اۋعانستانداعى قاقتىعىس سالدارىنان ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن اسكەري قاۋىپ ءورشىپ جاتىر. اۋعان-تاجىك شەكاراسىنىڭ بارلىق دەرلىك اۋماعىن قازىر «تاليبان»* باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر جانە پروبلەما تەك بۇل ماسەلەدە ەمەس.

رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى اندرەي رۋدەنكونىڭ اقپاراتى بويىنشا اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك پروۆينتسيالارى جاڭا سوعىس اۋماعىنا اينالىپ، مۇندا دايش* پەن «ءال-كايدا»* سىندى كوپتەگەن حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىم ءوز پوزيتسياسىن نىعايتۋدا. تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكاداعى سوعىس قيمىلدارى ءجۇرىپ جاتقان اۋماقتان اۋعان جەرىنە تەرروريستەر اعىلىپ جاتىر. ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن شىققان سودىرلاردى تارتۋ جۇمىستارى جاداندى.

تاجىك پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون 22 شىلدەدە دۋشانبەدە وتكەن اسكەري شەرۋ كەزىندە تاجىكستان ءوز اسكەرىن ەشقاشان كورشىسىنە قارسى قولدانبايتىنىن مالىمدەدى. الايدا اۋعان سوعىسى باياۋ ادىممەن-اق پياندج وزەنىنىڭ اۋماعىنا قاراي ىعىسىپ جاتىر.

ءبىراز بۇرىن تالىبتەر اۋعانستان ۇكىمەت كۇشتەرىنىڭ شامامەن 1 600 ساربازىن تاجىكستانعا قاراي باس ساۋعالاۋعا ماجبۇرلەگەنى بەلگىلى بولدى. قان قىزۋىمەن ءبىراز سارباز تاجىكستان تەرريتورياسىنان «تاليبانعا»* قارسى وق اتقان. سودان كەيىن اۋعاندار باسقا ۋچاسكەدەگى ءوز ەلىنە قايتا ورالىپ، تالىبتەرگە قارسى شابۋىلدادى.بۇل جاعداي بەيتاراپتىق پەن تاتۋ كورشىلىكتى عانا ەمەس، باسقىنشىلىقتىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى دەڭگەيگە جەتكەنىن كورسەتىپ تۇر. ءبىر جولى تالىبتەر كەرى شەگىنگەن قارسىلاستىڭ ارتىنان قۋىپ، شەكارانى بايقاماي، تاجىك حالقىنا زيان كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن. ال تاجىكتەر كەك قايتارماي جاتپاسى انىق. سول كەزدە ورتالىق ازيادا سۇراپىل سوعىس اقيقاتقا اينالادى.

تۇرىكمەنستان – جابىق مەملەكەت. ايتسە دە كۇنى كەشە تۇرىكمەنستاندا قايتىس بولعان 18 اسكەري قىزمەتكەردىڭ تۋىستارى باق ارقىلى مىنانى مالىمدەدى: توتەنشە جاعداي مارىي ءۋالاياتىندا، اۋعانستانمەن شەكارادا بولعان. رەسمي اقپارات بويىنشا ەكى وفيتسەر مەن 16 سارباز جول اپاتىنان كوز جۇمدى. قالاي بولعاندا دا تالىبتەر تۇرىكمەنستانمەن شەكاراداعى باقىلاۋ-وتكىزۋ پۋنكتىن 9 شىلدەدە باسىپ العان بولاتىن. اشحاباد وسىعان بايلانىستى مارىي ءۋالاياتىنىڭ وڭتۇستىك اۋماعىنا قوسىمشا اسكەر، ارتيللەريا مەن ءبروندى تەحنيكا جونەلتتى. جاعداي قيىن.

ەمومالي راحموننىڭ اسكەري شەرۋدەگى مالىمدەمەسى وپتيميستىك سيپاتتا بولعانىمەن، پرەزيدەنت تاجىك-اۋعان شەكاراسىنداعى جاعدايدى «اسا كۇردەلى» دەپ اتادى. ەلدەگى 100 مىڭ اسكەري جانە زاپاستاعى 130 مىڭ سارباز بەن وفيتسەر تولىق اسكەري دايىندىقتا تۇرعانى دا جايدان-جاي ەمەس. مۇنداي جاعداي تاۋەلسىز تاجىكستان تاريحىندا العاش رەت بولىپ وتىر.

راحمون اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك پروۆينتسيالارىنداعى جاعداي كۇن سايىن ۋشىعىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. شەكارا كۇزەتى مەن بارلىق كۇشتى وڭتۇستىك باعىتقا قاراي جۇمىلدىرۋ تاجىكستاننىڭ باستى مىندەتى بولىپ وتىر. سوعان قاراعاندا كورشى ەلمەن سوعىسۋعا تۋرا كەلەتىن سەكىلدى.

اۋعان پرەزيدەنتى اشراف گاني ءبىر كۇن بۇرىن جاساعان مالىمدەمەسىندە تالىبتەر ەلدى تەرروريستەر تۇراعىنا اينالدىرۋعا تىرىسىپ جاتقانىن جانە «ءال-كايدا»*, پاكىستاندىق «دجايش-ە-مۋحامماد»* پەن «لاشكار-ە-تايبا»* توپتارىمەن «تىعىز بايلانىس» ۇستاپ وتىرعانىن مالىمدەدى.

گاني سونداي-اق كابۋلداعى ارنايى وپەراتسيالار كورپۋسىنىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرىنە اۋعانستانداعى جاعدايدى الداعى جارتى جىلدا جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جوسپارى تۋرالى ايتتى.

اۋعانستاندا قازىر دايش*-تىڭ 10 مىڭعا جۋىق سودىرى بار. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، 1989 جىلى كەڭەستىك اسكەر اۋعانستاننان كەتكەننەن كەيىن پرەزيدەنت مۇحاممەد نادجيبوللانىڭ دەموكراتيالىق ۇكىمەتى «مودجاحەدتەرمەن» ءۇش جىل سوعىسىپ، اقىرىندا جەڭىلگەن بولاتىن. سوندىقتان اشراف گاني مەن قازىرگى ۇكىمەت قانشا ۋاقىت تەرروريستەرگە توتەپ بەرە الاتىنى بەلگىسىز.اقش قارۋلى كۇشتەرى شتاب باسشىلارىنىڭ بىرىككەن كوميتەت توراعاسى گەنەرال مارك ميللي 21 شىلدەدە «تاليبان»* اۋعانستان اۋماعىن بەلسەندى تۇردە باسىپ الىپ، قازىر ەلدەگى 419 ۋەزد ورتالىعىنىڭ 210-نان استامى تالىبتەردىڭ باقىلاۋىندا ەكەنىن جەتكىزدى. الايدا ميللي اۋعان ارمياسى كابۋل مەن باسقا دا ءىرى قالا تۇرعىندارىن سەنىمدى قورعاۋ ءۇشىن اۋدان ورتالىقتارىن ءوز ەسەبىنە سايكەس ادەيى بەرىپ وتىرعانىن ايتتى. اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن دە امەريكا مەن ناتو اسكەرى كەتكەننەن كەيىن دە جاۋعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن اۋعانستان ۇكىمەتىنىڭ كۇشى جەتكىلىكتى ەكەنىن ايتتى. الايدا «تاليباننىڭ»* قازىرگى قارقىنىنا قاراساق، گاني، ميللي مەن بايدەننىڭ وپتيميستىك باعالاۋلارى كۇمان تۋدىرادى.

سونىمەن قاتار اۋعانستان اۋماعىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە ىنتالانىپ وتىرعاندار اراسىندا پاكىستان مەن يران ءجيى اتالادى. جالپى پاكىستان مەن «تاليباننىڭ»* بايلانىسى تۋرالى بۇرىننان بەلگىلى. ال اۋعان شەيىتتەر جاساعى يسلام رەۆوليۋتسياسى كۇزەتى كورپۋسىنىڭ ماماندارى سيرياداعى سوعىس ارەكەتتەرى ءۇشىن جاتتىقتىرىلعان بولاتىن. سول سەبەپتى اۋعانستاندا تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ اراسىندا دا «تاقتالاس» بولۋى ىقتيمال.

اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ ۋشىعۋى اياسىندا رەسەي تاجىكستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستانمەن ۇنەمى بايلانىستا تۇر. بەيسەنبى، 22 شىلدەدە رەسەي مەن تاجىكستان پرەزيدەنتتەرى تەلەفون ارقىلى تاعى دا اۋعانستانداعى جاعدايدى تالقىلادى. ماسكەۋ قاجەت بولعان جاعدايدا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە وڭتۇستىكتەگى اگرەسسياعا تويتارىس بەرۋگە جەدەل كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى.

تامىز بەن قىركۇيەك ايلارىندا رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ارنايى جانە بىتىمگەرلىك قۇرىلىمدارى وزبەكستان، تاجىكستان مەن قىرعىزستان اسكەرلەرىمەن بىرلەسكەن مانەۆرلەر وتكىزەدى. بۇل شارا اۋقىمى جاعىنان بىرنەشە رەسەيلىك ديۆيزيا مەن بريگادانى 2021 جىلدىڭ ساۋىرىندە ۋكراينا شەكاراسىنا ورنالاستىرۋىمەن بىردەي بولادى.

مانەۆرلەرگە رەسەي تاراپىنان قىرعىزستان مەن تاجىكستانداعى رەسەي اسكەري بازاسىنىڭ اۆياتوپتارى، جالپى اسكەر ارمياسىنىڭ ارنايى جاساق بولىمشەلەرى، پسكوۆ جانە نوۆوسيبيرسك ارنايى ماقساتتاعى بريگادالارى، ۋليانوۆ دەسانتتىق-شابۋىلداۋ بريگاداسى، 55-ءشى تاۋ جانە 15-ءشى بىتىمگەرلىك بريگادالارى قاتىسادى. سونىمەن قاتار «بەيبىت ميسسيا -2021» ستراتەگيالىق مانەۆرلەرىنە قاتىساتىن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ء(ۇندىستان، قازاقستان، قىتاي، قىرعىزستان، پاكىستان، رەسەي، تاجىكستان، وزبەكستان) اياسىنداعى قارۋلى كۇشتەردى ەسەپكە الماعانداعى قۇرام. بۇل 4 مىڭنان استام اسكەري قىزمەتكەردى قامتيدى.سونىمەن قاتار اۋعانستانمەن شەكاراداعى سۋرحانداريا وبلىسىنداعى رەسەي مەن وزبەكستاننىڭ بىرلەسكەن مانەۆرلەرىنە ورتالىق اسكەري وكرۋگتىڭ سوققى جاساۋ اۆياتسياسى تارتىلادى. 30 شىلدە مەن 10 تامىز ارالىعىندا قىرعىزستانداعى بىرلەسكەن رەسەي اسكەري بازاسىنىڭ سۋ-25سم شابۋىلداۋ ۇشاعىنىڭ ەكيپاجدارى اسكەرگە اۋە ارقىلى بىرلەسكەن قولداۋ كورسەتەدى.

تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حاتلون وبلىسىنداعى حارب-مايدون پوليگونىندا 5-10 تامىز ارالىعىندا رەسەي، وزبەكستان جانە تاجىكستان اسكەرىنىڭ بىرلەسكەن مانەۆرلەرى وتەدى. ول شاراعا اۋعانستان شەكاراسىنان 20 كيلومەتر قاشىقتىقتا رەسەيلىك 201-ءشى اسكەري بازانىڭ جاڭا بروندى تەحنيكامەن كۇشەيتىلگەن بولىمشەلەرى ورنالاسادى.

* – قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىيىم سالىنعان ۇيىم

Abai.kz