جۋىردا حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەلىنى، جازۋشى، ەتنوگراف زەينەپ احمەتوۆا شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانى، ماقانشى اۋىلىنداعى ورتالىق كىتاپحانادا وقىرماندارىمەن كەزدەستى. ءبىز سول كەزدەسۋدە ايتىلعان جازۋشىنىڭ كەيبىر ويلارى مەن ەستەلىكتەرىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك...

نەبىر مارقاسقالاردىڭ ۇرپاعى انا تىلىنەن ماقۇرىم قالدى

اللاعا شۇكىر، قازىر ەكى نەمەرەم بار. ولار دا مومىشۇلى بولىپ جازىلادى. ايتەۋىر، ەڭ باستىسى، ادام بولسا، قازاق بولسا دەپ تىلەيمىز. ويتكەنى نەبىر مارقاسقالاردىڭ بالالارى قازاق بولا الماي، ءدۇبارا كۇيى قالدى. ءۇش -ءتورت ۇرپاعى انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعاندار بار. سولارعا قارايمىن دا قۇدايعا تاۋبە قىلامىن. اتانىڭ اماناتى قانشا ايتقانمەن ورىندالىپ جاتىر. نەمەرەلەرى قازاقشا وقىدى. ەرجان دا كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە-اق قازاق مەكتەبىنە باردى.

ەرجاندى قازاق مەكتەبىنە بەرگەندە باقىتجاننىڭ جولداستارى: «سەندەر-اق بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ جۇرەسىڭدەر. مىنا بالا كەيىن تۇككە جاراماي قالادى. قىزمەت ىستەي المايدى»، – دەگەندە باقىتجان: «ىستەمەسە ىستەمەسىن، قازاق بولسىن. مەن كورگەن قورلىقتى، مەن كورگەن ازاپتى كورمەسىن»، – دەدى. ويتكەنى ونىڭ اكەسى سوعىستان كەيىن دە ماسكەۋدە ءجۇردى. اتا سوعىس ۋاقىتىمەن قوسقاندا، وتباسىنا 14 جىلدان كەيىن بىراق كەلگەن. جىلىنا ءبىر رەت دەمالىسقا كەلىپ كەتكەنى بولماسا، اسكەري قىزمەتتە بولعان. باقىتجان ناعىز اكەنىڭ كەرەك كەزىندە اكەسىز وسكەن. ول كەزدە قالادا قازاق مەكتەبى جوق. 7 جاستاعى بالانى قاي مەكتەپكە بەرسە، سوندا وقيدى عوي. ءسويتىپ، ورىس تىلىندە وقىدى، ورىستاردىڭ اراسىندا ءوستى. كىتابىنىڭ ءبارىن ورىسشا جازدى.
بىراق جازدىق كانيكۋل كەزىندە اتا باقىتجاندى مىندەتتى تۇردە اۋىلعا جىبەرەتىن بولعان. سول كەزدە، مىسالى تاجىباەۆتىڭ بالاسى، مۇسىرەپوۆتىڭ قىزدارى، مۇقانوۆتىڭ بالالارى نەبىر لاگەرلەردە دەمالادى. ال اتا باقىتجاندى پلاتسكارت ۆاگونعا سالىپ، جۋالىعا ايداپ جىبەرەدى ەكەن.
سوندا باقىتجان: «مىنالار مەنەن اقشاسىن ايادى دەپ جىلاپ بارا جاتام، اكە-شەشەمدى بوقتاپ بارا جاتام»، – دەيدى. ەندى بالانىڭ اتى – بالا، اۋىلدا ەسەككە مىنەدى، اۋىلدىڭ بالالارىمەن ارالاسادى.

كەيىن باقىتجان ايتادى عوي: «اكەم قانداي دانىشپان بولعان. مەنى كەرەمەت دەمالىس ورىندارىنا اپارۋعا مۇمكىندىگى ابدەن بولدى. بىراق تۋعان جەردىڭ، اتا-باباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەردىڭ توپىراعىنا اۋناسىن، انا ءتىلى قۇلاعىنا ءسىڭسىن دەگەنى ەكەن عوي»، – دەپ. قاراپ وتىرساق، ونىمەن بىرگە وقىعان مارقاسقالاردىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە ءدال باقىتجانداي قازاقشا سويلەي الاتىن ادام بولماپتى...

قازاقستان «بوداندىق تويىن» تويلاپ جاتقاندا، اتامىز 4 كۇن كومۋسىز جاتتى

1982 جىلى قازاقستاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعانىمىزعا 250 جىل تولۋىنا وراي دۇركىرەگەن توي ءوتتى. مەن مۇنى «بوداندىق تويى» دەپ اتايمىن. وعان سسسر-دىڭ اتاقتىلارىنىڭ بارلىعى كەلدى. سول توي ءوتىپ جاتقاندا اتا قايتىس بولدى. ەرتەسىندە قازاقستاندا رفسر-دىڭ مادەني كۇندەرى ءوتتى. ءسويتتى دە اتا 4 كۇن كومۋسىز جاتتى. ال، ءبىزدى ەشتەڭەگە ارالاستىرمادى. ادام مورالدىق جاعىنان قالاي جانشىلادى، قانداي ازاپ! مۇنى ەشكىم تۇسىنبەيدى. قازىر بولسا، ەشكىمنىڭ ەشكىمدە شارۋاسى جوق، «كەتشى ءارى» دەر ەدىك. ول كەزدە جۇيە سونداي، زاڭ باسقا. حالىقتىڭ ءوز باتىرىمەن قوشتاسۋى كەرەك دەگەندەي…

ءبىز ءبىر كۇندە قۇرىعان جوقپىز، جايلاپ-جايلاپ وسىنداي قاراپايىم دۇنيەلەرمەن قۇرتۋدان باستالدى. «تاسىن الا بەرسە، تاۋ دا تاۋسىلادى» دەيدى.

سوندا اتانى جەرلەپ جاتقاندا شايداي اشىق تۇرعان كۇن لەزدە بۇزىلىپ، شارت-شۇرت نايزاعاي ويناپ، الاي-دۇلەي بوپ كەتتى. مەن مۇنى اتانىڭ سوڭعى مىنەز كورسەتۋى دەپ ءتۇسىندىم...

زاكەڭنىڭ قازاسىنان كەيىن ماقپالدىڭ ساحناعا شىعۋىنا سەبەپ بولدىم

قازىر شالا ءدىندارلار تۇمشالانىپ قاپ-قارا كيىنىپ الادى. بۇرىن قارا ورامالدى كۇيەۋى ولگەن، جارىنان ايىرىلعان ايەل عانا تاققان. جارىنىڭ ولگەنىنە جىل تولعاننان كەيىن بارىپ، باسىنا اشىق ءتۇستى ورامال سالعىزىپ، قارا ورامالىن شەشكىزەدى. مۇنى قازاقتا «قارالىعىن ءتۇسىرۋ» دەپ اتاعان.
ءانشى ماقپال ءجۇنىسوۆا زامانبەك قايتىس بولعاننان كەيىن، ءجۇز كۇن، 3 اي نە جۇمىسقا بارا الماي، نە ساحناعا شىعا الماي، نە ىستەرىن بىلمەي وتىرىپ قالدى. «قازاقكونتسەرت» ونى جۇمىستان دا شىعارماقشى بولىپتى. زاكەڭنىڭ ءجۇز كۇندىگىنە بەرىلگەن اسقا مارقۇم باقىتجان ەكەۋمىز بارىپ سوندا ماقپالدىڭ قارالىعىن تۇسىردىك.

«قاراعىم، زامانبەك سەكىلدى ازاماتتىڭ جىل بويى ارتىن كۇتىپ، قارالىق ۇستاساڭ دا جارايدى. بىراق قازىرگى زامان باسقا، ۋاقىت باسقا. ەندى مىنا مەرەيدىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە سەنسىڭ. دالاعا شىعىپ – ەركەك، ۇيگە كەلىپ ايەل بولۋعا ءتيىسسىڭ. سەنىڭ قولىڭنان بار كەلەتىنى – ءان ايتۋ. ەندىگى جەردە تورعا تۇسكەن تورعايداي بولىپ تۇنشىعىپ وتىرما. حالقىڭنىڭ الدىنا شىعىپ ءانىڭدى ايت، شەرىڭدى تارقات. مىنە، سول ءۇشىن بۇگىن سەنىڭ قارالىعىڭدى تۇسىرۋگە كەلدىك»، – دەپ باسىنداعى قارا ورامالىن شەشىپ، شەتى گۇلدى اشىق ءتۇستى ادەمى ورامال سالىپ، ۇستىنە كويلەكتىك ماتاسىن جاۋىپ، باتامىزدى بەردىك.

سودان كەيىن «جاس قازاقتىڭ» ءجۋرناليسى ساكەن سىبانباي ماعان حابارلاسىپ: «اپا، ءبىز جاسپىز عوي، بىلە بەرمەيمىز. ءسىز ماقپال ءجۇنىسوۆانىڭ قارالىعىن ءتۇسىردى دەپ ەستىدىك. سونىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى»، – دەدى. جاڭاعىنىڭ بارلىعىن جاقسىلاپ ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەردىم. ويتكەنى سول كەزدە كەڭەس دۇيسەكەەۆتىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان شىعارماشىلىق كەش وتكەلى جاتتى. ال كەڭەستىڭ تالاي اندەرىن ءبىرىنشى رەت ماقپال ورىنداعان. كونتسەرتكە شاقىرتقاندا ماقپال «ساحناعا شىقپايمىن، ەل نە دەيدى» دەگەندەي وزىنە-ءوزى توسقاۋىل قويىپ وتىرعان عوي. سودان مەن قارالىعىن ءتۇسىرىپ، ءبارىن ءتۇسىندىرىپ ايتقاننان كەيىن ماقپال سول كەشتە ءان سالدى. بۇرىنعىداي ەمەس، كىبىرتىكتەپ ساحناعا شىعىپ كەلە جاتقاندا، زالداعى كورەرمەننىڭ ءبارى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ قوشەمەت كورسەتتى. ويتكەنى كونتسەرت باستالعانعا دەيىن «جاس قازاق» گازەتىن كىرگەن ادامداردىڭ بارىنە تاراتقان. سوندا انا گازەتتە «قارالىق ءتۇسىرۋدىڭ» نە ەكەنى جاقسىلاپ تۇسىندىرىلگەن. ونى وقىعان ادامدار پسيحولوگيالىق تۇرعىدا دايىن وتىردى عوي. سول كەشتە ماقپال جىلاپ تۇرىپ ءانىن ايتىپ، شەرىن تارقاتتى. زالداعى كوپشىلىك: «ءبىز سەنىمەن بىرگەمىز»، – دەپ ايقايلاپ، قوشەمەت كورسەتتى. ءسويتىپ، ماقپال ارى قاراي كونتسەرتىنە شىقتى دا كەتتى. بۇل دا – كوپ جەردە ۇمىتىلعان اتا-بابامىزدىڭ سالتى...

پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋ

ءبىراز جىل بۇرىن مەن نۇرەكەڭمەن كەزدەسۋگە شاقىرىلدىم. كەزدەسۋدە پروتوكول بويىنشا، پرەزيدەنتپەن بوكال سوعىستىرىپ، شامپان ءىشىلۋى كەرەك. ال، مەن مۇلدە ريۋمكە ۇستامايتىن اداممىن. ەشقاشان ىشىمدىكتىڭ ءدامىن تاتىپ كورمەگەم. پرەزيدەنت بارىمەن سوعىستىرىپ كەلىپ، ماعان كەلگەندە: «وي، ءسىزدىڭ بوكالىڭىز...»، – دەدى. مەن: «نۇرەكە، مەن بوكال ۇستاماۋشى ەدىم»، – دەدىم. «ۇستاماي-اق قويىڭىز، ۇستاماعانىڭىز جاقسى»، – دەدى ەلباسى.

ۇيگە كەلگەننەن كەيىن، ءبىر توپ اڭگىمە تىڭدايمىز دەپ كەلگەندەردىڭ ىشىندە ءشامشا بەركىمباەۆا «نەڭ كەتەر ەدى، ەڭ بولماسا وتىرىكتەن بولسىن سوعىستىرا سالمادىڭ با. ونداي مۇمكىندىك بولا بەرە مە؟» - دەپ ۇرسىپ جاتىر ماعان. سوسىن، مەن: «ءاي، شامەن، بىرىنشىدەن قۇداي كورىپ تۇر. ەكىنشىدەن، شامپان ىشكەندەردىڭ ەشقايسىسى ەسىندە قالمايدى، ىشپەگەن مەن قالام ەسىندە» – دەپ ازىلدەدىم.

سول كەزدەسۋدىڭ الدىندا جاتتاپ الىڭىزدار دەپ بارىمىزگە ءبىر ءاننىڭ ءماتىنىن بەردى. ونىسى «ۆەسنا نا زارەچنوي ۋليتسە» دەگەن ورىستىڭ ەسكى كينوسىنداعى ءان. ونى پرەزيدەنت جاقسى كورەدى ەكەن. پرەزيدەنت جاقسى كورەتىن قازاقتىڭ نەبىر ءايبات اندەرى بار عوي. سوسىن قاعازىن قايتارىپ بەرىپ: «مەن ورىستىڭ ءانىن ايتپاق تۇگىلى، ءسوزىن سويلەي المايمىن»، – دەپ ءان ءماتىنى جازىلعان قاعازدى قايتارىپ بەردىم.

سوندا پرەزيدەنت اپپاراتىنداعىلاردىڭ ەڭ جىنىمدى ۇستاتقانى – ماعان پرەزيدەنتكە سالەم سالعىزباق بولعاندارى. «كەلگەن ايەلدەردىڭ ءبارى سالەم جاساي ما؟» – دەسەم: «جوق، ءسىز عانا»، – دەيدى. سوندا 16 كەلىنشەكتىڭ اراسىندا جالعىز زەينەتكەر ماعان سالەم سالعىزباق. مەن باس تارتتىم. سەبەبىن تۇسىندىرمەدىم دە. ول جەردە جۋرناليستەر، فوتوگرافتار قاپتاپ ءجۇر. مەن پرەزيدەنتكە سالەم سالسام، جان-جاعىمنان تۇسىرەدى. سودان كەيىن، ينتەرنەتى بار، گازەتى بار، بارىنە بەرەدى. سوسىن: «باسى ەشكىمگە يىلمەگەن باۋكەڭنىڭ كەلىنى پرەزيدەنتتىڭ كىشكەنتاي سىيلىعى ءۇشىن، تاعزىم ەتىپ جاتىر»، – دەپ تۇرىپ جازادى. انا ءابىشتى قالاي جازدى. سونىڭ ءبارى ول كىسىگە قالاي اۋىر تيگەنىنە ەشكىم ءمان بەرمەدى. ال ءابىشتىڭ وتباسىندا قولدان ءسۇيۋ – داعدىلى نارسە. مىنا جەردە مەنى دە سويتەر ەدى. مەنى قويشى، اتامنىڭ اتى قوسىلىپ ايتىلار ەدى...

«پرەزيدەنتتى ماقتاڭىز»، – دەيدى. ماقتامايتىنىمدى ايتتىم. «مەنسىز دە پايعامبار مەن قۇدايعا تەڭەپ ماقتاپ قويعاندار جەتكىلىكتى. ۇيات ەمەس پە؟ 5 جاستاعى بالا قۇساتىپ ارقاسىنان قاققانداي. مەنىڭ ماقتاۋىما مۇقتاج بوپ تۇر ما ول كىسى؟» – دەدىم. پرەزيدەنت مەنى ماقتاسىن دەپ تاپسىرما بەرمەگەن شىعار...

ءسويتىپ، نۇرەكەڭمەن كەزدەسۋدە نە ولەڭ ايتپادىم، نە ماقتامادىم، نە سالەم جاسامادىم. كەيىن پرەزيدەنت اپپاراتىنداعىلار مەن سياقتى قىرسىقتان قۇتىلعانىنا قۋانعان شىعار...

مەن امانات ارقالاپ جۇرگەن اداممىن

اتا: «بالام، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىڭ قادىر-قاسيەتىن مەن ساعان ايتام، سەن بالاڭا ايتاسىڭ. ول ءوزىنىڭ بالاسىنا ايتادى. ءسويتىپ، ءبىر اۋلەتتە قازاقتىڭ قادىر-قاسيەتى ساقتالادى»، – دەيتىن. ۇستەلدى تارس ەتكىزىپ ۇرىپ: «كوزىمە تۋرا قارا. الدىڭدا قازۋلى كور تۇرسا دا شىندىقتى ايتقىن. جاقسى ادامنىڭ جاقسىلىعىن ايت، بىراق، جاعىمپازدانبا. جامان ادامنىڭ جاماندىعىن بەتىنە باسساڭ دا، جالا جاپپا. قاتارىڭنان اسساڭ دا، حالىقتان اسپايسىڭ، حالىقتىڭ الدىندا باسىڭدى ءيىپ ءجۇر»، – دەيتىن. سول وسيەتپەن شامام كەلگەنشە ەل-جۇرتتىڭ الدىندا باسىمدى ءيىپ، ۇيدە وتىرىپ-اق، قازاققا، حالىققا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي سەپتىگىمدى تيگىزىپ، ۇلتتىق رۋحتىڭ وزەگىنەن جاستارعا ءنار بەرىپ، سولار بىلسە ەكەن دەپ ءجۇرمىن.
بىلاي قاراعاندا، كىمگە كىم كەلىن بولماي جاتىر. نەبىر اتاقتى ادامداردىڭ كەلىندەرى بار. بىراق، ولاردى ەشكىم دە بىلمەيدى. مەنى بىلەدى. كوشەدە كەتىپ بارا جاتسام تانيدى، سۋرەتكە تۇسەدى. سونىڭ ءبارى مەنىڭ ەرەكشەلىگىم دەيسىزدەر مە؟ ونىڭ بارلىعى اتانىڭ بيىك رۋحى، قاسيەتتى ارۋاعى. ءبىراز جىل بولسا دا، سول كىسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرىپ، شايىن قايناتىپ، ۇلگى-ونەگەسىن تىڭداعانىمنىڭ ارقاسى، سول كىسىنىڭ سوزدەرىن جاستارعا جەتكىزۋگە تىرىسقانىم ءۇشىن عانا مەنى حالىق تانىپ، ءبىلىپ جاتىر. ولاي بولسا، بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك... امانات ارقالاعان اداممىن دەيتىنىم سول.

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz