ورىس، اعىلشىن، كارىس دەگەن قازاقشا سوزدەر، ال رۋسسكي، انگليچانين، كورەي دەگەن قازاق ءتىلىنىڭ بارلىق دىبىس تىركەسىم زاڭدىلىعىن بۇزىپ تۇرعان بوتەن سوزدەر. الدىڭعىسى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نورماسى دا، سوڭعىلارىن سول كۇيى قولدانۋ ءتىلدى بۇزۋ، تىلگە جات ەلەمەنت كىرگىزۋ، سويلەگەندە ۆارۆاريزم ءسوز قولدانىپ ءتىل مادەنيەتىن ساقتاماۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. مىسالى، سەن ورىسسىڭ با؟ (سەن رۋسسكيسىڭ بە؟) سەن اعىلشىنشا بىلەسىڭ بە؟ (سەن انگليچانشا بىلەسىڭ بە؟) ...

بىراق ءبىز ۆاكتسينا (ۋاكسىينا), ۆاتساپ (ۋاتساپ), ينستيتۋت ء(ىنىستوت) دەگەن سياقتى ت.ب. ءتىلبۇزار سوزدەردى بوتەن دەپ ەسەپتەمەيمىز، ورىسشا نۇسقاسىنا كوز ۇيرەنىپ، ابدەن ادەتتەنگەندىكتەن جاتسىنبايمىز. كەيبىرەۋلەرىمىز ءتىپتى قۇران سوزىندەي قاستەرلەيمىز ال بۇلار دا جوعارىداعى رۋسسكي، انگليچانين، كورەي دەگەن سياقتى ءتىلىمىزدىڭ جۇيەسىنە جات ەلەمەنت بولىپ ءتىلدى بۇزىپ تۇرعانىن، بۇلاي جالعاسا بەرسە ءتىل ءوزىنىڭ تابيعي قالپىنان اينىپ، ىشكى قۋاتىن جويىپ، وزىندىك بولمىسىنان ايىرىلىپ، قۇرىپ بىتەتىندىگىن تۇسىنبەيمىز. ءتىپتى ءسوزتانۋشى، ءسوز تۋدىرۋشى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ (بەكسۇلتان اعادان وزگە) وزدەرى دە كەيبىر شالا ساۋاتتى نەمەسە تابانىنىڭ بەدەرى جوق اينىمالى ءتىلتانۋشىلارىمىز دا كىرمە سوزدەردى ورىس ەملەسىمەن جازا بەرسەك، كەم بولمايمىز دەگەن قاتە تۇسىنىكتە. ۋاكسىينا، ۋاتساپ، ءىنىستوت دەگەن قازاقتىڭ دىبىس زاڭىنا يكەمدەلگەن سوزدەردى اتا-اجەنىڭ ءتىلى دەپ ءوز قاعىمىزدان ءوزىمىز جەريمىز. بۇل ۇلكەن تراگەديا. بۇل – كوزدى شەل باسۋ، سانانىڭ ۋلانۋى. قازىرگى قارقىندى اقپارات الماسۋ زامانىندا مۇنداي زياندى كىرمە بىرلىكتەردىڭ قانشاماسى لەگ-لەگىمەن كۇن سايىن اعىلىپ جاتقاندىعىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. نە ىستەمەك كەرەك؟

لاتىنعا ءوتۋدىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ كەرەك. الدىمەن ءوزىمىز. سودان كەيىن قوعامعا ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. بۇل مىندەت ورىندالمادى. ورپوتوپ عىلىمدى تۇساپ قويىپ، ساياساتتىڭ جەتەگىندە كەتتى. لاتىنعا وتەمىز دەپ بولگەن قارجىعا قىرىق ساراپتاما، سەكسەن ساۋالناما، وتىرىك ديكتانتتار العانشا، جوعارىعا قايتا-قايتا دۇرىس دەگەن جالعان اقپار بەرىپ، قازىر قولدانىسقا جاراماي قالعان (ديگراف، اكۋت، اپوستروف، جەتىلدىرىلگەن) الىپبيلەرمەن، گازەتتەر شىعارعانشا، جەتپىس جىل ورىس ەملەسىمەن ۋلانعان قازاق قاۋىمىنا ەڭ قۇرىماسا باستاۋىشقا ارنالعان ۇلتتىق فونەتيكانى ۇقتىرىپ الاتىن ەدىك قوي، شىركىن!

ءبىز لاتىنعا دۇرمەكتەن قالماۋ ءۇشىن ءوتىپ جاتقان جوقپىز. تۇركى تۇگەل لاتىنعا وتسە، ءبارى ءبىر تىلدە سويلەپ تە كەتپەيتىندىگى بالاعا دا تۇسىنىكتى. ونىڭ تەك ءتۇبى ءبىر تۇركى ءبىر قارىپتى پايدالانىپ جاتىر دەگەن يدەيالىق جاعى باسىم. لاتىنعا وتسەك تەحنولوگيانى يگەرۋ وڭايلايدى، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ جەڭىلدەيدى دەۋ دە بوس گاپ. ءبىز لاتىنعا تەك كەڭەس كەزىندەگى اداسقان جولىمىزدى تابۋ ءۇشىن كەشەگى اقاڭ سالعان سۇرلەۋىمىزگە قايتا ورالۋ ءۇشىن كوشىپ جاتىرمىز. تاريحشىلار كومپارتيانىڭ شەشىمدەرىن، سەزدەردىڭ قارارلارىن تاستادى كۇرەسىنگە. تاپتىق ادەبيەت تە قالدى. ادەبيەت ۇلتتىق بولدى. تەك ءتىلتانۋشىلار عانا ەلۋىنشى جىلدارى قابىلداعان ەملە ەرەجەلەردى قيماي ۇلىقتاپ وتىر. ورىستىڭ بار تاڭباسىن ءالى تاستاي الماي ءجۇر. وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇسىنىلعان بارلىق رەسمي ءالىپبي نۇسقالارىندا تاڭبا سانى تۇرلىشە. ديگراف نۇسقادا 32, ال اكۋت، ۋملاۋت جانە جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي نۇسقالارىندا 31 دىبىس تاڭبالانعان.

ءبىر قىزىعى ءالىپبي جاساعىشتار قازاق الىپبيىنە ورىستىڭ بىرەسە انا تاڭباسىن، بىرەسە مىنا تاڭباسىن اكەپ تىعادى. ديگراف نۇسقادا ۆ، چ، ف، ح (ھ) دىبىستارى، ال قالعان ءۇش نۇسقادا ۆ، ح (ھ), ف دىبىستارىن قوسىپ قويعان. جاي لوگيكاعا سالىپ قاراساڭىز، وسى ۇستانىمدارىندا عىلىم دا، ستراتەگيا دا جوق، تەك ءمانوبىر عانا بار ەكەندىگىن بايقايسىز. مۇنداي اينىمالى، تۇراقعى جوق لاتىنعا كوشۋدىڭ ءمانىن بىلمەيمىن، ءتىلىمىزدى ءالى دە ورىس ءتىلىنىڭ شىلاۋىندا ۇستاۋعا بەت العان ماماندارعا وسىنداي ماڭىزدى ءىستى قالاي عانا تاپسىرىپ وتىرمىز، تۇسىنىكسىز.

ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە 28 دىبىس بار. ءتىلدىڭ تابيعاتى ءبىر دىبىس ءبىر تاڭبا جۇيەسىنە باعىنعان. ياعني ءبىزدىڭ الىپبيىمىزدە 28 دىبىسقا 28 ءارىپ بولۋى كەرەك.

قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىنىڭ جۇيەسى تاستاي. بۇل ونىڭ جيىرماسىنشى عاسىر باسىنا دەيىن جازۋعا بايلانباي ەركىن دامىعانىنان. اقاڭنىڭ «حح عاسىرعا شەيىن تۇرىكتىڭ ءتىلىن ازدىرماي، اسىل قالپىندا الىپ كەلگەن، ءتىل تۋراسىنداعى ابىروي مەن العىس قازاققا ءتيىستى. اتانىڭ ازدىرماي بەرگەن مۇلكىن قولىمىزعا الىپ، بىت-شىتىن شىعارساق، ول – ۇنامدى ءىس بولماس» دەگەنىن تۇستاستارى دا (ع. قاراش، م. جۇمابايۇلى، م. دۋلاتۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ت.ب.) ماقۇلدايدى. قازاقتى زەرتتەگەن وزگە ۇلت وقىمىستىلارى دا (ۆ.ۆ. رادلوۆ، ا.م. يانۋشكەۆيچ، پ.م. مەليورانسكي، ن.ي.يلينسكي، ي.بەنتسينگ، س.ۆ. مالوۆ، ت.ب.) راستايدى. ءتىپتى بۇگىنگى وزىق ويلى تۇركى زيالىلارى دا (ا. ەرجيلاسۋن، ف. تامەر، ت.ب.) مويىندايدى. وزبىر كەڭەس جۇيەسى الاش ارىستارىن وتىزىنشى جىلدارعا دەيىن ءبىلىم-عىلىمنان شەتتەتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ سىمداي تارتىلعان جۇيەسى مەن سويلەۋ كەزىندەگى اۋەزدىلىگىن بۇزا باستادى. بۇگىنگى ورپوتوپتىڭ بار بىتىرگەنى سونى جالعاستىرۋ بولىپ وتىر.

لاتىنعا نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىنە كەزىندە ءۇش ءجۇز جوبا كەلىپ تۇسكەندىگىن جارىسا جازدىق. ونىڭ بىردە-بىرەۋى سارالانبادى، ارتىق-كەمى باعامدالمادى، قازاننىڭ باسىندا جۇرگەندەر قوعامعا ءالى ءوز نۇسقالارىن تىقپالاۋمەن كەلەدى.

كەز كەلگەن ءىستىڭ الدىمەن جوباسى جاسالادى، زاتتىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگى جونىندە تالابى (كريتەري) تۇزىلەدى. ەندىگى قازاق ءالىپبيى الدىمەن سىرتتىڭ ىقپالىنان (ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتوردان) ادا بولۋى كەرەك. بارلىق ەملە ەرەجەلەرى ءوزىنىڭ ىشكى تابيعاتىنا، ءوزىنىڭ دىبىستىق زاڭدارىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس.

ەكىنشى، وندا بىردە-ءبىر بوتەن تاڭبا بولماۋى كەرەك. قازاق ءالىپبيى قازاق ءالىپبيى بولعاندىقتان عانا تەك قازاق دىبىستارىن تاڭبالايتىن ارىپتەردەن تۇرۋى شارت.

وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسمي ۇسىنىلعان ءتورت (ديگراف، اپوستروف، اكۋت، جەتىلگەن) جوبادا بۇل نەگىزگى تالاپتار ساقتالماعان. ءالىپبي جاساۋدىڭ بۇدان وزگە دە تالاپتارى بار، ارينە. جوعارعى ەكەۋى نەگىزگى دە، قالعانى قوسالقى. الىپبيشىلەر ءوز نۇسقالارىنىڭ دۇرىستىعىن نەگىزدەي الماي، سول قوسالقى تالاپتاردىڭ ءبىرىن ۇستانىپ الىپ،  ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ قايتا-قايتا شيكى ءالىپبي ۇسىنىپ، ەلدىڭ ميىن اشىتىپ كەلەدى.

ولاي ەمەس دەسە، ءبىرى ەل الدىنا شىعىپ ءتۇسىندىرسىنشى، كانە.

بيجومارت قاپالبەك، 

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz