نەمەسە 622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» تۋرالى

وسىدان 6-7 جىل بۇرىن ۇستازىم مارقۇم ساكەن وزبەكۇلىنىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن ««622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» جانە ونىڭ يسلام مەملەكەتتىلىگىنىڭ پايدا بولۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحىنداعى ورنى» (610-632) اتتى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا جازعان ەدىم. الايدا، ۇستازىمنىڭ كۇتپەگەن جەردەن قازا بولۋى، سونداي-اق، ەلدەگى ءبازبىر بارماق باستى، كوز قىستى ورناعان حال-احۋال ديسسەرتاتسيانىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە قورعالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. وسى جازىلعان دۇنيەنىڭ دىندەر اراسىنداعى سۇحباتتاستىققا قاتىستى كەيبىر تۇستارىن الداعى اپتادا استانادا وتكەلى وتىرعان «الەمدىك دىندەر جەتەكشىلەرىنىڭ IV قۇرىلتايى» قارساڭىندا جاريالاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

ءمادينا قالاسىندا 622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» - زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا  جازباشا تۇردە قابىلدانعان الەمدەگى ەڭ العاشقى كونستيتۋتسيا بولىپ تابىلادى. بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ نەگىزىندە ءمادينا مەملەكەتى (622 جىلى) قۇرىلىپ، مۇنداعى بىرنەشە ءدىني قاۋىمداستىقتار ءبىر مەملەكەتتە بەيبىت ءتۇردى  ءومىر سۇرۋگە قول جەتكىزدى. بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ باستى  قۇندىلىعى دا بىرنەشە ءدىن وكىلدەرىنىڭ ساياسي، اكىمشىلىك، اسكەري، قىلمىستىق، ازاماتىق ماسەلەلەردى ورتاق تۇردە ءتيىمدى شەشىپ، فەدەراتيۆتى مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋى ەدى.

نەمەسە 622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» تۋرالى

وسىدان 6-7 جىل بۇرىن ۇستازىم مارقۇم ساكەن وزبەكۇلىنىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن ««622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» جانە ونىڭ يسلام مەملەكەتتىلىگىنىڭ پايدا بولۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحىنداعى ورنى» (610-632) اتتى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا جازعان ەدىم. الايدا، ۇستازىمنىڭ كۇتپەگەن جەردەن قازا بولۋى، سونداي-اق، ەلدەگى ءبازبىر بارماق باستى، كوز قىستى ورناعان حال-احۋال ديسسەرتاتسيانىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە قورعالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. وسى جازىلعان دۇنيەنىڭ دىندەر اراسىنداعى سۇحباتتاستىققا قاتىستى كەيبىر تۇستارىن الداعى اپتادا استانادا وتكەلى وتىرعان «الەمدىك دىندەر جەتەكشىلەرىنىڭ IV قۇرىلتايى» قارساڭىندا جاريالاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

ءمادينا قالاسىندا 622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» - زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا  جازباشا تۇردە قابىلدانعان الەمدەگى ەڭ العاشقى كونستيتۋتسيا بولىپ تابىلادى. بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ نەگىزىندە ءمادينا مەملەكەتى (622 جىلى) قۇرىلىپ، مۇنداعى بىرنەشە ءدىني قاۋىمداستىقتار ءبىر مەملەكەتتە بەيبىت ءتۇردى  ءومىر سۇرۋگە قول جەتكىزدى. بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ باستى  قۇندىلىعى دا بىرنەشە ءدىن وكىلدەرىنىڭ ساياسي، اكىمشىلىك، اسكەري، قىلمىستىق، ازاماتىق ماسەلەلەردى ورتاق تۇردە ءتيىمدى شەشىپ، فەدەراتيۆتى مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋى ەدى.

ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى بۇگىنگى كۇنگى ەلىمىزدە جاندانىپ وتىرعان دىندەرارالىق «ديولوگ» باستاماسىنىڭ ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى قاقتىعىسقا اينالدىرمايتىن جانە الەمدىك تاتۋلىقتىڭ ساقتالۋىنىڭ بىردەن-ءبىر نەگىزى بولاتىنىن پايىمدايدى.  ال  دىندەر اراسىنداعى العاشقى ديالوگ وسى «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا»  جاسالدى. ەجەلدەن تەك ءوز ءدىنىن اقيقات دەپ كەلگەن ياھۋدي قاۋىمى جاڭا ءدىن وكىلدەرى مۇسىلماندار جانە ءاۋس پەن حازرەج تايپاسىنىڭ پۇتقا تابىنۋشىلارىنىڭ ءمادينا قالاسىندا ءبىر مەزگىلدە قاتار ءومىر ءسۇرۋىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرعان بۇل كەلىسىم كىتابى، ءسوز جوق ادامزات بالاسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى بولاتىن.

العاش رەت «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» ءماتىنى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىربايانى تۋرالى شىعارما جازعان يبن  حيشامنىڭ (VIII-ع)  ەڭبەگىندە جاريالاندى. يبن حيشام بۇل سۇبەلى ەڭبەگىن يبن يسقاقتىڭ ەڭبەگىنەن العاندىعىن ايتادى. ال، يبن ىسقاق مۇحاممەد س.ع.ا-نىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەردى حاديستانۋشىلاردىڭ جەتكىزۋىمەن جيناعان. سيريالىق زەرتتەۋشى رامازان ءبۋيۋتيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا مۇحاممەد س.ع.ا «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىن» ارنايى قاعازعا جازدىرعان. ال ءماتىننىڭ اۋىزشا نۇسقاسىن يبن يسقاق احماد ب. جەنابتان ەستىگەن، ول ءابۋل-ۆەليدتەن، ول يسا ب. يۋنيستەن، ول امر ءال-مۋزەنيدەن، ول اكەسى ابديللاھتان، ابديللاھ تا اكەسى كەسيردەن جەتكىزىلگەنىن باياندايدى. شىعىستانۋشى ۆ.س.سولوۆەۆ ءوز شىعارماسىندا مۇحاممەد س.ا.ع ماديناعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن مۇحاجىرلەر مەن انسارلار جانە مۇنداعى ياھۋدي تايپالارىنىڭ قارىم قاتىناسىن رەتتەيتىن جازباشا نەگىزدە «ەرەجە» قابىلداعاندىعىن بايان ەتەدى. ۆ.س.سولوۆەۆتىڭ «ەرەجە» دەپ وتىرعانى وسى «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» ەكەندىگى انىق.ۆ.ف.پانوۆا مەن يۋ.ب.باحتين «مۇحاممەد پايعامبار» اتتى سۇبەلى ەڭبەگىندە بۇل كەلىسىم تۋرالى «624 جىلى قۇبىلانىڭ وزگەرۋىمەن بىرگە مۇحاممەد «ءمادينا كونستيتۋتسياسى» دەپ اتالاتىن قۇجاتتى قابىلدادى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تۇپنۇسقاسى ساقتالعان وسى قۇجاتتا مۇحاممەد ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەندەر مەن ءارتۇرلى تايپالاردان تۇراتىن ءمادينا قالاسىنىڭ تۇرعىندارىن ءبىرتۇتاس حالىق دەپ تانىپ، ونىڭ جاڭا قاعيدالارىن بەكىتتى» دەيدى.بۇل جەردە ۆ.ف.پانوۆا مەن يۋ.ب.باحتين «ءمادينا كونستيتۋتسياسى»، ياعني، «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» «624 جىلى قابىلداندى» دەپ حرونولوگيالىق جاڭساقتىققا ۇرىنعان سەكىلدى. ويتكەنى، وزگە شىعارمالاردىڭ بارىندە «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىن» 622 جىلى قابىلداندى دەپ كورسەتەدى. دەگەنمەن، ۆ.ف.پانوۆا مەن يۋ.ب.ءباحتيننىڭ «ءمادينا كونستيتۋتسياسى» دەپ، «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىن» ايتىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى.

م.حاميدۋللاھ ءوزىنىڭ «ءال-ۆەسايكۋس-سياسيە» (ساياسات تۋرالى كەلىسىم) اتتى شىعارماسىندا «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» بۇگىنگە دەيىن جەتكەن اراب تىلىندەگى ءماتىنىن 1-ءشى ءنومىرلى كەلىسىم رەتىندە كورسەتكەنىن جەتكىزىپ، «يسلام پايعامبارى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە وسى ءماتىندى قايتالاپ كورسەتىپ وتەدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا حيجرانىڭ (622 ج) العاشقى جىلى حز. انەستىڭ ۇيىندە ءمادينانى مەكەندەيتىن سۋبەكتىلەردىڭ (رۋلاردىڭ) وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» جازىلعان.

«ءمادينا قالاسىنىڭ كەلىسىم كىتابىن» تۇزۋگە مەككەلىك مۇسىلماندار جانە انسارلار، ياعني، ماديناداعى ءاۋس جانە حازرەج تايپاسىنىڭ رۋلارى جانە وسى رۋلارمەن دوس بولىپ تابىلاتىن قاينۇقا، ءنادىر، قۇرايزا اتتى ياھۋدي تايپالارى قاتىسقان. ءاۋس پەن حازرەج ءوز ىشىنەن 8 رۋعا، ال، ياھۋدي تايپالارى 20 رۋدان تۇراتىن.

يبن حيشام ءوز ەڭبەگىندە ءاۋس تايپاسىنان حاتم، ۋاكيف، ۋايل، ۋماي سىندى اۋلەتتەردىڭ مۇسىلماندىقتى قابىلداماي، پۇتقا سەنۋشىلىكتى جالعاستىرعانىن ايتادى. كەلىسىمدە وسى تاراپتارتىڭ مۇددەسىنىڭ ەسكەرىلگەنىن نەگىزگە الساق، «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىن» جازۋعا بارلىعى 30-دان استام سۋبەكتى قاتىسقان دەپ بولجاۋعا بولادى.

ءاناستىڭ (ر.ا) ۇيىندە وتكەن وسى جيىندا قاي سۋبەكتىنىڭ وكىلى قانداي ۇسىنىس ايتتى نەمەسە قانداي قارسى پىكىردە بولدى، وسى جاعى دەرەكتەردە ايتىلمايدى. بىراق، ءمادينانى مەكەندەيتىن سۋبەكتىلەردىڭ مۇددەلەرى تەڭ ەسكەرىلگەنىن ەسەپكە الساق، باسقوسۋعا قاتىسقان رۋ وكىلدەرىنىڭ ءوز قاۋىمىنىڭ مۇددەسى مەن مارتەبەسىن ساقتاۋعا اتسالىسقانىن اڭعارامىز.

مۇحاممەد س.ع.ا مەن ياھۋدي تايپالارى باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن ءمادينا قالاسىنىنىڭ ساياسي قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتاعان بۇل كەلىسىمدى پاكىستاندىق يسلامتانۋشى م.حاميدۋللاھ ءبىرىنشى بولىپ «ءمادينا قالاسى مەملەكەتىنىڭ كونستيتۋتسياسى» دەپ اتادى [8, 201-ب].

پروفەسسور م.حاميدۋللاھتان وزگە يسلام تاريحشىلارى «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىن» «كەلىسىم» دەپ اتادى. ال، م.حاميدۋلاھ «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنا» «يسلام كونستيتۋتسياسى» دەگەن باعا بەرگەنمەن، كەلىسىمدەگى قامتىلعان ماسەلەلەردى تەرەڭ تالداماعان. ول ءوزىنىڭ «يسلامعا كىرىسپە» اتتى لەكتسيالار جيناعىندا «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» مازمۇنى جونىندە قىسقاشا بىلاي دەيدى: «حز.مۇحاممەد س.ع.ا جاساعان 52 باپتان تۇراتىن حاتقا ءتۇسىپ، كۇنى بۇگىنگە جەتكەن بۇل كونستيتۋتسيادا جاڭا مەملەكەتتى باسقارۋشى مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتتەرى، ادىلەتتىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى، قالانىڭ قورعانىسى، مۇسىلمان ەمەس وتانداستارعا بەرىلگەن قۇقىقتار، ءوزارا الەۋمەتتىك كومەك، سەنىم ماسەلەلەرى ت.ب. سول داۋىرگە ءتان ماسەلەلەر قاراستىرىلدى».

جالپى، «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنا» قالام تەربەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى م.حاميدۋلاھتىڭ پىكىرلەرىن قايتالاۋمەن شەكتەلەدى. بۇل قۇجاتتا ءمادينا مەملەكەتىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى مەن سىرتقى ساياساتى جانە اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى مەن اسكەري، ازاماتتىق، قىلمىستىق قۇقىقتىق ماسەلەلەرىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى قاراستىرىلعان بولسا، وندا قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەندىگىن انىقتاۋىمىز شارت.

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنداعى» قامتىلعان نەگىزگى ماسەلەلەردى تومەندەگىشە قاراستىرۋعا بولادى:

ساياسي ماسەلەلەر

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» مەملەكەتتىڭ ىشكى، سىرتقى ساياسي ماسەلەلەرى قالاي قاراستىرىلعانىن  انىقتاۋىمىز، بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ قانشالىقتى ءماندى ەكەندىگىن كورسەتەدى. يسلام ءدىنى اراب تۇبەگىندەگى ءداستۇرلى قالىپتى جاعدايعا قوزعاۋ سالعاندىقتان، ءمادينادا قۇرىلىپ جاتقان جاڭا مەملەكەتتىڭ ساياسي ۇستانىمى، ىشكى ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ مەن سىرتتان كەلەر قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالدى.

1-باپتاعى «قۇرايش مۇسىلماندارى» دەگەن تاراپ جوعارىدا بايانداپ وتتىك مەككەدە  پۇتقا تابىنۋشى ءوز تايپالاستارىنان 13 جىل بويى يسلام ءدىنىن قابىلداعانىنا بايلانىستى قىسىم كورىپ، اقىرىندا بۇل كىرىپتارلىقتان قۇتىلۋ ماقساتىندا ءمادينا مۇسىلماندارىمەن كەلىسىمشارت جاساسىپ بۇل قالاعا كوشىپ كەلدى. ال، «ءمادينا مۇسىلماندارى» دەگەن تاراپقا كەلەتىن بولساق، ولار وسىنداعى ءاۋس پەن حازرەج اراب تايپالارى ەدى. ولاردىڭ ءتۇبى يەمەندىك ارابتار بولعانىن، ونداعى ەگىستىك القاپتارىن سۋ باسىپ قالعاننان كەيىن، ولار ماديناعا جان ساۋعالاپ كوشىپ كەلگەندىگىن جوعارىدا باياندادىق. مەككەلىك قۇرايىش مۇسىلماندارى ماديناعا كەلمەستەن بۇرىن ءاۋس پەن حازرەج تايپاسىنىڭ  وكىلدەرىمەن اقابا كەلىسىمشارتتارىن جاساپ، بۇل كەلىسىمدەردەن كەيىن ءاۋس پەن حازرەج تايپاسىنىڭ كوپشىلىگى يسلام ءدىنىن قابىلدادى.

1-باپتاعى  «ولارعا باعىنىشتىلار مەن كەيىن قوسىلعاندار جانە بىرگە سوعىسقاندار» - دەگەن تاراپتار ماديناداعى قاينۇقا، ءنادىر، قۇرايزا اتتى ياھۋدي تايپالارى جانە وسى ياھۋدي تايپالارىنىڭ قۇرامىنداعى اۆف، نەججار، حاريس، سايد، جۋشەم، سالەبە، جەفنە، شۋتايبا رۋلارى، سونداي-اق، ءاۋس پەن حازرەج تايپاسىنىڭ پۇتقا تابىنۋشىلارى  بولاتىن.

جالپى، ماديناداعى ياھۋدي تايپالارىنىڭ كەلىسىمگە كەلۋىنىڭ مىناداي ءۇش سەبەبى بولعاندىعىن بولجاۋعا بولادى:

بىرىنشىدەن، ياھۋدي تايپالارى ءوز اراسىنداعى داۋ جانجال كەزىندە ەكىگە جارىلىپ، ءاۋس پەن حازرەج تايپاسىنا ارقا سۇيەيتىن. قاينۇقا ەۆرەي تايپاسىنىڭ وداقتاسى حازرەج اراب تايپاسى بولسا، ءنادىر مەن قۇرايزا ياھۋدي تايپاسىنىڭ وداقتاسى ءاۋس اراب تايپاسى ەدى. سوندىقتان،  ياھۋدي تايپالارى ءوز وداقتاستارىنىڭ كەلىسىمگە شاقىرعانىنان باس تارتا المادى.

ەكىنشىدەن، ياھۋديلەر بۇل كەلىسىم ارقىلى وزدەرىمەن جاۋلاسۋشى شىعىس ريم حريستياندارىنا قارسى مۇسىلماندارمەن وداقتاس بولامىز دەگەن سەنىمدە بولدى. جوعارىدا ايتىپ وتتىك شىعىس ريم يمپەرياسىنا قاراستى سيرياداعى حريستيان دىنىندەگى گاسساني امىرلىگى پالەستينا مەن ۆاۆيلونداعى ياھۋديلەردى يسا پايعامباردى ولتىرگەن دەپ شابۋىلداعاننان كەيىن، ياھۋديلەر اراب تۇبەگىنە ويىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ياھۋديلەرگە ءمادينا مەن حايبار ولكەسىنە كوشىپ كەلگەنننەن كەيىندە گاسساندىق ارابتار بىرنەشە رەت شابۋىلدادى. ياھۋديلەردىڭ مۇسىلماندارمەن ءبىر مەملەكەتتە ءومىر سۇرۋگە كەلىسىمشارت جاساسۋىنا  شىعىس ريم يمپەرياسىنا قاراستى گاسساندىقتاردىڭ توندىرگەن قاۋپىنە، مۇسىلماندارمەن بىرىگىپ قارسى تۇرامىز دەگەن ىشكى ەسەبىنىڭ بولعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

ۇشىنشىدەن، ياھۋديلەردىڭ بۇل كەلىسىمشارتقا  ۋاقىتشا وتىرعاندىعىن جوبالاۋعا بولادى. سەبەبى، ياھۋديلەر ماديناعا سىرتتان قاۋىپ تونگەندە كەلىسىمشارتقا ساي ءوز مىندەتتەرىن اتقارمادى. ياعني ياھۋديلەردىڭ ارەكەتىنەن كوپ ۇزاماي قۇرايىش پۇتقا تابىنۋشىلارى ماديناعا شابۋىلداپ، مۇسىلماندار مەملەكەتىن قۇلاتادى. ءسويتىپ، ءمادينا بيلىگىن قايتا ءوز قولىمىزعا وتەدى  - دەگەن  نيەتتىڭ بولعاندىعىن باجايلاۋعا بولادى.

ءمادينادا يسلام مەملەكەتى قۇرىلعان العاشقى جىلدارى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ىشكى فۋنكتسياسى ياھۋديلەردىڭ كەلىسىمشارت نەگىزدەرىن ساقتاماي، مۇسىلمانداردىڭ سولارمەن ارپالىسقاندىعىن ەسكەرسەك، ياھۋديلەردىڭ مۇسىلماندارمەن كەلىسىمگە كەلۋىنىڭ ساياسي ويىن ەكەنىن ۇعۋ قيىن ەمەس. تەك، قۇرايزا ياھۋدي تايپاسىنىڭ «ور» سوعىسىندا حۋيەي ب. احتاپتىڭ مۇسىلماندارعا قارسى ازعىرۋىنا العاشقىدا قارسى بولۋى، ءۇشىنشى سەبەبىمىزدى جوققا شىعارعانداي بولادى. العاشقىدا، قۇرايزا تايپاسىنىڭ ازعىرۋعا ەرە قويماۋىنىڭ سەبەبى، ءنادىر ياھۋديلەرى وزدەرىن قۇرايزا ياھۋديلەرىنەن جوعارى قوياتىن. ءبىر ءنادىر ياھۋدي ءبىر قۇرايزالىق ءياھۋديدى ولتىرسە، جارتى قۇن تولەيتىن. ال كەرىسىنشە ءبىر قۇرايزالىق ياھۋدي ءبىر ءنادىر ءياھۋديىن ولتىرسە ءبۇتىن قۇن تولەيتىن. مۇحاممەد س.ع.ا ياھۋديلەر اراسىنداعى بۇل تەڭسىزدىكتى جويدى. قۇرايزا ياھۋديلەرىنىڭ العاشقىدا مۇحاممەد س.ع.ا-دى جاقتاۋىنىڭ ءمانىسى وسىندا ەدى.

ءاۋس پەن حازرەج تايپاسىنىڭ پۇتقا تابىنۋشىلارىنىڭ اتى ايتىلماعانمەن 1 باپتاعى «باعىنىشتىلار» جانە 14 باپتاعى «كاپىرلەر»  دەگەن تاراپتىڭ وسىلار ەكەنى تۇسىنىكتى جايت. يبن حيشام ءوز ەڭبەگىندە ءاۋس تايپاسىنان حاتم، ۋاكيف، ۋايل، ۋماي سىندى اۋلەتتەردىڭ مۇسىلماندىقتى قابىلداماعانىن ايتادى.

ءمادينادا حريستيانداردىڭ بولعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. يبن حيشام ءاۋس تايپاسىنىڭ بەدەلدى ادامدارىنىڭ ءبىرى ءابۋ امير ءابد يبن ءسايفيدىڭ حريستيان دىنىندە بولعاندىعىن ايتادى. ول مۇحاممەد س.ع.ا ماديناعا كوشىپ كەلگەندە مەككەگە ءوز بەتىمەن كەتتى. كەيىن مەككە الىنعاندا تايفقا كوشەدى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا تايفتى مۇسىلماندار باعىندىرعاننان كەيىن، سيرياعا كەتىپ، سوندا ولەدى [25, 266-267-بب]. باسقا دەرەكتەردە ءابۋ امير ءابد يبن سايفيدەن باسقا ءاۋس تايپاسىنىڭ ىشىندە حريستيان ءدىنىن ۇستانعانداردىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. مۇنداعى ياھۋدي قاۋىمىنىڭ باستى جاۋى وزدەرىن ۆاۆيلون مەن پالەستينادان قۋعىنداعان حريستياندار بولعاندىقتان، ءمادينادا حريستياندار كوپ مولشەردە تۇردى دەپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، يسلامعا دەيىنگى ءمادينا تۋرالى دەرەكتەردىڭ بارلىعىندا ءمادينادا پۇتقا تابىنۋشى ءاۋس پەن حازرەج اراب تايپاسى جانە ءنادىر، قاينۇقا، قۇرايزا ياھۋدي تايپالارىنىڭ تۇرعاندىعى ايتىلادى. ءمادينادا حريستياندار بار بولعان بولسا 1 باپتاعى «باعىنىشتىلار» دەگەن تاراپتىڭ وسىلار ەكەندىگىن ۇعۋعا بولادى.

م.حاميدۋللاھ «622 جىلى مۇحاممەد س.ع.ا پايعامبار مۇسىلماندارعا ساناق جۇرگىزىپ، ولاردىڭ cانىنىڭ 1500 ادامعا جەتكەنىن حاديستەرىندە بايان ەتكەن»دەيدى. يسلام تاريحشىلارى سول كەزدە ءمادينا قالاسىندا 10000-داي حالىقتىڭ ءومىر سۇرگەندىگىن ايتادى. [68, 333-ب]. بۇل ساندارعا قاراپ مۇسىلماندار ءمادينادا ۇستەمدىك ەتكەنمەن ياھۋديلەر مەن پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ ولاردان سان جاعىنان باسىم ەكەنىن اڭعارامىز.

سونىمەن قاتار 1 باپتاعى «باعىنىشتىلار مەن كەيىن قوسىلعاندار جانە بىرگە سوعىسقاندار» دەگەن تاراپقا ماديناداعى تايپالاردىڭ قامقورلىعىندا بولعاندار مەن ولارمەن دوس تۇتىلعان ادامداردى جاتقىزۋعا بولادى. اراب داستۇرىندە قامقورلىققا الىنعانداردى «مەبلا»، دوس تۇتىلعانداردى «داھيل» دەپ اتايتىندىعىن جوعارىدا باياندادىق.

2 باپتاعى «بۇل كەلىسىمگە كەلگەندەر ايرىقشا ءبىر قاۋىم رەتىندە قالىپتاسادى» - دەگەن نورمادان بۇل كەلىسىمگە كەلگەندەردىڭ ءمادينادا تاۋەلسىز يسلام مەملەكەتتىلىگىن قۇرعاندىعىن كورە الامىز. مۇحاممەد س.ع.ا-نىڭ ماديناعا كوشۋدەگى باستى مۇراتى جاڭا يسلام ءدىنىنىڭ ەرەجەلەرىنە ساي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن پۇتقا تابىنىۋشىلارعا كىرىپتار ەمەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ ەدى. ماديناعا كوشۋ جونىندەگى مەككەدەگى اقابا كەلىسىمدەرى مەن ءاۋس پەن حازرەج مۇسىلماندارىمەن جاسالعان باۋىرماشىلدىق كەلىسىمشارتتار جانە وسى قۇجاتتاعى ياھۋدي تايپالارىمەن جاسالعان كەلىسىم نەگىزدەرى تاۋەلسىز يسلام مەملەكەتىن قۇرۋدىڭ امالدارى بولاتىن.

شىعىستانۋشى ۆ.س.سولوۆەۆ ءوز شىعارماسىندا مۇحاممەد س.ا.ع ماديناعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن مۇحاجىرلەر مەن انسارلار جانە مۇنداعى ياھۋدي تايپالارىنىڭ قارىم قاتىناسىن رەتتەيتىن جازباشا نەگىزدە «ەرەجە» قابىلداعاندىعىن، بۇل «ەرەجە» بويىنشا مۇحاجىرلەر مەن انسارلاردىڭ تەڭ قۇقىلى بولعاندىعىن بايان ەتەدى. ۆ.س.سولوۆەۆتىڭ ايتىپ وتىرعان «ەرەجە» «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» ەكەندىگى بەلگىلى.

بۇل قۇجاتتىعى اتى اتالعان تايپالاردىڭ ءوز ادەت-عۇرىپ زاڭىنىڭ بولۋى جانە ولاردىڭ تەڭ قۇقىقتىق مارتەبەگە يە بولۋى ماديناداعى يسلام مەملەكەتى ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى دەپ قاراستىرۋمىزعا جول بەرمەيدى. سوندىقتان، پروفەسسور م.حاميدۋللاح: «ءمادينا يسلام مەملەكەتىن فەدەراتيۆتىك مەملەكەت» دەگەن بولاتىن.

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» تاراپتارعا تەڭ قۇقىقتىق مارتەبە تۋرالى 16 باپتا «بىزگە قاراستى ياھۋديلەرگە زۇلىمدىق كورسەتىلمەيدى، ولار بىزبەن تەڭ دەپ تانىلادى، ولارعا قارسى ەشقانداي ارەكەت جاسالمايدى، كەرىسىنشە كومەك بەرىلەدى» - دەگەن نورما بەكىتىلگەن. سونىمەن قاتار، قۇجاتتىڭ 25 بابىمەن 35 بابى اراسىنداعى اتى اتالعان تايپالارعا تەڭ قۇقىقتىق مارتەبە بەرىلدى. مۇندا اۆف، نەججار، حاريس، سايد، جۋشەم تايپاسىنىڭ ياھۋديلەرى - دەپ، قۇرايزا ياھۋدي تايپاسىن، ءاۋس ياھۋديلەرى دەپ، جانە سالەبە، جەفنە، شۋتايبا ياھۋديلەرى دەپ، ءنادىر مەن قاينۇقا ياھۋديلەرىن كورسەتىپ وتىر.

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» ءبىر ەرەكشەلىگى قۇرايزا، ءنادىر، قاينۇقا ياھۋدي تايپالارىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردى كەلىسىمگە قاتىسۋشى جەكە سۋبەكتىلەر رەتىندە قاراستىرعان. سەبەبى، ءار رۋدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كەلىسىمنىڭ 25-35 باپتارىندا جەكە-جەكە نورمالار كورسەتىلگەن. م.حاميدۋللاھتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سول كەزەڭدە ءمادينادا ياھۋديلەردىڭ 20 رۋى ءومىر سۇرگەن.

مۇحاممەد س.ع.ا-نىڭ ياھۋدي تايپالارىن بۇلاي قامقورلىققا الۋىنىڭ سەبەبى، قۇراندا وزگە دىندەگىلەرمەن قارىم-قاتىناس تۋرالى مىنانداي ۇكىم بار بولاتىن: «ءدىن تۋراسىندا سەندەرمەن سوعىسپاعان ءارى سەندەردى ءوز وتاندارىڭنان قۋىپ شىعارماعان ادامدارعا جاقسىلىق جاساۋلارىڭا جانە ولارعا ادىلەتتى بولۋلارىڭا اللا-تاعالا قارسى ەمەس. ويتكەنى، اللا-تاعالا ادىلەتتىلىك جاساعانداردى جاقسى كورەدى» (مۋمتاحينا، 7).

ءاسىلى، يسلام دىنىندە ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ۇلتقا وكتەمدىك جاساۋىنا جول بەرىلمەيدى. بارلىق ۇلتتار سەنىم-نانىمىنا قاراماستان تەڭ بولىپ تابىلادى. مۇحاممەد س.ع.ا: «اراب ۇلتى وزگە ۇلتتارعا ۇستەمدىك ەتە المايدى، سونداي-اق، وزگە ۇلتتار دا اراب ۇلتىنان ۇستەم ەمەس» دەپ وسيەت ەتكەن. يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىندە وسىلاي ايتىلعاندىقتان، ءبىز يسلام دىنىندە ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى ءپرينتسيپى پاش ەتىلگەن دەپ ايتا الامىز. ال، يسلام تاريحىنا كوز جىبەرەر بولساق، ۇدايى ۇلتتار تەڭدىگى ءپرينتسيپى قاتال ساقتالدى دەپ، ايتۋ قيىن. مۋابيتتەر ديناستياسى يسلام بيلىگىن قولىنا العان كەزدە، اراب ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگى  بەلەڭ العانى بەلگىلى. حاريجيتتەر وپپوزيتسياسىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، يسلامدا اراب ۇلتىنىڭ ۇستەم بولۋىنا قارسى بولعان بولاتىن. دەسەكتە، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىندە ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى ءپرينتسيپى بار بولعاندىقتان، تاريحتاعى تەڭسىزدىكتەر يسلامنىڭ بۇل قۇندىلىعىن جوققا شىعارا المايدى.

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» مۇسىلماندارعا نەگىزگى قاۋىپ ءتوندىرۋشى قۇرايىش پۇتقا تابىنۋشىلارىمەن قارىم-قاتىناس قالاي ءوربۋ كەرەكتىگى حاقىندا ساياسي دوكترينالار قاراستىرىلدى. سول كەزدەگى الەمنىڭ الىپ يمپەرياسى سانالعان شىعىس ريم يمپەرياسى مەن يراندىق ساسانيتتەر نەمەسە اراب تۇبەگىن مەكەندەگەن وزگەدە تايپالاعا قارسى قۇقىقتىق نورمالار كوزدەلمەي، مەككەلىك قۇرايىش پۇتقا تابىنۋشىلارىنا توقتالىپ ءوتۋىنىڭ سەبەبى، يسلامنىڭ وركەن جايۋىنا بىردەن-ءبىر قارسى قۇرايىش پۇتقا تابىنۋشىلارى بولاتىن. اراب تۇبەگىندە يسلام ۇستەمدىك ەتسە، مەككەدەگى قاعبا قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، ءبىزدىڭ كۇنىمىز قاراڭ بولادى - دەگەن قۇرايىش پۇتقا تابىنۋشىلارىنىڭ قورقىنىشى بولدى. بۇل قۇقىقتىق كەلىسىمنىڭ ساياسي جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى، قۇرايىش توندىرەتىن قاۋىپتىڭ الدىن الۋى ەدى. بۇل تۋرالى 14 باپ پەن 20 باپتىڭ ب تارماعىندا مىنانداي نورما كوزدەلگەن:   «ءبىر مۇسىلمان كەلەسى ءبىر مۇسىلماندى كاپىر ءۇشىن ولتىرە المايدى جانە مۇسىلمانعا قارسى كاپىرگە كومەك كورسەتىلمەۋى ءتيىس». «مۇشىرىكتەر قۇرايىش ادامدارىمەن ولاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن ءوز قامقورىنا الىپ قورعاي المايدى. مۇسىلمانداردىڭ بۇل جولداعى كۇرەسىنە ەشكىم كەدەرگى كەلتىرە المايدى». سونداي-اق، 43 باپتا: «قۇرايىش تايپاسىنداعىلار جانە ولارعا كومەكتەسكەندەر ەشكىمنىڭ قامقورىنا الىنبايدى» دەگەن نورما دا بار.

ماديناداعى يسلام مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى جاعدايىندا بەيبىت كەلىسىم جاساۋ تۋرالى 17 باپتا مىنانداي نورمالار قاراستىرىلدى: «بەيبىتشىلىك بۇكىل مۇسىلماندارعا ورتاق. ەشقانداي ءبىر مۇسىلماننىڭ اللا جولىنداعى سوعىستا مۇسىلمانداردان بولەك ءبىر بەيبىت كەلىسىم جاساۋىنا جول بەرىلمەيدى». ياعني، قۇرايىش پەن ءمادينا مۇسىلماندارى ءبىر-ءبىرىنىڭ حابارىنسىز ەشكىممەن كەلىسىم جاساماۋى ءتيىس. بۇل باپتاعى نورما قۇرايىش پەن ءمادينا مۇسىلماندارىنىڭ مىزعىماس ءبىر وداق قۇرعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، 45 باپتاعى نورما بويىنشا، ەگەر مۇسىلماندار ءمادينا قالاسى ءۇشىن ماڭىزدى ءبىر بەيبىت كەلىسىم جاسايتىن بولسا، ياھۋديلەر بۇل كەلىسىمگە قاتىسا الادى. ياھۋديلەر ءدال وسىنداي بەيبىت كەلىسىم جاسايتىن بولسا، بۇل كەلىسىمگە مۇسىلماندار قاتىسۋعا  قۇقىلى. ياھۋديلەر ءۇشىن مۇنداي كەلىسىمگە كەلۋ شىعىس ريم حريستياندارىنا قارسى وزدەرىنە سەنىمدى وداقتاس تابۋى بولسا، ال، مۇسىلماندار ءۇشىن مەككەدەگى پۇتقا تابىنۋشىلار ماديناعا شابۋىل جاساعان جاعدايدا ياھۋدي تايپالارى سولاردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتپەۋىنىڭ الدىن العان ەدى. ءمادينادا پايدا بولعان يسلام مەملەكەتتىلىگى فەدەراتيۆتى مەملەكەت بولعاندىقتان جانە ءدىني سەنىمى ءار-ءتۇرلى بىرنەشە قاۋىمنىڭ ءبىر كەزەڭدە قاتار ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن تاراپتار بەيبىتشىلىك ۇستانىمدا بولۋى ءتيىس بولدى. سونىمەن بىرگە، جاڭا قۇرىلعان يسلام مەملەكەتى، مەملەكەتتىلىكتى ومىرشەڭدى ەتۋ ءۇشىن بەيبىتشىلىكتى قاتاڭ ۇستانۋدى مەملەكەتتىڭ نەگىزى باسىمدىعى دەپ تانىدى.

اكىمشىلىك ماسەلەلەر

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» اكىمشىلىك ءبولىنىس تۋرالى تايپالىق ءداستۇر نەگىزگە الىندى. ءاۋس  پەن حازريج تايپالارى ءوز ىشىنەن بىرنەشە رۋلارعا بولىنەتىن. حازرەج تايپاسى نەججار، جۋشەم، سايد، حاريس. اۆف رۋلارىنان تۇرسا، ءاۋس تايپاسى نابيت اۆف، اۆفسا رۋلارىنان تۇراتىن. سونىمەن بىرگە، ءداستۇرلى تايپالىق قۇرىلىم بويىنشا رۋ ىشىندە دە بىرنەشە اۋلەتتەر بار بولاتىن. اۋلەت باسشىسى مەن رۋ باسشىسى تايپا باسشىسىنا باعىناتىن. «ءاربىر تايپا ءوز ىشىندەگى ماسەلەلەردى ءوز ادەپ-عۇرىپتارى بويىنشا شەشەدى» - دەگەن نورما تايپالىق داستۇرگە جاسالعان يشارا بولاتىن. سونىمەن بىرگە، 45 باپتىڭ ب تارماعىندا «ءاربىر تايپا وزدەرىنە قاراستى ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى» - دەيدى. بۇل نورما ماديناداعى ءاربىر تايپانىڭ بەلگىلى ءبىر اكىمشىلىك ايماقتان تۇراتىنىن كورسەتەدى. ءمادينادان ياھۋدي تايپالارى شىعارىلعاننان سوڭ جانە 631 جىلى قۇراننىڭ تاۋبە سۇرەسىندەگى پۇتقا تابىنۋشىلار مەن مۇسىلمانداردىڭ دوس بولا المايتىندىعى تۋرالى ۇكىم تۇسكەننەن كەيىن بۇل قۇجاتتاعى اكىمشىلىك باسقارۋداعى ەسكى تايپالىق ءداستۇر نورمالارى كۇشىن جويدى. دەگەنمەن، يسلام مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىندا «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» اكىمشىلىك نورمالارى ەلەۋلى رول اتقاردى.

كەلىسىم بويىنشا ءمادينا فەدەراتيۆتى يسلام مەملەكەتىنىڭ باسشىسى مۇحاممەد س.ع.ا بولىپ تابىلدى. سەبەبى، 23 باپتا «ءاربىر تۋىندعان داۋلى ماسەلەگە ءادىل شەشىم ايتۋ اللاعا جانە مۇحاممەدكە تاپسىرىلادى» - دەلىنگەن. سونىمەن بىرگە، 42 باپتا «بۇل كەلىسىمدە اتى اتالعان تايپالار كىسى ءولىمى نەمەسە وزگە دە قوعامدىق تارتىپكە قارسى ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزۋدى اللاعا جانە مۇحاممەدكە تاپسىرادى» - دەگەن نورما بار. بەلگىلى شىعىستانۋشى ل.ي.كليموۆيچ تە ءوز ەڭبەگىندە: «بۇل كەلىسىمشارت بويىنشا مۇحاجىرلەر مەن انسارلار جانە ياھۋدي تايپالارى تەڭ قۇقىلى بولدى. مۇحاممەد س.ا.ع ءمادينا مەملەكەتىنىڭ جوعارعى سوتى جانە ساياسي جەتەكشىسى بولىپ بەلگىلەندى» دەيدى. مۇحاممەد س.ع.ا كەلىسىمدەگى وزىنە بەرىلگەن وسى نورمالار ارقىلى كەيىن كەلىسىمدى بۇزعان ياھۋدي تايپاوارىن قىلمىستىق جازاعا تارتقان بولاتىن.

اسكەري ماسەلەر

جاڭا بوي تۇزەگەن جاس مەملەكەتتىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى سوعىس جاعدايىندا مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەر قانداي ۇستانىمدا بولۋ كەرەك، بىرىگىپ اسكەر شىعارعان بولسا، كىم قولباسشى بولۋى ءتيىس، اسكەري ءتارتىپتىڭ قاعيدالارى قالاي بولۋى كەرەك؟ دەگەن ماسەلەلەر ەدى.  ءمادينادا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ سوعىس جاعدايىندا قالاي ءىس-قيمىل جاساۋ كەرەكتىگى بىرنەشە باپتاردا باياندالادى. ءمادينا تايپالارى ءۇشىن نەگىزگى سوعىس قاۋپى مەككەلىك پۇتقا تابىنۋشىلار مەن ياھۋديلەرگە وشىككەن شىعىس ريم حريستياندارى تاراپىنان تۋىنداۋى مۇمكىن بولاتىن.

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» سوعىس جاعدايىندا ءمادينا مەملەكەتىنىڭ مۇسىلماندارى مەن ياھۋديلەرىنىڭ بىرىككەن اسكەرىنە مۇحاممەد س.ع.ا قولباسشىلىق جاساۋى ءتيىس بولدى. بۇل تۋرالى 18 باپتا «بىزبەن بىرگە سوعىسقا شىعاتىن بۇكىل اسكەري جاساقتار بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىنىپ ارەكەت ەتەدى» - دەگەن. سونىمەن بىرگە، 36 باپتا «ياھۋدي تايپالارى مۇسىلماندارمەن بىرگە سوعىسقا مۇحاممەدتىڭ رۇقساتىنسىز شىعا المايدى» - دەگەن نورما قاراستىرىلدى.

سوعىس جاعدايىندا مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەردىڭ اسكەري جاساقتارى قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگى 37 باپتا بىلايشا انىقتالعان: «سوعىس جاعدايىندا ياھۋديلەر ءوز شىعىندارىنا مۇسىلماندار ءوز شىعىندارىنا جاۋاپتى بۇل قۇجاتتاعى اتى اتالعان تايپالار سوعىس اشقاندارعا قارسى ءبىر وداق بولىپ تابىلادى، وداقتاستار ءوزارا جاقسى قارىم-قاتىناس اياسىندا ارەكەت ەتەدى. قاعيدالارعا مويىنسۇنۋ مىندەتتى، قارسى كەلۋگە جول بەرىلمەيدى». مۇندا تاراپتار سوعىس شىعىندارىن وزدەرى كوتەرەدى دەگەنمەن 38 باپ بويىنشا، ەگەر ياھۋديلەر مۇسىلمانداردىڭ مۇددەسى ءۇشىن سوعىساتىن بولسا، سوعىس شىعىندارىن وزدەرى كوتەرۋى ءتيىس بولدى. كەلىسىمدەگى اسكەري شەشىم بويىنشا ماديناعا قانداي ءبىر قاۋىپ تونبەسىن مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەر ءبىر-بىرىنە كومەك بەرۋى مىندەتتى بولدى. بۇل تۋرالى 44 باپتا بىلاي باياندالادى. «مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەر ءمادينا قالاسىنا شابۋىل جاساعاندارعا قارسى سوعىسۋعا ءبىر-بىرىنە كومەك بەرەدى».

ءمادينا قالاسىنىڭ تىنىشتىعى مەملەكەتتىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلدى. بۇل تۋرالى 39 باپتا «بۇل كەلىسىمگە كەلگەندەرگە ءمادينا قالاسىنىڭ ىشىندە سوعىسۋعا تىيىم سالىنادى» - دەگەن نورما قاراستىرىلدى. سونىمەن قاتار، ءاربىر تايپا وزدەرىنە قاراستى ايماقتىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋعا ءتيىس بولدى. بۇل تۋرالى 45 باپتىڭ ب تارماعىندا: «ءاربىر تايپا وزدەرىنە قاراستى ايماقتى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى» - دەگەن نورما بەكىتىلگەن.

بۇل اسكەري نورمالار «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» جاڭا پايدا بولعان يسلام مەملەكەتتىلىگىنىڭ اسكەري دوكتريناسى ەكەندىگىن كورسەتەدى. مەككەلىك پۇتقا تابىنۋشى قۇرايىشتىقتار مەن شىعىس ريم يمپەرياسىنا قاراستى سيرياداعى گاسساني امىرلىگى ماديناعا اسكەري جورىق جاساۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. بۇل قاۋىپتىڭ الدىن الماسا ءمادينا مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى بۇلدىر بولاتىن. مۇحاممەد س.ع.ا-نىڭ بۇل جاعدايدى تەرەڭ ۇعىنا وتىرىپ، قاۋىپتىڭ الدىن-الۋعا اسكەري ءىس-شارالاردى قولعا الۋى، ءسوز جوق ونىڭ مىقتى ستراتەگ ەكەندىگىن كورسەتەدى. كورنەكتى مىسىرلىق يسلامتانۋشى مۇحاممەد ءابۋ زەحرا مۇحاممەد س.ع.ا-نىڭ اسكەري دوكتريناسىنىڭ نەگىزدەرى قۇران ۇكىمدەرى بولعاندىعىن ايتادى.

قىلمىستىق ماسەلەلەر

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا»  قىلمىستىڭ الدىن  الۋ، قىلمىستىڭ ءادىل جازاسىن بەرۋ، قىلمىستىق داۋدى شەشۋ تۋراسىنداعى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ  باسىم ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. قىلمىستىق ىستەردى ءاربىر تايپا ءوز ادەت-عۇرىپتارى بويىنشا قاراستىردى. بۇنىڭ سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ءمادينا قالاسىندا يسلام دىنىندەگى مۇسىلماندارمەن بىرگە يۋدا دىنىندەگى ياھۋديلەر جانە  پۇتقا  تابىنۋشىلار  ءبىر مەزگىلدە قاتار ءومىر ءسۇردى. ءاربىر تايپانىڭ قىلمىستىق قاعيدالارى جانە قىلمىستىق جازالارى ارقيلى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە بايلانىستى ءاربىر تايپا قىلمىستىق داۋلاردى ءوز ادەت عۇرىپتارى بويىنشا قاراستىرۋى ءتيىس بولدى. ەگەر ەكى تايپا وكىلدەرىنىڭ اراسىندا قىلمىس تۋىنداعان جاعدايدا ادىلەت قاعيدالارى نەگىزىندە مۇسىلماندار شىعارعان شەشىم سوڭعى شەشىم بولىپ تابىلادى. بۇل تۋرالى قۇجاتتىڭ 4-11 باپتارىندا بايان ەتىلگەن.

ءاربىر تايپا ءوز ارالارىنداعى بولعان قىلمىستى جاسىرۋىنا نەمەسە قىلمىسكەرگە پانا بولۋىنا جول بەرىلمەدى. بۇل تۋرالى  13-باپتا «ءدىندى بەرىك ۇستانۋشىلار ءوز ارالارىنداعى قاستاندىقپەن شاپقىنشىشلىق جاساعانداردى جانە ارانداتۋشالاردى جاۋاپقا تارتادى. قىلمىس ىستەگەن ءوز ۇلدارى بولسا دا، جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلمايدى» - دەيدى. سونىمەن قاتار 22-باپتا «وسى كەلىسىمدى قابالداعان اللاعا جانە اقىرەت كۇنىنە سەنگەن مۇسىلمانداردىڭ قاندى قول كىسى ولتىرۋشىگە كومەكتەسۋىنە جانە وعان پانا  بولۋىنا بولمايدى» - دەگەن نورما قاراستىرىلدى.

مۇسىلمان قۇقىعىندا قىلمىسكەر جەكە جاۋاپكەرشىلىكتە بولۋى ءتيىس بولدى. ماديناعا دەيىنگى مەككە كەزەڭىندە جەكە جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى قۇراندا مىناداي ۇكىمدەر بار بولاتىن: «الدە كىم ىزگى ءىس ىستەسە سوندا ءوزى ءۇشىن. ال كىم جاماندىق ىستەسە ودا وزىنە» (جاسيا، 15). «الدە كىم ءبىر جاماندىق ءىس ىستەسە، سوندا ول سونىڭ وزىندەي عانا جازا كورەدى. ال جانە ەر، ايەل كىمدە-كىم سەنگەن تۇردە ىزگى ىستەسە، ال مىنە سولار جانناتقا كىرەدى (عافىر، 40). «ەشبىر كۇناقار، باسقانىڭ كۇناسىن كوتەرمەيدى. كۇناسى اۋىر بولعان بىرەۋ كوتەرۋگە شاقىرسا، ەگەر جاقىنى بولسادا وعان ەشنارسە جۇكتەلمەيدى» (فاتىر، 18). ال،13 باپپەن 22 باپتا جەكە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بولۋ كەرەكتىگى تۋرالى قۇقىقتىق نورمالار قاراستىرىلعان.

قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك تايپالىق داستۇرگە مىناداي جاعدايدا ارقا سۇيەيدى: ەگەر قىلمىسكەر كەلتىرگەن زيانىنىڭ  ورنىن وتەۋگە  شاماسى جەتپەسە، وندا ونىڭ تايپاسى قۇن تولەمىن بىرگە وتەۋگە ءتيىس بولدى. قىلمىس ءۇشىن  قۇن تولەۋ زيان تەك قاساقانا كەلتىرىلگەندە عانا  الىنىپ ەگەر زيان قورعانۋ ماقساتىندا تۋىنداعان بولسا، وندا  زياننىڭ ورنى وتەلمەۋى ءتيىس بولدى. قىلمىسكەردىڭ قىلمىسى ءۇشىن وتباسى دا قوسا جاۋاپقا تارتىلدى. بۇل تۋرالى 36-باپتىڭ ب تارماعىندا مىنانداي قۇقىقتىق نورما كوزدەلگەن: «وتەماقى تەك قاساقانا زيان كەلتىرگەندە عانا الىنادى. مۇنداي جاعدايدا كىسى ءولتىرۋشى وتباسىمەن بىرگە جاۋاپقا تارتىلادى. كەلتىرىلگەن زيان قورعانۋ ماقساتىندا تۋىنداعان بولسا وتەماقى الۋ قاعيداسى ءوز كۇشىندە بولمايدى». بۇل نورمانىڭ ەنۋ سەبەبى،  بىرىنشىدەن اراب قوعامىنداعى تايپالىق ءداستۇر نەگىزگە الىنسا، ەكىنشىدەن قىلمىسكەرگە قىلمىسى ءۇشىن وتباسىندا زيانعا ۇشىراتاتىنىن سەزىندىرۋ ارقىلى قىلمىستىڭ الدىن الۋى بولاتىن.

مۇسىلمان قاۋىمى ماديناعا كوشۋ ارقىلى بوستاندىققا قول جەتكىزگەننەن كەيىن، وسى شاققا دەيىن بەلگىلى بولعان مۇسىلمان قۇقىعى ۇكىمدەرىن ىسكە اسىرۋدى قولعا الدى. سولاردىڭ ءبىرى ازاماتتىق جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتە ادامداردىڭ تەڭ بولۋى ەدى. يسلامعا دەيىن ارابتاردا قىلمىستىق نەمەسە ازاماتتىق ىستەردە شەيحتىڭ كىمگە بۇيرەگى بۇرسا، جەڭىس سول جاقتا بولاتىن. ياھۋديلەردە زينا جاساعان ادامدى تاسپەن ۇرىپ ءولتىرۋ جازاسى بولعانمەن، ءال-اۋقاتى جوعارىلارعا بۇل جازا قولدانىلمايتىن. كەرىسىنشە كەدەي-كەپشىك زينا جاساسا تاسپەن ۇرىپ ولتىرىلەتىن. ال، 15 باپتا قىلمىستىق نەمەسە ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتە ادامداردى الالاۋعا جول بەرمەيتىن مىناداي قۇقىقتىق نورما  كوزدەلدى: «اللانىڭ قورعاۋى جالپىعا ورتاق. شىعارىلعان ۇكىمدەر دە بارشاسىنا ءتان». مەككەلىك قۇرايىش اريتوكراتتارىنىڭ يسلامدى تەرىستەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، يسلامدا باي بولساڭدا، كەدەي بولساڭدا تەڭسىڭ دەگەن ءپرينتسيپتىڭ بولۋى ەدى.

كەلىسىمدە قىلمىستىق جازانىڭ ەكى ءتۇرىنىڭ بولعاندىعىن كورۋگە بولادى. ءبىرىنشى سانكتسيا بويىنشا زيان كورۋشى تاراپ كەشىرىم بەرمەگەن  جاعدايدا قانعا قان جازاسى بەرىلدى. بۇل تۋرالى 21 باپتا مىنانداي قۇقىقتىق نورما كوزدەلگەن: «ءبىر ادامنىڭ  ءبىر مۇسىلماندى ولتىرگەندىگى ناقتى دالەلدەنىپ، ولگەن ادامنىڭ جاقىن تۋىستارى كەشىرىم بەرمەگەن جاعدايدا قانعا قان جازاسى بەرىلەدى. مۇسىلماندار كەسىلگەن جازانىڭ ورىندالۋىنا كۇش سالادى». ەكىنشى قىلمىستىق  جازا بويىنشا قىلمىسكەر كەلتىرگەن زياننىڭ ورنىن قۇن تولەۋى ءتيىس بولدى. بۇل تۋرالى 12-باپپەن 36-باپتىڭ ب تارماعىندا قۇقىقتىق نورمالار كوزدەلگەن. سونىمەن بىرگە، جابىرلەنۋشى تاراپ قىلمىسكەردى كەشىرگەن جاعدايدا قانعا-قان جازاسىنىڭ ورنىنا جۇرەتىن قۇن تولەۋ جازاسى دا مۇسىلمان قۇقىعىنا ساي ۇكىم بولدى.

ءمادينا مەملەكەتىنىڭ جوعارى سوتى قىزمەتىن مۇحاممەد س.ع.ا اتقاردى. بۇل تۋرالى 23-باپتا «ءاربىر تۋىنداعان داۋلى ماسەلەگە ءادىل شەشىم شىعارۋ اللاعا جانە مۇحاممەدكە تاپسىرىلادى» - دەيدى. تومەنگى سوتتار قىزمەتىن تايپا باسشىلارى اتقاردى. ويتكەنى 3-باپتان 11 باپقا دەيىنگى باپتاردا اتى اتالعان تايپالار ءوز ارالارىندا تۋىنداعان قۇن داۋلاردى ءوز ادەت-عۇرىپتار بويىنشا شەشەتىندىگى ايتىلعان. داۋلى ماسەلەلەر ءوز ارالارىندا شەشىمىن تاپپاعان جاعدايدا عانا مۇحاممەد پايعامبار سوڭعى شەشىمدى ايتۋى  ءتيىس بولدى.

ازاماتتىق  ماسەلەلەر

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» ازاماتتىق ماسەلەلەر قامقورشىلىق جاساۋ، وتباسى مەن دوس تۇتۋ جانە مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىك تاقىرىبىندا ءوربيدى. ول داۋىردەگى تايپالىق ءداستۇر بويىنشا قۇلدىقتان بوساتىلعاندار بۇرىنعى قوجايىنىنىڭ قامقورىندا بولدى. سونىمەن بىرگە جالعىز جارىم سۇراۋشىسى جوق دەپ، تانىلعان ادامدار بەلگىلى ءبىر تايپانىڭ مۇشەسىمەن دوستىق سەرت جاساساتىن. قۇلدىقتان بوساعانداردى «مەبلا»، دوستىق سەرت جاساعانداردى «داھيل» دەپ، اتايتىن. ول داۋىردە اراب قوعامىندا قۇلدار (ابد) دا بار ەدى. قۇلداردىڭ باسى ازات ەمەس بولعاندىقتان قامقورلىقتاعى اداممەن سالىستىرۋعا  كەلمەيتىن. ال، قامقورلىقتاعى ادامدار «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابى» بويىنشا قامقورشىلارمەن بىردەي قۇقىقتىق مارتەبەگە يە بولدى. بۇل تۋرالى 40-باپتا: «قامقورلىقتاعى ادامدار قامقورشى ادامدار سەكىلدى قۇقىقتىق مارتەبەگە يە» - دەگەن نورما قاراستىرىلدى. قامقورلىق جاساۋعا پۇتقا تابىنۋشى  مۇشىرىكتەرگە عانا  تىيىم سالىندى. ونىڭ سەبەبى جاڭا قۇرىلعان ءمادينا مەملەكەتىنە نەگىزگى قاۋىپ توندىرەتىن مۇسىلماندارعا وشىككەن مەككەلىك مۇشىرىكتەر ەدى. قامقورشىلار اراسىندا قامقورلىق  جاساۋ تۋرالى داۋ تۋىنداماس ءۇشىن قامقورشى ادامنىڭ كەلىسىمىنسىز قامقورلىقتاعى ادامعا كەلەسى ءبىر ادامنىڭ قامقورلىق جاساۋىنا جول بەرىلمەدى. بۇل تۋرالى 41 باپتا بىلاي باياندالادى «قامقورشى ادامنىڭ كەلىسىمىنسىز كەلەسى ءبىر ادامعا  قامقورلىق جاساۋعا جول بەرىلمەيدى».

«مەبلا» بولۋ ماسەلەسى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىلدى. ءبىر ادام ەكىنشى ادامعا قارسى ونىڭ «مەبلاسى» بولعان ادامىمەن كەلىسىمشارت جاساماۋى ءتيىس بولدى. بۇل تۋرالى 12-باپتىڭ ب تارماعىندا مىناداي قۇقىقتىق نورما  بەكىتىلگەن: «ءبىر مۇسىلمان  كەلەسى ءبىر مۇسىلمانعا قارسى ونىڭ «مەبلاسى» بولعان ادامىمەن كەلىسىمشارت جاساۋىنا  تيىم سالىنادى».

ءداستۇرلى تايپالىق تۇسىنىك بويىنشا «مەبلا» (قۇلدىقتان بوساعان ادام) مەن «داھيل» (دوس تۇتىلىپ قامقورلىققا الىنۋشى) «حۇرلارمەن» بىردەي قۇقىقتىق مارتەبەگە يە ەمەس بولاتىن. ءبىر «مەبلا» ءبىر «حۇر» ايەلمەن ۇيلەنە المايتىن. «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» ۇلكەن ءبىر جاڭالىعى «مەبلا» مەن «داھيلگە» «حۇرمەن» بىردەي قۇقىقتىق مارتەبە بەرۋى ەدى. بۇل تۋرالى 40-ءشى باپتا مىنانداي قۇقىقتىق نورما قاراستىرىلعان: «قامقورلىقتاعى ادامدار قامقورشى ادامدار سەكىلدى قۇقىقتىق مارتەبەگە يە. قامقورلىقتاعى ادام قامقورشىنىڭ قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايدى».

سيريالىق زەرتتەۋشى ر.بۋيۋتي 40-باپتاعى: «قامقورلىقتاعى ادامدار قامقورشى ادامدار سەكىلدى قۇقىقتىق مارتەبەگە يە» نەمەسە 41 باپتاعى «قامقورشى ادامنىڭ كەلىسىمىنسىز كەلەسى ءبىر ادامعا  قامقورلىق جاساۋعا جول بەرىلمەيدى» اتتى نورمالار ەر ادامنىڭ ايەلدەرگە دەگەن قۇقىعىن دا قامتىپ وتىرعانىن ايتادى. ياعني، بۇل نورمالاردى تاراتىپ تۇسىندىرەتىن بولساق، 40 باپ بويىنشا وتباسىندا ەر ادامنىڭ قاماقورلىعىندا سانالاتىن ايەلدىڭ سول ەر اداممەن قۇقىقتىق مارتەبەسىنىڭ تەڭ ەكەندىگى جانە 41 باپ بويىنشا ءبىر ەركەكتىڭ نەكەسىندەگى ايەلگە كەلەسى ءبىر ەركەكتىڭ كوز سالۋىنا تىيىم سالىنعاندىعىن كورە الامىز.

مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسى تايپالىق داستۇرگە نەگىزدەلدى. ەگەر، ءبىر ادام مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىكتەگى ءوز مىندەتتەمەسىن اتقارۋعا دارمەنسىز بولعان جاعدايدا وندا وعان تايپالاستارى كومەكتەسۋى كەرەك بولدى. بۇل تۋرالى 12-باپتا بىلاي باياندالادى: «مۇسىلماندار ءوز ارالارىنداعى اۋىر مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىكتەگى ادامدى شاراسىز جالعىز قالدىرمايدى».

اراب قوعامىنداعى تايپالىق ءداستۇر بولىپ تابىلاتىن رۋلىق جاۋاپكەرشىلىكتى يسلام مەككە كەزەڭىندە جوققا شىعاردى (جاسيا، 15). 12-ءشى باپتاعى «مۇسىلماندار ءوز ارالارىنداعى اۋىر مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىكتەگى ادامدى شاراسىز جالعىز قالدىرمايدى» - دەگەن بۇل نورما ءداستۇرلى تايپالىق تۇسىنىكتەگى رۋلىق جاۋاپكەرشىلىكتى جاڭعىرتۋدى كوزدەمەيدى. بۇل باپتاعى نورما، ءبىر مۇسىلمان ازاماتتىق نەمەسە قىلمىستىق ءىس بويىنشا مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىكتە دارمەنسىز بولعان جاعدايدا، وعان مۇسىلمانداردىڭ كومەكتەسەتىندىگىن بىلدىرەدى.

مۇحاممەد س.ع.ا يسلامعا دەيىنگى ارابتاردىڭ ءداستۇرلى تايپالىق تانىمىن تۇگەلىمەن جوققا شىعارۋدى مۇرات ەتكەن ەمەس. سونىمەن بىرگە،  يسلامعا دەيىنگى ءداستۇرلى تايپالىق تۇسىنىك مۇسىلمان قۇقىعىنا مۇلدە قايشى ەمەس-ءتى. ارابتاردىڭ قوناقجايلىعى مەن جومارتتىعىن ايگىلەيتىن داستۇرلەرى يسلام قۇندىلىقتارىمەن قابىساتىن. سوندىقتان، مۇحاممەد س.ع.ا  يسلاممەن ۇندەسەتىن  ءداستۇرلى تايپالىق تۇسىنىكتىڭ سول كۇيىندە ساقتالۋىنا رۇقسات بەردى.

كەيىن مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ ۇكىم بەرۋ قاينار كوزدەرىنە ادەت-عۇرىپتار دا جاتقىزىلدى. ەگەر قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، قوعامدىق-قاتىناستاردى وڭ رەتتەپ جاتقان بولسا جانە بۇل ادەت-عۇرىپتار يسلام نەگىزدەرىنە قايشى بولماسا شاريعات بۇل ادەت-عۇرىپتى قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ قاينار-كوزى رەتىندە قاراستىردى.

ازاماتتىق ىستەر بولىپ تابىلاتىن قامقورلىق جاساۋ، دوس تۇتۋ، مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەلەرىندە داۋ تۋىنداسا، سوڭعى  شەشىمدە مۇحاممەد پايعامبار ايتۋى ءتيىس بولدى. سەبەبى، 23-باپتاعى «داۋلى ماسەلە» دەگەن تەرمينگە تەك قىلمىس ءىستى ەمەس، ازاماتتىق ءىستى دە جاتقىزۋعا بولادى.

ءدىن ماسەلەسى

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» قامتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ءدىن ماسەلەسى ەدى. ءمادينادا يسلام ءدىنى مەن يۋدا ءدىنى جانە پۇتقا تابىنۋشى سەنىمنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدە قاتار ءومىر ءسۇرۋى بۇل كەلسىمدە ءدىن ماسەلەسىنىڭ  ورىن الۋىنا  تىكەلەي اسەر ەتتى. ءمادينادا مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەرگە قاراعاندا پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ ىقپالى تومەن بولدى. وسى سەبەپتەن مۇسىلماندار ياھۋديلەرگە عانا ءوز دىندەرى بويىنشا ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات بەرىلدى. بۇل تۋرالى 25-باپتا بىلاي باياندالادى. «اۆف ياھۋديلەرى مۇسىلماندارمەن ءبىر قاۋىم بولىپ تابىلادى، ياھۋديلەردىڭ ءدىنى وزدەرىنە ءتان مۇسىلمانداردىڭ ءدىنى وزدەرىنە ءتان، بۇل قاعيدا دوس تۇتىلعاندارعا دا تيەسىلى».

بۇدان  پۇتقا تابىنۋشىلارعا ءوز سەنىمدەرى بويىنشا ءجۇرىپ-تۇرۋعا تيىم سالىندى - دەگەن تۇسىنىك شىقپاۋى كەرەك. دەسەكتە، پۇتقا تابىنۋشى ارابتاردىڭ كەيبىر ءوز قىزدارىن وزدەرى تىرىدەي جەرگە كومەتىن ادەتتەرىنە  كۇشى باسىم  مۇسىلماندار جول بەرمەدى.

ءدىن ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر ءجايت ءمادينا ءۇشىن بولاتىن بەيبىت كەلىسىمگە تاراپتاردىڭ بىرگە قاتىسۋى ەدى. مۇسىلماندار تاراپىنان جاسالاتىن بەيبىت كەلىسىمگە ياھۋديلەر شاقىرىلعان بولسا، ولار بۇل كەلىسىمگە قاتىسا الادى. سونىمەن بىرگە ياھۋديلەردە بۇنداي كەلىسىم جاسايتىن بولسا، مۇسىلماندار بۇل كەلىسىمگە قاتىسۋعا قۇقىلى ەدى. بىراق ءدىن سوعىسى كەزىندە بۇل قاعيدا ءوز كۇشىندە بولمايدى.  مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەر تەك ءدىن سوعىسى  كەزىندە عانا بەيبىت كەلىسىم جاساۋدان باس  تارتا الاتىن. ويتكەنى، ماديناعا سىرتتان كەلەتىن قاۋىپتىڭ ءدىن تۇرعىسىنان بولاتىنى ايدان انىق ەدى.

تاراپتارعا ءدىن ەركىندىگى بەرىلىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ نورماسى كوزدەلگەنمەن، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءدىني سەنىمىن كەلەكە ەتۋدەن ءدىني ارازدىق تۋىپ، سوعىس بولعان جاعدايدا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ نورماسىنىڭ كۇشى جويىلاتىندىعى ەسكەرتىلدى. بۇل تۋرالى 45 باپتا مىنانداي نورما قاراستىرىلعان: «مۇسىلماندار تاراپىنان جاسالاتىن بەيبىت كەلىسىمگە ياھۋديلەر شاقىرىلعان بولسا، ولار بۇل كەلىسىمگە قاتىسا الادى. سونىمەن بىرگە ياھۋديلەردە بۇنداي كەلىسىم جاسايتىن بولسا، مۇسىلماندار بۇل كەلىسىمگە قاتىسۋعا قۇقىلى. بىراق ءدىن سوعىسى كەزىندە بۇل قاعيدا ءوز كۇشىندە بولمايدى».

مۇحاممەد س.ع.ا 624 جىلى ءنادىر ياھۋدي تايپاسىن ءمادينادان شىعارىپ، سۇرگىنگە جىبەرگەندە، وسى 45 باپتاعى قۇقىقتىق نورماعا سۇيەنگەن بولاتىن.

«ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىندا» ءدىن ماسەلەسىندە مۇسىلماندار باسىم كۇشكە يە بولدى. بۇنى 20-باپتاعى: «ءدىندى بەرىك ۇستانۋشى مۇسىلماندار تۋرا جولداعىلار بولىپ تابىلادى» - دەگەن نورما ايعاقتايدى. سونىمەن بىرگە، يسلام ءدىنىنىڭ  پايعامبارى مۇحاممەد  س.ع.ا-نىڭ ءمادينانىڭ ساياسي، اسكەري، ازاماتتىق جانە قىلمىستىق ىستەرگە جەتەكشى بولۋى مۇسىلمانداردىڭ باسىم كۇشكە  يە بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ءتۇيىن

البەتتە، ءبىزدىڭ زەرتەۋ نىسانىمىزعا اينالعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» ەرتەڭ وتكەلى وتىرعان «الەمدىك دىندەر جەتەكشىلەرىنىڭ IV قۇرىلتايىنا» تىكەلەي قاتىسى جوق. دەيتۇرعانمەن، تاريحتاعى يلاھي دىندەر اراسىنداعى ەڭ العاشقى سۇحباتتاستىق وسى قۇجاتتا قاراستىرىلعاندىقتان، سونداي-اق، حاق ەلشىسى س.ع.ا-نىڭ ديالوگقا قاتىستى ۇستانىمى دا وسى كەلىسىمدە پاش ەتىلگەندىكتەن مۇسىلمان قاۋىمى ءۇشىن  «ءمادينا قالاسى كەلىسىم كىتابىنىڭ» ماڭىزى وتە زور. كورىپ وتىرعانىمىزداي مۇحامەد س.ع.ا يسلام ءدىنىن وزگە ءدىن وكىلدەرىنە ءوتىمدى ەتۋ ماقساتىندا ءدىني سۇحباتتاستىق جاساعان. دەمەك، دىندەر اراسىنداعى ديالوگتا دا ءبىزدىڭ كوزدەگەنىمىز حاق ءدىننىڭ مارتەبەسىن اسىرۋ بولۋعا ءتيىستى. وسى ۇستانىمعا بەرىك بولساق، دىندەر اراسىنداعى سۇحباتتاستىقتىڭ بىزگە بەرەرى كوپ بولماق. لايىم، سولاي بولسىن تىلەيىك!

«اباي-اقپارات»