جاسارال قۋانىشالين. قاسيەتتى پارىز
"اقتابان شۇبىرىندى" جانە 30-شى جىلدار اشتىعىنىڭ قۇرباندارىن ماڭگىلىك ەستە ساقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى تولعانىس
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
ەل-جۇرتىنان ايىرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى....
("ەلىم-اي")
"قالىڭ ەلىم، قازاعىم قايران جۇرتىم..."
جىر كەسە، توي-تومالاق، قايدا كۇلكىڭ ؟
ساعالاپ بوتەن جۇرتتىڭ بوساعاسىن،
تاۋسىلدى-اۋ اق تالقانىڭ، ايران ءسۇتىڭ...
("تاريحقا ءۇڭىلۋ")
ەكى ولەڭ. ەكەۋى دە - ەستەن كەتپەس تاعدىر بەلەستەرىندە تۋعان مۇڭداس ولەڭ.
بۇل ولەڭدەردىڭ اراسىندا ەكى جارىم عاسىر سىلەمى جاتىر. العاشقىسىن 1723 جىلى قازاقتاردى تۇتقيىلدان عالامات كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ، 1,5 ميلليون ۇل-قىزىن بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن جەر جاستاندىرعان جوڭعار قوڭتايشىسى عالدان-تسەرەن گەنوتسيدىنەن كەيىن قان جىلاپ، قاتارى سيرەپ قالعان حالىق اتىنان قوجابەرگەن جىراۋ شىعارعان ەدى. ال، ەكىنشى ولەڭدى كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن اياۋلى اقىنىمىز توقاش بەردياروۆ 1932-33 جىلدار اشتىعىنىڭ ىزىمەن جازىپتى ("لەنينشىل جاس", 1988 جىل، 4 اۆگۋست).
"اقتابان شۇبىرىندى" جانە 30-شى جىلدار اشتىعىنىڭ قۇرباندارىن ماڭگىلىك ەستە ساقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى تولعانىس
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
ەل-جۇرتىنان ايىرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى....
("ەلىم-اي")
"قالىڭ ەلىم، قازاعىم قايران جۇرتىم..."
جىر كەسە، توي-تومالاق، قايدا كۇلكىڭ ؟
ساعالاپ بوتەن جۇرتتىڭ بوساعاسىن،
تاۋسىلدى-اۋ اق تالقانىڭ، ايران ءسۇتىڭ...
("تاريحقا ءۇڭىلۋ")
ەكى ولەڭ. ەكەۋى دە - ەستەن كەتپەس تاعدىر بەلەستەرىندە تۋعان مۇڭداس ولەڭ.
بۇل ولەڭدەردىڭ اراسىندا ەكى جارىم عاسىر سىلەمى جاتىر. العاشقىسىن 1723 جىلى قازاقتاردى تۇتقيىلدان عالامات كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ، 1,5 ميلليون ۇل-قىزىن بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن جەر جاستاندىرعان جوڭعار قوڭتايشىسى عالدان-تسەرەن گەنوتسيدىنەن كەيىن قان جىلاپ، قاتارى سيرەپ قالعان حالىق اتىنان قوجابەرگەن جىراۋ شىعارعان ەدى. ال، ەكىنشى ولەڭدى كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن اياۋلى اقىنىمىز توقاش بەردياروۆ 1932-33 جىلدار اشتىعىنىڭ ىزىمەن جازىپتى ("لەنينشىل جاس", 1988 جىل، 4 اۆگۋست).
وسى ەكى الاپات اپاتتىڭ حالقىمىزدى ادام ايتقىسىز قايعى-قاسىرەتكە باتىرىپ، دامۋ قارقىنىن ونداعان جىلدارعا تەجەپ، بولاشاعىنا زور نۇقسان كەلتىرىپ كەتكەنى اقيقات. "باياعىداي بولار ما تاعى زامان !" - دەپ حالىق بەكەرگە كۇڭىرەنبەگەن عوي.
ءيا، 1723 جىلعى قىرعىن بولماعاندا، حالقىمىز حح عاسىرعا كەم دەگەندە 8-10 ميلليون جانى بار ىرگەلى ەل بولىپ جەتەر ەدى. "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" جەتكىزبەدى. روسسيادا 1897 جىلى جۇرگىزىلگەن تۇڭعىش حالىق ساناعىندا قازاقتاردىڭ يمپەريا شەڭبەرىندەگى جالپى سانى 3786 مىڭ دەپ كورسەتىلدى. (وسى رەسمي-ستاتيستيكالىق دەرەككە عىلىمي-دەموگرافيالىق تۇزەتۋلەر جاساعان بەلگىلى دەموگراف عالىم ماقاش ءتاتىموۆ بۇل ساننىڭ دۇرىسى 4200 مىڭ بولۋى كەرەك دەپ شامالايدى. - ج.ق ).
جاڭا عاسىر... 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ، ىلە-شالا رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسىنىڭ ءجۇز مىڭداعان قۇرباندارى، 18-20 جىلدار اشتىعىنىڭ ميلليونعا جۋىق (ش.مۇرتازاەۆتىڭ "قىزىل جەبە" پەساسىنان الىنعان دەرەك. - ج.ق.) بەيكۇنا شەيىتتەرى، جات جەرگە اۋىپ كەتكەن بوسقىندار... ناتيجەسىندە العاشقى ساناقتان كەيىن وتكەن 30 جىل ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى نەبارى 182 مىڭعا (بەس-اق پروتسەنت) ءوسىپ، 1926 جىلعى ساناقتا 3 968 مىڭ بولدى.
تاپ وسى ارالىقتا ۋكرايندار - 61, گرۋزيندەر - 52, تاتارلار - 49, ورىستار مەن لاتىشتار - 40, ليتۆاندار - 39, ەستوندار - 38, قىرعىزدار - 36, ارمياندار مەن مولداۆاندار - 34, چۋۆاشتار - 32, موردۆالار - 31 پروتسەنتكە، باياۋلاۋ وسكەن ءازىربايجانداردىڭ ءوزى - 20, بەلورۋستار - 15, ەۆرەيلەر - 14, وزبەكتەر - 12, تۇرىكمەندەر - 9 پروتسەنتكە كوبەيدى. تەك باشقۇرتتار عانا 45 پروتسەنتكە ويسىراي ازايىپ كەتكەن (ۆولگا بويىنداعى اشتىقتىڭ زاردابىنان بولۋى ىقتيمال).
سوڭعى كەزدە ورتالىق باسىلىمداردا جارىق كورگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 1926 جىلدان كەيىنگى حالىق ساناعى 1936 جىلى جۇرگىزىلگەن. الايدا، ونىڭ قورىتىندىسىنان ەكى ساناق ارالىعىندا حالىق سانىنىڭ كۇرت كەمىگەنىن كورىپ، شوشىپ كەتكەن ستالين دەرەۋ ساناق جۇرگىزۋگە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى جازالاپ، 1939 جىلى قايتارا ساناق جۇرگىزۋگە ءامىر ەتەدى. قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا بارى - ءستاليننىڭ تىكەلەي قاداعالاۋىمەن ابدەن ەكشەلىپ، "تۇزەتىلىپ", اشتىق پەن رەپرەسسيا قۇرباندارى بۇركەمەلەنىپ جاريالانعان سول 39 جىلدىڭ ساناق مالىمەتتەرى.
بىراق 32-33 جىلدار اشتىعىنىڭ ءىزى قانشا جاسىرعانمەن سايراپ جاتىر. ساناقارالىق 13 جىل ىشىندە ارمياندار مەن مولداۆاندار - 37, ورىستار، تاتارلار مەن تاجىكتەر - 30, ءازىربايجاندار - 29, وزبەكتەر مەن گرۋزيندەر - 24, چۋۆاشتار - 23, بەلورۋستار مەن باشقۇرتتار - 18, قىرعىزدار مەن ەۆرەيلەر - 16, موردۆالار - 9, تۇرىكمەندەر - 6 پروتسەنتكە كوبەيسە، قازاقتار - 22, لاتىشتار - 19, ەستوندار - 18, ليتۆاندار - 12, ۋكرايندار - 1 پروتسەنتكە ازايعان.
بۇل فاكتىلەر مىناداي انىقتامانى قاجەت ەتەدى: اتالمىش كەزەڭدە بالتىق جاعالاۋىندا اشتىق بولماعانى بەلگىلى، دەمەك، لاتىشتار، ەستوندار مەن ليتۆانداردىڭ ازايۋى، نەگىزىنەن، ەميگراتسياعا بايلانىستى بولسا كەرەك. ال، قازاقتار مەن ۋكراينداردىڭ سەلدىرەۋى تىكەلەي اشتىقتىڭ سالدارى.
قازىر كوپشىلىككە تام-تۇمداپ جاريا بولا باستاعان مالىمەتتەر بويىنشا، اشتىق كەزىندە ۋكرايندار شامامەن 4-5 ميلليون، قازاقتار 3 ميلليون ادامىنان ايىرىلعان. بۇل شىعىن ۋكراين سياقتى ءىرى حالىقتىڭ 10-15 پروتسەنتىن قامتىسا، قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارتىسى ەدى. سوندىقتان 1933 جىلدان ساناققا دەيىنگى 6 جىل ىشىندە تابيعي ءوسىم ەسەبىنەن ۋكرايندار اشتىق الدىنداعى سانىنا قايتادان جۋىقتاسا (1926 جىل - 36 000 مىڭ، 1939 جىل - 35 500 مىڭ), قازاقتار (1926 جىل - 3 968 مىڭ، 1939 جىل - 3 101 مىڭ) تەك 60-شى جىلداردىڭ باسىندا عانا 1926 جىلعى دەڭگەيىنە جەتتى.
ەگەر ەلدى اشتىق جايلاماعاندا، حالقىمىز اتالعان ۋاقىت ارالىعىنداعى باسقالاردىڭ تابيعي ءوسىمى قارقىنىمەن كوبەيىپ وتىرسا، 1939 جىلى 30101 مىڭ ەمەس، 6 - 7 ميلليونعا، ءسويتىپ، قازىر كەم دەگەندە 15 - 20 ميلليون دەڭگەيىنە جەتەر ەدى.
قايتا قۇرۋ، جاريالىلىق كەزەڭىنە دەيىن 30-جىلدار اشتىعى تۋرالى شىندىق ايتىلماي كەلدى. سونىڭ سالدارىنان بەيبىت ۋاقىتتا قازاقتار سانىنىڭ ويسىراي كەمىپ كەتۋى ءارتۇرلى قيسىنسىز دالەلدەرمەن ءتۇسىندىرىلدى. مىسالى، 1982 جىلى موسكۆانىڭ "فينانسى ي ستاتيستيكا" باسپاسىندا شىققان "ناسەلەنيە سسسر سەگودنيا" كىتابىنىڭ 35-بەتىندە مىناداي "تۇسىنىك" بەرىلگەن: "دوۆولنو سيلنو سنيزيلاس س 1926 پو 1939 گگ. چيسلەننوست كازاحوۆ، چتو وتچاستي وبياسنياەتسيا سوكراشەنيەم يح ەستەستۆەننوگو پريروستا. نەمالوۆاجنۋيۋ رول زدەس، ۆيديمو، سىگرالو ي نەكوتوروە پرەۆىشەنيە چيسلەننوستي كازاحوۆ نا 1926 گ. زا سچەت پريسوەدينەنيا ك نيم چاستي كيرگيزوۆ ي نەكوتورىح درۋگيح تيۋركويازىچنىح گرۋپپ".
وسى ۇزىندىدە كولدەنەڭ تارتىلعان ەكى "سەبەپتىڭ" ءبىر دە ءبىرى شىندىققا مۇلدە جاناسپايدى. بىرىنشىدەن، وسى 13 جىل ىشىندە تابيعي ءوسىم تومەندەدى دەگەن ۇشقارى ويعا ورىن بەرگەننىڭ وزىندە حالىق سانى سونشاما كەمۋى مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىدەن، وزگە حالىقتار ەسەسىنەن سانىن كوبەيتۋ بىلاي تۇرسىن، كەرىسىنشە، قازاقتار ۇنەمى وزدەرى باسقا حالىقتار قاتارىن تولىقتىرىپ وتىرعان. "اقتابان" نەمەسە گولوششەكيننىڭ كەزىندە بوسقىنعا تۇسكەن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى تۋىستاس، تىلدەس حالىقتارعا قوسىلىپ كەتكەن.
بۇعان ء"بىلىم جانە ەڭبەكتە" (1982, № 10, 8-بەت) جاريالانعان ء"بارى زاڭدىلىق" اتتى ماقالاداعى م.ءتاتىموۆتىڭ مىنا سوزدەرى دە ايعاق بولادى: "...وتكەن قيىن زاماننىڭ كەيبىر الاساپىران اۋمالى-توكپەلى كەزىندە ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ سانى قاتتى كەمىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار بەينەبىر ەرىگەن قار سۋىنداي جىلجي اعىپ، ويدا جوقتا وزبەك باۋىرلارىنىڭ سانىن كەلىپ تولتىرعان.
...قازاق جۇرتىنىڭ ەسەسىنەن كەزىندە وزبەكتەر عانا ەمەس، كورشى قاراقالپاقتار، قىرعىز، تۇرىكمەن حالىقتارىنىڭ سانى دا ءبىراز ءوستى".
سول ماقالادا جانە ونىمەن قاتار باسىلعان نوكىس قالاسىنىڭ ازاماتى جاڭاباي ساپاروۆتىڭ حاتىندا وزبەكستانداعى كوپتەگەن قازاقتار پاسپورتقا "وزبەك" بولىپ جازىلىپ، حالىق ساناقتارىندا وزبەك رەتىندە ەسەپكە الىناتىنى دا ايتىلعان. تاشكەنت وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىنىدا تۇراتىن كەيبىر قازاق تانىستارىمنىڭ دا تاپ وسىنداي جاعدايدا جۇرگەنىن مەن دە راستاي الامىن.
بەتبۇرىس تالاپتارىنىڭ ءبىرى - شىندىق، تەك قانا شىندىق! شىن مانىندە تولىق، بۇكپەسىز اقيقاتتىڭ ءتۇپ-تامىرىنا تەرەڭ بويلاي ءتۇسۋ شارت. دەمەك، قازاق حالقى تاريحىنداعى اسا قارالى ەكى كەزەڭدى ايرىقشا نازارعا الاتىن كەز جەتتى.
قازىر ەلىمىزدە ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ ءىسى قولعا الىنىپ جاتىر. بۇل - اسا قاجەتتى ءىس. سول سياقتى، الماتىدا 1723 جانە 1932-33-جىلدار قۇرباندارىنا ارنالعان ارنايى ەسكەركىش تۇرعىزۋ - ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز دەپ بىلەمىن. ول ەسكەرتكىش قالانىڭ قاي تۇسىنا ورنىعۋى كەرەك؟ مۇنى كوپ بولىپ اقىلداسقان ءجون.
ال، ەسكەرتكىش قانداي بولۋى كەرەك؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وزگە حالىقتاردىڭ وسىنداي مۇڭلى تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان مونۋمەنتتىك ونەرىنە نازار اۋدارسا ارتىق بولماس ەدى. لاتۆياداعى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە فاشيستەر كونتسلاگەردە قۇرتىپ جىبەرگەن 100 مىڭنان اسا قۇربانداردى ەسكە ساقتاۋ ماقساتىمەن 1967 جىلى اشىلىپ، اۆتورلارى 1970 جىلى لەنيندىك سىيلىق العان مەموريالدىق انسامبلدەن كوپ ۇلگى الۋعا بولار ەدى. بۇل مەموريالدىق ءانسامبلدىڭ قۇرامىندا ارنايى مۋزەي مەن "ازاپ جولى" بويىنا تۇرعىزىلعان سيمۆولدىق كومپوزيتسيالار بار.
نەمەسە 1915 جىلعى گەنوتسيدكە بايلانىستى ارميانداردىڭ ءوز تاريحىن ءمۇسىن ونەرى تىلىمەن قالاي سويلەتكەنىن كورۋ كەرەك.
ال ەندى ۋاقىتى، كەيبىر سيپاتتارى، قۇربانداردىڭ سانى جاعىنان 30-جىلدار قىرعىنىنا وتە ۇقساس تاريحي وقيعا - 1975-77 جىلدارى كامپۋچيادا 7 ميلليون حالىقتىڭ ء(وز حالقىنىڭ) 3 ميلليونىن قىرىپ تىنعان پول پوت پەن يەنگ ساري گەنوتسيدى. كامپۋچيادا قازىر 20 ماي رەسمي تۇردە گەنوتسيد قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ ەسەپتەلەدى، ال، ەل استاناسى پنومپەندەگى بۇرىنعى تۋول سلەنگ ليتسەيى گەنوتسيد قۇرباندارىنىڭ مۋزەيىنە اينالدىرىلعان.
سونىمەن، الماتىدا مۇنداي ەسكەرتكىش قۇرامىندا ءارى مۇسىندىك تۋىندىلار، ءارى مۋزەي، ءارى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى (بىرەۋى 1723 جىلعا، ەكىنشىسى 1932-33 جىلدارعا ارنالعان) بار تۇتاس كومپلەكس بولعانى ابزال. مىسالى، ەسكەرتكىش مىنا سۋرەتتەگى (وكىنىشكە وراي، مەنىڭ وسى ماقالامەن بىرگە جۋرنالعا بەرگەن سول سۋرەتىم جاريالانباي قالدى جانە كەيىن ونىڭ ءوزىن رەداكتسيادان تاپتىرتا المادىم. ارينە، قاجەت بولسا، ونى قالپىنا كەلتىرە الامىن. - ج.ق.) اركا تۇرىندە جاسالىپ، اركانىڭ ەكى تىرەك-تابانى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى، ورتا تۇسى - مۋزەي بولسا، ال، اركانىڭ ءون بويى ءتيىستى مۇسىندىك سۋرەت - بارەلەفتەرمەن كومكەرىلسە.
سونداي-اق، كەيبىر رەسپۋبليكالاردا تۇرعىزىلعان وتان-انا (ماسەلەن، "مات - گرۋزيا", "مات - ۋكراينا") ۇلگىسىندە استانامىزدا سيمۆول-ەسكەرتكىش ورناتۋ ىسىنە دە ءبىز ءالى سامارقاۋ قاراۋمەن كەلەمىز. اق جاۋلىق نە اق كيمەشەك كيگەن قازاق ايەلىنىڭ بەينەسى وسى ەسكەرتكىشتىڭ باستى سيمۆولى بولا الادى عوي دەپ ويلايمىن.
ۋاقىتتىڭ ءوزى ۇسىنىپ وتىرعان وسىناۋ ماسەلەگە بايلانىستى كوكەيىمىزدە كوپتەن جۇرگەن كەيبىر ۇسىنىستارىمىزدى العا تارتا وتىرىپ، ءتيىستى مەكەمە، جاۋاپتى ۇيىمداردىڭ، مامانداردىڭ، جالپى جۇرتشىلىقتىڭ بۇعان قالاي قارايتىنىن بىلگىمىز كەلەدى.
جاسارال قۋانىشالين،
كازپي-ءدىڭ وقىتۋشىسى، سسسر
جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
رەداكتسيادان: وسى ماقالادا قوزعالعان ماسەلەگە، كوپشىلىك وقىرمان، ءسىز قالاي قارايسىز؟ ۇسىنىس-تىلەكتەرىڭىزدى اشىق ايتىپ، ويلارىڭىزدى ورتاعا سالۋعا شاقىرامىز
"جالىن", 1988 ج.، №6.
