ايتىلمايدى دا…
تاپ وسى ەجەلگى ورىس ادەبي ەسكەرتكىشى مەن ءۇشىن جول اشار بولدى. وسىدان باستاپ، مەن ءوزىمىنىڭ تاريحي زەرتتەۋىمدى قولعا الىپ، تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى جايىنداعى الدەنىڭ ارتى بىلعانىشتى ەكەنىن مويىنداپ، باتىل ايتۋعا كۇش-جىگەرىم جەتە الدى.
بىزگە بۇعان دەيىن ەجەلگى قازبا جۇمىستارىنا قاتىستى ءداۋىردى انىقتاۋدىڭ عاجايىپ امالىن الدىمىزعا جايىپ سالعان ۆ. يانين ودان ارى تومەندەگىدەي راپەتتە: «تاريحشى قولىنا جارىم جارتىلاي كۇيگەن پاراقتى ۇستاپ قالدى، قالعانى موڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعى كەزىندە وتقا ورانىپ جانىپ كەتكەن ەدى. سوندىقتان كىتاپتار تۇتاستاي جانىپ، جەل ولاردىڭ كۇلىن ۇشىرىپ اكەتتى» دەپ جازادى.
بۇل ارادا ونىڭ جازعانىنىڭ ءجونى بار. نە ءبارى جانىپ كەتەدى، نە... «ورىس جەرىنىڭ قۇرۋى تۋرالى ءسوز» (كەيبىر بولجامدار بويىنشا «اۋليە الەكساندر نەۆسكيدىڭ ءومىرىنىڭ» كىرىسپەسى بولىپ تابىلادى), تەك ەكى تىزىمدە ۇشىراسادى – ونىڭ وزىندە دە ءسىز جاڭا عانا وقىپ شىققان كۇيىڭىزدە. دۇرىسىن ايتساق: «جارتىلاي جانعان بەت» ەمەس، ۇقىپتىلىقپەن جانە ارىدان ويلاستىرىپ، بەلگىلى ءبىر ۆەرسيا قۇرۋعا بولاتىنىن عانا قالدىرىپ، قالعاندارىن جويىپ جىبەرىپ، قاساقانا قاققا ايىرعان قۇجاتتى تانىتادى... (ولار ماڭگىگە جويىلدى)… سونىڭ وزىندە جويىلىپ جىبەرگەن بولىكتە «موڭعول شاپقىنشىلعى» تۋرالى ءسوز بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ەڭ دۇرىسى رەسمي ۆەرسيانى جوققا شىعاراتىن الدەبىر مالىمەت بولعاندىقتان، جەل تۇرىپ، كۇلىن ۇشىرىپ اكەتتى…
«كلاسسيكالىق ۆەرسيانى» جاقتاۋشىلاردىڭ قيسىنى تىم قاراپايىم. «سوزدە» اتتارى اتالعان اعايىندى كىنازدار ياروسلاۆ جانە يۋري ۆسەۆولودوۆيچتەر ءدال سول تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى ۋاعىندا ءومىر سۇرگەن تۇلعالار. بۇدان شىعاتىنى، وندا ءسوز بولاتىن «اپاتتى» تەك تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعىمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولادى. امال نە، بارىنە بەلگىلى قيسىننان باس تارتۋعا بولمايدى.
بىراق تا، تەك ميفتىك «موڭعول-تاتار» رولىنە وزگە ۇمىتكەرلەردى ىزدەستىرۋدى جالعاستىرعان كەزدە مۇنداي وي قيسىندىلعىنىڭ قاتاڭ ءوز شەگى بارلىعى تانىلادى…
شىن مانىسىندە، اسقان «زەردەلى تەڭ جارىم» اۋىزدارىنان تاستامايتىن «موڭعول-تاتار» ورداسى قايدا؟ كەيبىر ىجداھاتتى اۆتورلار رۋسكە باسا-كوكتەپ ەنگەن اسكەردىڭ الدەبىر اسىل تەگىن قۇراعان دەپ تۇيىندەيتىن موڭعولدار قايدان؟
سونىمەن، جەردىڭ تەسىگىنە كىرىپ كەتسەڭدەردە! بۇل ماسەلەنىڭ ەڭ قىزىقتىسى دا، ءارى ەڭ قۇپيالىسى دا سول بولعان وقيعالاردى كوزىمەن كورگەندەر دە (نە بولماسا سول كەزەڭگە جاقىن ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەندەر دە) موعولداردى بىزگە تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن دارمەنسىز! اقيقاتىندا دانىشپاندىققا سالىنىپ: ولار – قارا شاشتى، قىسىق كوز جاندار دەپ دىلمارسىساق تا، ال، انتروپولوگيا «مونگولويد» دەپ اتايتىندار ولاردىڭ اراسىندا مۇلدەم جوق.
تەك ەش كۇمانسىز ورتالىق ازيادان بىزگە كەلگەن ەكى تايپانىڭ – دجالاير مەن بارلاستاردىڭ ىزدەرىنىڭ ۇشتىعىن قولعا ىلىكتىردىك. ولار شىڭعىس اسكەرىنىڭ قۇرامىندا رۋسكە ەمەس... جەتىسۋعا (بۇگىنگى قازاق جەرىنىڭ اۋماعىنا) كەلگەن. وسى جەردە XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جالايىلار بۇگىنگى حودجەنت ماڭىندا، ال، بارلاستار –قاشقانداريا وزەنى بويىندا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ولار جەتىسۋعا «ء…تىلى تۇركىلەنە باستاعان ساتتە كەلگەن ەدى. جاڭا جەردە ولار مۇلدەم تۇركىلەنىپ، XIV ع.، تۇگەسە ايتساق، ونىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇركى ءتىلىن ءوز انا تىلدەرى دەپ سانادى» (ب.د. گرەكوۆ پەن ا.يۋ. ياكۋبوۆسكيلەردى «رۋس پەن التىن وردا» (1950) ىرگەلى ەڭبەگىنەن – ەكى عالىمدا باردى جوق، جوقتى بار قىلىپ – تەگى تۇركى تايپالاردى حالحالاندىرىپ – موڭولدىڭ قۇرامىندا حالحالار دا بولعان دەگەن جالعان ويمەن وقىرمانىن شاتاستىرىپ وتىر. ويتكەنى، ءبىر جالعاندىق ەكىنشىسىن تۋىنداتاتىن – ا.بۋشكوۆتىڭ وي تۇيىندەۋى تانىتىپ وتىر. وعان وزگەلەردى جوققا شىعارۋ ءۇشىن شىن موڭعول كەرەك – ول ونى ەجەلگى تۇركى تايپاسىنان تاۋىپ وتىر. بۋشكوۆتىڭ ورىستارعا وتەتىن امالى بىزگە وتە قوياما ەكەن؟ – Abai.kz).
بار بولعانى وسى. بۇدان باسقا موڭعولداردى تاريحشىلار قانشا جەردەن بارىن سالعانىمەن تابۋعا قاۋقارسىز (تابا دا المايدى، اۆتوردىڭ ءوزى سياقتى سان سوعا شاتاسادى. ۇلى قاھان ارمياسىنىڭ قۇرامىندا بولماعان ۇلتتى قالايشا تابۋعا بولادى – اباي كز). ورىس جىلناماشىلارى باتۋ ورداسىمەن رۋسكە كەلگەن حالىقتار اراسىندا «قۇمانداردى» العا شىعارادى، ال، ولار بولسا – قىپشاق-پولوۆەتستەر! ولار بۇگىنگى مونگوليا جەرىندە ورىس قالا-شارلەرىمەن قارىن-شەكتەي ارالاسىپ (مەن كەيىن بۇنى دالەلدەپ شىعاتىن بولامىن) ءومىر ءسۇردى!
اراب تاريحشىسى ەلوماري: «كونە داۋىردە بۇل مەملەكەت (التىن وردا XIV ع. – ا.ب.) قىپشاقتار ەلى ەدى، قاي كەزدە ولاردى تاتارلار باسىپ الدى، سول كەزدە قىپشاقتار ولاردىڭ بودانىنا اينالدى. ودان سوڭ ولار، ياعني، تاتارلار، قىپشاقتارمەن قانى ارالاسىپ، ءبىر اتانىڭ بالاسىنا اينالىپ شىعا كەلدى».
تاتارلار ەشقايدان اۋىپ كەلگەن جوق، ولار باعزىدان باستاپ، عاسىرلار بويى ورىستارمەن قوڭسى تۇرىپ كەلدى، مەن بۇل تۋراسىندا اق ادالىن ايتار بولسام، كەيىنرەك ءسوز ەتەتىن بولامىن، قاي كەزدە ءوزىمىنىڭ دايىنداپ قويعان ورەلىلىك بومبامدى جارعان ساتتە. ءال-ءازىر بار نازارىمىزدى ەڭ ماڭىزدى جاعدايات: ەشقانداي موڭعولداردىڭ بولماعاندىعىنا اۋدارايىق. التىن وردانى مونگولويدتەرگە ەش قاتىسى جوق، قالىپتى ەۆروپەويد تەكتى /اۆتور – ءدىني تاڭداۋ جاساۋدا – ماسىحتەنگەن (ەۆروپەويد تەكتى ساقتاپ قالعان//تىلدى جوعالتىپ ءتۇردى ساقتاعان) – قازاقتار مەن مۇسىلماندانعان (ەۆروپەويد تەكتەن ايىرىلىپ قالعان//تۇردى جوعالتىپ ءتىلدى ساقتاعان) – كازاقتاردىڭ انتروپولوگياسىن ادەيى شاتاستىرىپ تۇر: موڭعول جانە سارتتارمەن بولعان ارالاس نەكە بابالار ءتىلىن ساقتاپ قالعان قازاقتاردىڭ ءتۇرىن عانا وزگەرتكەن جوق: اتاقتى يمان-ءجۇسىپ بابامىزعا: «كوزى كوك، اۋزى تۇكتى سارى ورىستى لاقتاي باۋىزدار ەدىم» دەگەن ولەڭدە شىعارتتى/ (جانەدە ولاردىڭ ءتىلى سلاۆيان تىلىنە ۇقساس ەدى – ا.بۋشكوۆتىڭ وزگە تاريحشىلاردان ارتىقشىلىعى باردى جوققا شىعارمايدى، قايتا ونى پانسلاۆياندىقپەن ورىسقا بەيىمدەۋگە دايار تۇرادى، وسىسى ءبىزدىڭ تاريحتى «بولماعان ورىس ۇلتىنىڭ» يەلەنىپ كەتۋى ءۇشىن تاريحي ۇرەي تۋدىرادى) اقشىل شاشتى، كوك كوزدى، ەشقانداي قيسىق كوزدى ەمەس... تاتار جانە قىپشاق-پولوۆەتستەر قۇرادى.
شىڭىسحان مەن باتۋدىڭ كەيپى تاپ وسىنداي ەدى (اۆتوردىكى دۇرىس). كونە دەرەك كوزدەرى شىڭعىستى ەڭگەزەردەي، ۇزىن «جيرەن» ساقالدى، جاسىل-سارى كوزدى جان رەتىندە سيپاتتايدى. پارسى تاريحشىسى راشيد اد-دين («موڭعول» شاپقىنشىلىعىنىڭ كۋاگەرى) بىلاي دەپ جازادى: شىڭعىس تۇقىمىندا نارەستەلەر «كوبىنە شاعىر كوزدى جانە اق شاشتى بولىپ تۋاتىن ەدى». گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلو شىڭعىستىڭ ونىنشى اتاسى بودۋانچار – اق شاشتى جانە كوك كوزدى بولعان دەگەن «موڭعول» اڭىزىن (حالحانىكى مە ءوزى؟!) ەسكە سالادى! ال، ءوز كەزەگىندە راشيد اد-دين بودۋانچاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ رۋلىق اتاۋى بوردجيگين شاعىر كوزدى دەگەندى بىلدىرەتىنىن العا تارتادى (التىن وردا تاريحى ءبىز ورىس پەن قىتاي پايداسىنا جوعالتقان تاريح قانا ەمەس – ۇلتىمىزدىڭ 80 پايىزى جوعالتقان – انتروپولوگيا – وسى جاندى جەرىمىزدەن ا.بۋشكوۆ ايارلىقپەن ۇستاپ الىپ وتىر –Abai.kz).
دەمەك، باتۋدىڭ كەلبەتىن – اقشىل شاشتى، اق ساقالدى، كوك كوزدى دەپ… ايقىنداپ سۋرەتتەپ بەرەدى. وسى جولداردىڭ اۆتورى الىپقاشپالىقپەن «شىڭعىسحان ءوزىنىڭ قيساپسىز اسكەرىن قۇرعان» دەپ تانىلاتىن ايماقتان تىم الىستا ەمەس وڭىردە ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن وتكەردى. قانداي دەسەڭىزشى، باعزىدان مونگولويد حالىقتار – حاكاس، تۋۆا، التايلىقتارعا، ءارى حالحالاردىڭ تاپ وزدەرىنە نازار سالۋدان تويىپ بولدىق ء(تارجىماشى – تۇركى-موڭعول تۋىستىعىنا قارسى، سان عاسىر بويى ءبىزدىڭ پايدامىزعا ولاردى اسسميلاتسياعا ۇشىراتىپ (اسىرەسە، حان يەمىز، ابىلايدىڭ كەزىندە) قان ارالاسقانمەن ءدىل ارالاسپادى – وعان سەبەپ: ءبىز ولارمەن تۋىس بولۋىمىز ءۇشىن – ەسەپتىك سان ەسىمدەرىمىز ۇقساۋى كەرەك، ءبىر ءدىندى تۇتىنۋىمىز كەرەك. بۇنداي باستى ەكى فاكتورعا بايولكەلىك قانداستارىمىز ەش كونبەي – تۇركى-موڭعول تۋىستىعىن العا تارتۋىنان ەش تىيمايدى//قازاق ايىرىلعان اتا مەكەنىمىز وزگەگە بۇيىرىپ، ءوز جەرىندە جات اتانىپ وتىرعاندىقتان وزدەرى قارايتىن ەلدىڭ ساياساتى ءۇشىن ۇلتتىق رۋحتى جانە ميلەتي ءدىلدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا امالسىز ءبارادى//ارى ونداعى جانە بۇگىندەرى تاريحي وتانىنداعى قازاق عالىمدارىنىڭ جازعاندارىنداعى حالحانى ادام قىلعان ءبىزدىڭ بابالارىمىز دەگەن استار ءماتىندى ۇعىنا ءبىلۋىمىز كەرەك). موڭعولدار اراسىندا اقشىل شاشتى، كوك كوزدى جاندار كەزدەسپەيدى، مۇلدەم وزگە انتروپولوگيالىق تيپ…
ونىڭ ۇستىنە، موڭعول تىلىنە جاتاتىن توپتاردا «باتۋ» نەمەسە «باتىي» دەگەن كىسى ەسىمى مۇلدەم ۇشىراسپايدى. ەسەسىنە «باتۋ» باشقۇرت تىلىندە، ءبىز جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي: «باستىي» – قىپشاق تىلىندە ۇشىراسادى. شىڭعىس اۋلەتىندەگى ەسىمدەر موڭعوليادان شىققان جوق.
ەڭ قىزىقتىسى، بۇگىنگى «ناعىز» موعولستانداعى ونىڭ تايپالاستارى وزدەرىنىڭ داڭقتى باباسى شىڭعىسحان تۋرالى نە دەپ جازدى ەكەن، ءا!؟
جاۋاپ كوڭىل قۇنشىتپايدى: XIII عاسىردا موڭعول ءالىپبيى دەگەن ەش بولعان ەمەس (شىڭعىس قۇرعان يمپەريانىڭ كەيىن موڭعول جازۋىنا نەگىز بولعان تۇركى جازۋىنىڭ نايماندىق ۆاريانتىن قولدانعانىن ا.بۋشكوۆ قولىندا دەرەگى بولماعاندىقتان بىلمەي وتىر – Abai.kz). موڭعولداردىڭ بارشا جىلنامالارى ەرتەركەتەگى XVII عاسىردىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ال، بۇدان شىعاتىنى، كەز كەلگەن شىڭعىسحان موڭعوليادان شىققان دەگەنىمىز ءوڭى اينالدىرىلىپ ءۇش ءجۇز جىلدان كەيىن جازىلىپ العان ەسكى اڭىزداردىڭ جاڭعىرىعى (بۇل ارادا اۆتور ماسەلەنىڭ بايبىنا بارماي وتىر: ۇلى قاھان ءوزى تۋىپ وسكەن شىعىس تۇركىستاننىڭ الاشتان حالحاعا كەتكەن بولىگى اتا-جۇرتى بايولكەدەن قۋىلىپ، قازاقتان رف التاي ولكەسىنە ەكى ەلدىڭ شەكاراسىندا قالعان الاش بالاسى ءبىر-بىرىمەن شەكتەسپەس ءۇشىن، تىكەلەي بايلانىسپاس ءۇشىن 1957 جىلى تارتىپ الىنىپ بەرىلگەن شقو قوساعاش اۋدانى ارقىلى قازىرگى شقو اباي اۋدانىندا وردا تاۋى مەن نايمان تاۋدا (شىڭعىستاۋدا) بولاشاق يمپەرياسىن قۇرۋعا نەگىز سالعان دەگەن دە پىكىرلەر بار (وسى جانە باسقا دا تۇركى-قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇپيالاردىڭ جابۋلى قالۋى ءۇشىن – ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزبەۋ ءۇشىن – پوليگون ادەيى قۇرىلعاندىعى مۇرات اجىدە ءسوز بولادى) – Abai.kz) … البەتتە تۇركىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەلگەن ەكىنشى سورتتى ۇلتقا سەندەر "ناعىز" موڭعولسىڭدار دەگەن، بابالارىڭ قارۋ كەزەپ، تۇلپارىنىڭ تۇياعى باسىپ، اۋاسىن جۇتپاعان ادرياتيكاعا دەيىن سوققان قۇيىنداتا ءبارىن جايپاي جەتكەن دەۋ... قاتتى ۇنادى (بۇل تۇركىنى جابايى كوشپەندى ەتىپ، ونىڭ ۇستىنە – قۇنى بىزدەن تومەن ناعىز كوشپەندىگە اتقوسشى شابارمان ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن داڭقتى بابالارىمىزدىڭ 300 جىلدان كەيىنگى وتىرىك تاريحىن جازۋشى ءماسىحشى يەزۋيتتەرگە تۇركى وركەنيەتىن «بولماعان رەسەيدىڭ» پايداسىنا ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن وتە كەرەك بولدى (يەزۋيتتەردىڭ ۇلى قاھانىمىز شىڭعىسحاننىڭ كىندىك كەسكەن جەرى بايولكەدە قازاقتار تۇراتىنىن بىلمەي قالعانى قانداي وكىنىشتى). وسىنى ا.بۋشكوۆ ءوز كونتسەپتسياسىن تۇزۋدەگى پىكىرى بىزبەن قوسىلماسا دا، ساناسىزدىقپەن اقيقاتقا جاقاۋراتا ايتىپ وتىر – Abai.kz)
وسىلايشا، ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى جاعدايات: شىندىق ومىردە ەشقانداي «موڭعول-تاتار» ورداسىنىڭ ەشقاشاندا بولماعاندىعىنىڭ باسىن اشىپ الدىق، ياعني، قارا شاشتى، قىسىق كوز ورتالىق ازيانى مەكەندەۋشىلەر ءحىىى عاسىردا مامىرجايلىقپەن ءوز بەتتەرىنشە كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. كەرىسىنشە رۋسكە مۇلدە باسقالار ەۋروتەكتى اق شاشتى، شاعىر كوزدى، كوك كوزدى بوتەن جاندار «كەلدى». ال، شىن مانىسىندە، ولار تىم الىستان ات ارىتقان جوق، قوڭسى جاتقان قىپشاق دالاسىنان كەلدى.
(جالعاسى بار)
ءابىل-سەرىك الىاكبار
Abai.kz
