التىن وردا تاريحىنا قاتىستى كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەر

3 بولىك

ورىستاردىڭ «موڭعول-تاتارلارمەن» ءبىرىنشى قاقتىعىسى 1223 ج. قالقا وزەنىندە ورىن العانى ەجەلگى وتاندىق جىلنامالاردا وتە-موتە تولىق جانە ەگجەي-تەگجەي جازىلدى، تەك ولاردا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، «قالقاداعى شايقاس جايىندا، ورىس كىنازدارى جونىندە جانە جەتپىس ءبۇحادىر  تۋرالى حيكاياتتا» دا ءسوز ەتىلەدى [سەردتسا يز كرەپكوگو بۋلاتا. سبورنيك رۋسسكيح لەتوپيسەي ي پامياتنيكوۆ ليتەراتۋرى. – م.: پاتريوت، 1990.].

بىراق تا مالىمەتتەردىڭ مولدىعى ءاماندا ايقىندىققا باستاپ اكەلمەيدى…

جالپى العاندا، تاريح عىلىمى قالقا وزەنىندە بولعان وقيعا  – رۋسكە جاتجەرلىكتەردىڭ شابۋىلداماعاندىعىن، ورىستاردىڭ ءوز كورشىلەرىنە باسقىنشىلىعى فاكتىسى ەكەنىندىگىن دە جوققا شىعارمايدى. ويلاپ كورىڭىزدەر. تاتارلار (ورماندىق قىپشاقتار – Abai.kz) دالالىق قىپشاقتارمەن سوعىسقان (قالقاداعى شايقاس تۋرالى جازبالاردا مرڭعولدار بىردە ءبىر رەت اۋىزعا الىنبايدى). جانە ولار رۋسكە (نورمانياعا) ەلشى جىبەرىپ، ورىستاردان (فين-ۋگورلاردان) ءوز ارالارىنداعى  وسى سوعىسقا ارالاسپاۋلارىن سۇرايدى. ورىس كىنازدارى ولار جىبەرگەن ەلشىلەردى… ولتىرەدى، ال، كەيبىر باعزى ماتىندەردە، تەك قۇر ءولتىرىپ تاستامايدى، – «ازاپتايدى». بۇنداي قىلىق، سىپايىلاپ ايتقاندا، ادامعا جات، ءارى قاي داۋىردە بولماسىن كىسىنىڭ قانىن جۇكتەۋ ەڭ اۋىر قىلمىس سانالادى. سودان كەيىن ورىستار الىس جورىققا اتتانادى. ولار ءرۋستىڭ شەكاراسىنان تىس وڭىردە ءبىرىنشى بولىپ، تاتار جەرىن شاۋىپ، شىلقاي ولجاعا باتىپ، مالدى بارىمتالاپ، سەگىز كۇندە ەل ىشىنە دەندەي ەنەدى. وندا، قالقادا ەڭ شەشۋشى شايقاس ورىن الىپ، قورىققان قىپشاق وداقتاستارى تۇرا قاشادى (جىلناما دا، ودان مىسال كەلتىرىپ وتىرعان اۆتور دا – ءبىر نارسەنى جورتا ىشكە بۇگىپ وتىر – ول دالالىق قىپشاقتاردىڭ بۇرىنعىداي ەمەس، ازامات سوعىسى اياقتالعاندىقتان ءوز قانداستارىن وزگەمەن بىرگە قاسقىرداي شاپقىلارى كەلمەگەنى – Abai.kz) دا، كىنازدار جالعىز قالىپ، ءۇش كۇندىك سوعىستان كەيىن بارىپ، تاتارلاردىڭ جاندارىڭدى قالدىرام دەگەن سوزدەرىنە سەنىپ، تۇقىنعا بەرىلەدى. بىراقتا ورىستارعا دەگەن ىزا-كەگى قايناعان تاتارلار تۇتقىنعا تۇسكەن كىنازداردى تۇگەلدەي قىرىپ سالادى (بۇل ءوزى شەكتەن شىققاندىق قوي؟! ولار ەلشىلەرىن ءولتىرىپ، ءبىرىنشى بولىپ سوعىس اشقاننان باسقا ەش ءجابىر كەلتىرگەن جوق قوي…). ءبىر دەرەكتە – ازاپتاماي ءولتىردى دەسە، باسقالارىندا – وڭباعاندار اياق-قولدارى ماتالعان ولاردىڭ ۇستىنە تاقتاي سالىپ، وعان وزدەرى تۇتقىندارعا (بارىنە ەمەس تەك ورىس كىنازدارىنا عانا – Abai.kz) وتىرىپ الىپ،  دۋماندى استا-توك توي جاسايدى.

كوزگە ۇرىپ تۇراتىنى، ەڭ ارقاسى قۇرىسقان «تاتارفوبشى»، جازۋشى ۆ. چيۆيليحين، ءوزىنىڭ سەگىز ءجۇز بەتتىك «جادى» كىتابىندا «وردالىقتارعا» قاتىستى قارعاپ-سىلەۋدەن تۇراتىن لاعىنەتىن ءۇيىپ توكسە دە، قالقاداعى وقيعانى  قاباعى تۇكسيىپ اينالىپ وتەدى. از-كەم ءسوز ەتىپ، الدەقانداي ءبىر شايقاستىڭ بولعانىن عانا ات ءۇستى ءسوز ەتەدى… [چيۆيليحين ۆ. پاميات. – م.: سوۆرەمەننيك، 1982.]

ارينە ونى تۇسىنۋگە بولادى: ويتكەنى، ورىس كىنازدارى بۇل تاريحي وقيعادا سۇمىرەيتىلىپ سۋرەتتەلىپ وتىر عوي. ءوز جانىنان قوسقانى: گاليچ (قازىرگى ۋكراينانىڭ يۆانو-فرانكوۆسك وبلىسىنىڭ ەجەلگى اتاۋى – ءا.ءا.ءا.) كىنازى  ايبىندى مستيسلاۆتى (نورماندىعىن ەسكەرمەي – حوحولعا بالاپ جەردەن الىپ، جەرگە سالادى – Abai.kz) باسقىنشى عانا ەمەس، بارىپ تۇرعان وڭباعان جان بولعاندىعى، بۇل تۋراسىندا كەيىن قايىرا ءبىر سوعاتىن بولامىز…

ەندى جۇمباعىمىزعا ورالايىق. «قالقاداعى شايقاس تۋرالى حيكاياتتىڭ» ءوزى نەگە ەكەنى بەلگىسىز... ورىستاردىڭ قارسىلاستارىن تۇستەپ تانىپ بەرۋگە قاۋقارسىز! ەندى وي ەلەگىنە سالىپ باعالاپ كورە بەرىڭىزدەر: «ء…بىزدىڭ كۇنامىزگە بولا بەلگىسىز، ءدىنسىز قۇدايدان بەزگەن مواۆيتيان (مواۆيتيان – سەميت تىلدىك توبى بويىنشا جويىتتەرگە تۋىس ءولى تەڭىز (مواۆ) ماڭىنداعى تايپا. ىنجىلدە ونى اۆرامنىڭ باۋىرى لوتتىڭ ۇلكەن قىزىنان تۋعان جيەنىنىڭ ۇرپاعى دەلىنەدى – Abai.kz) دەگەن حالىق كەلدى، ولار تۋرالى وزدەرى كىمدەر، قايدان كەلدى، تىلدەرى قانداي، قاي تايپادان، ءارى قاي ءدىندى ۇستاناتىندارىن ەشكىم ءدالدى ءبىلىپ بولمايدى. بىرەۋلەر – ولار تاتارلار ەدى دەسە، ەكىنشىلەرى – تاۋرمەندەر، ەندى كەيبىرەۋلەر – پەچەنەكتەر دەگەندى ايتادى» (تۇركى تىلىنەن ەسپەرانتولىق (جاساندى) كونە سلاۆيان (كىتابي پولياك) تىلىنە ادەبي ۇرلىق جاساۋ ۇستىندە حازار قاعاندىعىنىڭ جازباسىنا جيەندىك جاساعان ورتا عاسىرلىق يەزۋيت كىتاپ كوشىرۋشى كەيىن بىرەۋلەردىڭ جەڭىل قولىمەن «موڭعولعا» اينالىپ شىعا كەلگەن «مواۆيتيان» سوزىمەن بىردەڭكەنى بۇلدىرگەنى سەزىلىپ تۇر (كەيىن اراب-پارسى ءتىلدى جويىتتەر ايارىلىقپەن “موعول” دەپ ءتۇرىن وزگەرتىپ شىعىس تاريحىنا ەنگىزگەن وسى اتاۋدان وا تاريحشىلارى ولسە دە ايىرىلار ەمەس، ويباي بۇل تۇركى ءسوزى «مىڭ قولدى» بىلدىرەدى دەپ ءوزىڭدى وقىتادى) – سول بۇلدىرگەندى تۇزەي بىلگەن بۋشوۆ نيەتى بۇزىق بولسا دا، دۇرىس جولدى نۇسقايدى. بيلىككە جاقىن جويىتتەردىڭ (ونىڭ ىشىندە، يۋدەي سەكتانتتاردىڭ) ايتاعىمەن  قىپشاق ەلشىلەرىن ورىس كىنازدارى ءولتىرۋى ىقتيال، وسى سوت ايىپتاۋى قۇجاتىن ورتا عاسىرلىق كىتاپ كوشىرۋشى يەزۋيت جىمىن بىلدىرمەي تاريحي جىلناماعا اينالدىرىپ وتىرعان جوق پا دەگەن ويعا دا قالدىرادى: ءبىز ۇققان دۇنيە وسى، ەندى بۋشكوۆقا كەزەك بەرەيىك – Abai.kz).

ايتارى جوق، ءبىر ءتۇرلى سويلەم جولدارى! ەستەرىڭىزگە سالامىن، وقيعا بولىپ وتكەننەن كەيىن كوپ كەيىن جازىلىپ وتىر، ال، ول كەزدە قالقادا ورىس كىنازدارىنىڭ كىمدەرمەن سوعىسقانىن ءبارى دە ناقتى بىلەتىن ەدى. ويتكەنى، قوسىننىڭ امان قالعان بولىگى (از-مازى، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا – وننان ءبىرى) قالقادان امان-ساۋ ەلدەرىنە ورالدى. ونىڭ ۇستىنە، جەڭىلگەن ورىس پولكىن  ىندەتە قۋعان جەڭىمپازدار نوۆگورود-سۆياتوپولچ (ۇلى نوۆگورودپەن!  شاتىستىرىپ الماڭىزدار; دنەپر جاعالاۋىنداعى كونە قالا – ا.ب.) جەرىنە دەيىن بارىپ، ول جەردەگى بەيبىت تۇرعانداردى شاپقان بولاتىن، وسى تۇرعىندار اراسىندا دا كۋاگەرلەردىڭ بولۋى ىقتيمال [بۋنيچ ي. پياتيسوتلەتنيايا ۆوينا ۆ روسسي. – سپب.: وبليك، 1996.].

بىراق تا وسى دۇشپان «كورىنبەس» بولىپ قالىپ وتىر. قايدان كەلگەنى دە، قاي تىلدە سويلەگەنى دە بەيمالىم. ەرىك وزىڭىزدە، اقىلعا سىيمايتىن بىردەڭە…

الدە قىپشاق، الدە تاۋرمەن، الدە تاتارلار… وسى ءبىر مالىمدەمە جۇرتتىڭ ءبارىن تۇيىققا تىرەيدى. ال، قىپشاقتاردى اڭگىمە بولىپ وتىرعان شاقتا رۋستە جاقسى بىلەتىن – جۇزدەگەن جىلدار توسەكتە باستارى، ورىستە مالدارى قوسىلىپ، جاۋعا بىرگە اتتانىپ، ىلىك-شاتىس تۋىس بولدى… قىپشاقتاردى تانىماۋ – ەشبىر اقىلعا دا سىيمايدى؟

تاۋرمەن – سول داۋىردە قارا تەڭىز جاعالاۋىنداعى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تۇركى تايپاسى. ول دا سول كەزدە ورىستارعا ءتاپ-ءتاۋىر تانىستىن.

تاتارلار (مەن بۇنى كەيىن دالدەيمىن) 1223 ج. ەڭ قۇرىعاندا ون جىلدىڭ كولەمىندە قارا تەڭىز ماڭىن مەكەن ەتتى.

قىسقاسىن ايتقاندا، جىلناماشى الدەبىر سەبەپپەن جالعاندىقتى تۋىنداتىپ وتىر. وعان سەنىمىم كامىل، وتە سالماقتى سەبەپ بويىنشا وسى شايقاستاعى ورسىتاردىڭ دۇشپاندارىن تىكەلەي ايتقىسى كەلمەيدى. جانە مەنىڭ بۇل كۇمانىم ءبارىنىڭ ويدان شىعارىلىپ وتىرعاندىعى. بىرىنشىدەن، «...بىرەۋلەر – ولار تاتارلار ەدى دەسە، ەكىنشىلەرى – تاۋرمەندەر، ەندى كەيبىرەۋلەر – پەچەنەكتەر دەگەندى ايتادى...» دەگەن سويلەم سول داۋىردەگى ورىستاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن ەش قابىسپايدى. ولاردىڭ بارلىعىندا «حيكاياتتىڭ» اۆتورىنان باسقالار رۋستە جاقسى ءبىلدى…

ەكىنشىدەن، ەگەردە ورىستار قالقادا «بەيمالىم» ءبىرىنشى رەت بەپتە-بەت كەلىپ وتىرعان حالىقپەن سوعىسسا، وندا ورىن الاتىن وقيعا مۇلدەم وزگە بولار ەدى، بۇل ارادا مەنىڭ ايتپاعىم، كىنازداردىڭ تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تالقاندالعان ورىس پولكىنىڭ ىزىنە قۋعىنشىلاردىڭ ءتۇسۋى.

شىندىعىنا كەلگەندە، «اعاش قورشاۋ مەن اربادان» قۇرىلعان قورعانىستا ءۇش كۇن بۇعىپ وتىرىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋشى كىنازدار... تاتار قوسىنىنىڭ قاتارىندا سوعىسىپ جۇرگەن الدەبىر ورىس ەسىمدى  پلوسكينيانىڭ  جۇرت الدىندا كەۋدەسىندەگى شىرماقتى ءسۇيىپ، قارۋىن تاستاپ قولعان تۇسكەندەردىڭ ەشقايسىنا ءجابىر كورسەتىلمەيدى دەپ  ات-سۋ ىشكەنىنەن كەيىن بەرىلەدى.

الداپ سوقتى، ءيتتىڭ بالاسى. بىراق ءىستىڭ ءمانىسى ونىڭ ايارلىعىندا ەمەس (تاريحتا ورىس كىنازدارىنىڭ وزدەرى دە «شىرماقتى ءسۇيىپ» ايارلىقپەن ۋادەلەرىندە تۇرماعاندىقتارىنىڭ دالەلى جەتىپ ارتىلادى), ال، «ەشكىم بىلمەيتىن حالىقتىڭ» جاۋىنگەرلەرى اراسىنا جۇمباق جاعدايدا تاپ بولعان ورىس، ءارى ءماسىحشى پلوسكينيانىڭ جەكە باسىندا بولىپ تۇر. ءبىر قىزىعى ونى بۇندا قاي قۇداي ايداپ الىپ كەلدى؟

«كلاسسيكالىق» ۆەرسيانىڭ جاقتاۋشىسى ۆ. يان پلوسكينيانى جول بويىنان «موڭعول-تاتارلار» ۇستاپ العان دالا كەزبەسى ەدى، ال، ونىڭ مويىنا شىنجىر بۇعاۋ سالىپ، قارسىلاسۋشىلار جەڭىمپازدارعا بەرىلۋى ءۇشىن ورىس قورعانىسىنا اكەلەدى دەپ سۋرەتتەيدى.

بۇل تىپتەن دە ۆەرسيا ەمەس – ايىپقا بۇيىرماڭىزدار، بارىپ تۇرعان اقىلدان الجاسۋ. ويلاپ كورىڭىز دە، بارشا عۇمىرىن ءوز كورشىلەرى سلاۆياندار (ورمان قىپشاقتارى دەپ ۇعامىز) جانە دالالىق-كوشپەلىلەرمەن سوعىسقا ارناعان، سوعىستىڭ بارلىق تاۋقىمەتىن باستان وتكەرە بىلگەن ورىس (نورمان) كىنازىنىڭ ورنىنا ءوزىڭىزدى قويىڭىز…

ءسىزدى ءۇش كۇن بويى الىس جەردە بۇعان دەيىن ەشكىم بىلمەيتىن تايپانىڭ اسكەرلەرى قورشاپ الدى. ءۇش كۇن بويى ءتىلىن بىلمەيتىن، ءوڭى وزگە جانە كەلبەتى بوگدەلىگىمەن جۇرەگىڭدى اينىتاتىن  جاۋدىڭ شابۋىلىنىڭ بەتىن قايتاراسىڭ. كەنەت وسى ءبىر جۇمباق دۇشپان ءسىزدىڭ قورعانىسىڭىزعا موينىنا بۇعاۋ سالىنعان  كيىمى البا-جۇلبا جاندى الىپ كەلەدى، ول شارماقتى ءسۇيىپ، قورشاۋعا العاندار (تاعىدا، ءارى تاعىدا ءبىر رەت قايتالاپ ايتامىن: سىزگە بۇرىننان، ءتىلى مەن ءدىني سەنىمى جاعىنان مۇلدەم بەلگىسىزدەر!) بەرىلسەڭدەر جاندارىڭدى قالدىرادى انت سۋ ىشەدى …

ال، ءسىز بۇنداي جاعدايدا نە ىستەر ەدىڭىز؟

اقىر اياعىنا دەيىن سوعىساسىز! از-ماز اسكەري تاجىريبەسى بار ەسى دۇرىس ەشبىر جان تۇتقىنعا بەرىلمەيدى (ونىڭ ۇستىنە، ناقتىلاي ايتار بولساق، ءسىز تاياۋدا عانا اتالعان حالىقتىڭ وزىڭىزگە جىبەرگەن ەلشىسىن ءولتىرىپ، تايپالاستارىن شاپتىڭىز).

ال، ورىس كىنازدارى نەگە ەكەنى بەلگىسىز تۇتقىنعا بەرىلە سالاۋدى حوش كورەدى…

ونىڭ ۇستىنە، نەگە «الدەنەگە» بولا؟ تاپ سول «حيكاياتتا» بۇل جايىندا ەكى ۇشتىلاۋ جازىلادى (ماسەلەنىڭ بايبىنا بارماعاندىقتان بۋشكوۆ وسىنى ايتىپ وتىر، بۇگىنگى جالعانشىل سلاۆياندارعا ەمەس قازىرگى ناعىز تۇركىلەرگە ءبارى دە تۇسىنىكتى): «تاتارلارمەن بىرگە برودنيكتەر (رۋىنا، تايپاسىنا، تەگىنە قاراماي ءوز بەتىمەن توپ قۇراتىن نە ءماسىحشى، نە مۇسىلمان جاۋگەر ەركىن جاۋىنگەر – قازاقتاردى ورىستار سوزبە-ءسوز “كەزبەلەر” دەپ ءوز مانەرىمەن اۋدارىپ الىپ وتىر – Abai.kz) بولدى، ال، ولاردىڭ قولباسشىسى پلوسكينيا (تاعىدا سوزبە-ءسوز اۋدارما بۇل جولى تاريحي كىسى اتى: (ى)يالپاق-جالپاق) ەدى» (سونىمەن جىلنامادا ءبىرىنشى رەت «قازاق» ەتنونومى «برودنيك» تۇرىندە ۇشىراسادى دا: اتالعان اتاۋ اۋەلى يەزۋيتتەر، كەيىن رەسەيلىكتەر تاراپىنان بۇرمالانادى. بۇرىنعى قىپشاقتاردى الماستىرعان (مۇرات ءاجى قىپشاقتىقتىڭ پايداسىنا وسى فاكتىنى ادەيى نازاردان تىس قالدىرادى//ويتكەنى، ءبىرتۇتاس قىشاق-وعىزدىق: وعىز-سەلجۇك جانە قىپشاق-قازاق (وزبەك-قازاق) يمپەرياسى بولىپ ەكىگە ايىرىلعان ەدى: ءارى ونىڭ قۇرامىنا ءتىلى دە، ءدىنى دە بولەك تايپالار دا ەندى)  رۋى، تايپاسى، تەگى جانە ءدىنى ارقيلى ەركىن جاۋگەر قازاق قوسىندارى (ونىڭ ىشىندە: بۇكىل تۇركىلىك ازامات سوعىسى اياقتالعان سوڭ، نايماندىق – اريان قارا قىتايلىق (شىعىس تۇركىستاندىق) جانە قوڭىراتتىق – مۇسىلمان تۇراندىق يمپەريالاردىڭ بۇرىنعى جاۋلاسۋشى اسكەرلەرى دە ءوزارا بىرىگىپ، «وزبەك» اتاۋىمەن) شىڭعىسحاننىڭ باستاۋىمەن ءرۋستى شاپتى – Abai.kz).

برودنيكتەر (باتىس تاريحىندا – فەدەراتتار (قازاقتار) – Abai.kz) – سول جەرلەردە تىرشىلىك كەشكەن ەركىن ورىس جاساقتارى ەدى. كازاكتاردىڭ  نەگىزىن قالاۋشىلار. ەندەشە، بۇنىڭ بارلىعى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى: ولاردى تۇتقىنعا بەرىلۋگە كوندىرگەن بايلانعان قۇل-قۇتان ەمەس، تاپ وزدەرىمەن دارەگەيلەس، قولباسشى سلاۆيانين (رۋستىك دەپ ۇعامىز), ءارى ءماسىحشى ەدى… ونداي جانعا سەنۋگە بولاتىندىقتان – كىنازدار ونىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامادى.

بىراق تا ىيالپاقتىڭ شىنايى الەۋمەتتىك تەگىن ايقىنداۋ ماسەلەنى مۇلدەم شيەلەنىستىرە تۇسەدى. بۇدان شىعاتىنى، برودنيكتەر (قازاقتار) از ۋاقىت ىشىندە «بەلگىسىز حالىقپەن» قويدىڭ شەك-قارىنىنداي ارالاسىپ، وزدەرىنىڭ قانى مەن ءدىنى ءبىر باۋىرلارىنا قارسى، ولارمەن قوسىلا ورىستارعا سوققى بەرۋگە قالاي كەلىسە كەتتى؟

تاعىدا الدەنەنىڭ قيۋى كەلمەي قالادى. تۇسىنىكتى، برودنيكتەر ەتەگىن كەسىپ ەلدەن شىققاندار بولاتىن، تەك وزدەرى ءۇشىن سوعىساتىن (بۇل قازاق قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى الاشتىڭ اسىل تەگىن قۇراپ وتىرعان قازاق ەمەس، سوعىستى كاسىپ ەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ورتاق اتاۋى) بولعاندىقتان قايدان كەلگەندەرىن، قاي تىلدە سويلەگەندەرىن، قاي ءدىندى ۇستانعاندارىن ەش پەندە ءبىلىپ بولمايتىن «ءدىنسىز مواۆيتياندارمەن» (شىڭعىسحاننىڭ جالپى تۇركىلىك ازامات سوعىسى اياقتالعان سوڭ جاساقتاعان ءار ءتىلدى، ءار ءدىندى ەركىن جاۋگەر قازاقتارىمەن (جالدامالىلارىمەن) دەگەن ورىندى – ويتكەنى، تاريحتاعى ءبىر جاعىمسىز قۇبىلىس دىندىك جانە تىلدىك فاكتورعا باسا كوڭىل ءبولۋ بۇل ارادا ورىنسىز – Abai.kz) وپ-وڭاي ءتىل تابىسا كەتتى…

اقيقاتىن ايتقاندا، ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىلادى: قالقا وزەنىندەگى ورىس كىنازدەرى جان بەرىسە شايقاسقان اسكەردىڭ ءبىر بولىگى سلاۆياندىق (رۋستىك), ماسىحتىك ەدى.

بالكىم ءبىر بولىگى عانا ەمەس شىعار؟ مۇمكىن، ەشقانداي دا «مواۆيتيان» بولعان جوق؟ بالكىم، قالقاداعى سوعىس پراۆوسلاۆتار (م.بۋشوۆ تۇسىنىگىنەن وزگەشە بىزشە ارياندىقتار) اراسىنداعى «باس-جاقتى ايىرۋ» شىعار؟ ءبىر جاعىنان – ورىس كىنازدارىنىڭ ءبىر قاتار وداقتاستارى [مىندەتتى تۇردە قاداپ ايتارىمىز كوپتەگەن ورىس كىنازدارى نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز قالقا وزەنىندە قىپشاقتارعا قول ۇشىن بەرگەن جوق]، وزگە جاعىنان العاندا – ورىستاردىڭ كورشىلەرى برودنيكتەر (قازاقتار) جانە ءماسىحشى تاتارلار؟

وسى ۆەرسيانى قابىلداعان كەزىمىزدە بارىدە ءوز ورىن-ورىندارىنا كەلە كەتەدى. جانەدە وسى مەزەتكە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلگەن كىنازدار بوتەندەرگە ەمەس، وزدەرىنە جاقسى تانىس كورشىلەرىنە  تۇتقىنعا بەرىلىپ وتىر (ال ولار بولسا، بەرگەن ۋادەلەرىندە تۇرعان جوق…) [«حيكايات» تەك قانا تۇتقىن كىىنازدار «تاقتاي استىندا الاس ۇرا بۇلقىندى» دەپ قانا جازادى. باسقا دەرەك كوزدەرى ازاپتاماي بىردەن ولتىرگەنىن العا تارتسا، ۇشىنشىلەرى – قۇر عانا كىنازداردى «تۇتقىنعا العانىن» العانىن عانا ءسوز ەتەدى. سونىمەن، «دەنە ۇستىندەگى دۋمان» تاريحى – سونداي نۇسقالاردىڭ ءبىرى عانا بولىپ تابىلادى.] جانە دە نوۆگورود-سۆياتوپولچ تۇرعىندارىنىڭ قالقادان قاشقان ورىستاردى (فين-ۋگورلاردى – Abai.kz) ىزىنە تۇسە تۇرە قۋعان تاتارلاردىڭ... الدىنان شارماق كوتەرىپ شەرۋلەتىپ شىققان جورالعىلىق ءىس-ارەكەتتەرى!

ءدال وسى بەلگىسىز «ءدىنسىز مواۆيتياندارمەن» بولعان شەرۋ اتالعان ۆەرسيانىڭ قالىبىنا ەش سىيمايدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدى كوپتەگەن كۇنالەرى ءۇشىن كۇستانالاۋعا بولادى، بىراق اسىپ-توگىلە وزگەگە سەنىم تانىتۋى باسى ارتىق دۇنيە. شىن مانىسىندە، قانداي ەسى دۇرىس جان الدەبىر ءتىلى، ءدىنى، ءارى قاي ۇلتقا جاتاتىنى ايان ەمەس، الدەقانداي بەلگىسىز كەلىمسەكتەردىڭ الدىنان شارماقتى شەرۋمەن شىقپاق؟!

بىراق تا، كىناز قولىنىڭ قالعان-قۇتقانىنىڭ ارتىنان الدەبىر وزىمىزگە جاقىن، بۇرىننان تانىستار، ەڭ باستىسى، ءوزىمىز سەكىلدى  ماسىحشىلەر تۇرە قۋعان دەپ ۇيعاراتىن بولساق، وندا قالالىقتاردىڭ اقىماقتانۋىنىڭ نەمەسە كەڭكەلەستىكتەرىنىڭ نىشان بەلگىسى ءاپ-ساتتە ساپ تىيىلادى. وزدەرىنەن جاقسى تانىستاردان، ءدىني قارىنداستاردان  وزدەرى سەكىلدى ماسىحشىلەردەن (حريستياندىق پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليكتەردەن) شارماق شەرۋىمەن عانا جان ساقتاعان.

بۇل جولى وسى جان ساقتاۋ وپا اپەرمەدى سالت اتتىلار ولاردىڭ (جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان ازامات سوعىسى كەزىندە ريم مەن گرەكتەر تاراپىنان وزگەرىسكە ۇشىراعان ءدىنبۇزار – Abai.kz) كىرەستەرىن كورە سالا، بىردەن اشۋعا بۋلىعىپ، ءبارىن كەسكىلەپ تاستادى (قاندى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ەلشىلەرىن ءولتىرىپ، ءبىرىنشى بولىپ ەلىن شاپقاندىق ەمەس، بۇنىڭ سەبەبى – كەلگەندەر ءدىن تۇنىعىن بۇزعان حريستياندىق پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليكتى مويىندامايتىن نەستورياندار (اريان قارا قىتايلىق نايماندار) ەدى – بۇنى ا.بۋشكوۆ ەسكەرمەي وتىر. ءارى ازامات سوعىسى اياقتالىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ  كەزى بولاتىن). ەرەكشە اتاپ وتەتىنى، بۇنداي وقيعالار بۇرىندارى دا ورىن الىپ تازا ورىستاردىڭ ء(ار تەكتى ۇلىستار اراسىنداعى تۇركىلەردىڭ) اراسىنداعى ازامات سوعىسى كەزىندە كوزىنە قان تولعان جەڭىمپازدار كىرەس كوتەرگەنگەندە ەش توقتاماي، الدىنداعىلاردى وڭدى-سولدى شاۋىپ تاستايتىن (پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليكتەر اراسىنداعى تۇركى سوعىستارى ءسوز بولىپ تۇر)…

وسىلايشا، قالقاداعى شايقاس – بەلگىسىز حالىقپەن بەتپە-بەت كەلۋ ەمەس، ءماسىحشى-ورىس، ءماسىحشى-قىپشاق ء[بىر قىزىقتىسى، سول ءداۋىردىڭ جىلنامالارى (ارياندىقتان (كەرەيت دىنىنەن) باس تارتقان – اباي.كز) ماسىحشىلىكتى قابىلداعان قىپشاق حانى باستىي تۋراسىندا ءسوز ەتەدى] جانە ءماسىحشى-تاتار اراسىنداعى ءوزارا قىرعىننىڭ ءبىر ەپيزودى. XVII عاسىرداعى ورىس تاريحشىسى وسى سوعىستىڭ قورىتىندىسىن بىلايشا تۇيىندەيدى: «تاتارلار وسى جەڭىستەرىنەن كەيىن  قىپشاق قالالارى مەن كەنتتەرىن تۇك قالدىرماي قيراتتى (وسىدان كەيىن – قازاقتار قالاي كوشپەندىگە اينالمايدى، ءارى 500 جىلدان كەيىن تاريحي جادى حالحامەن (موڭعولمەن) تۋىسپىن دەپ شىعا كەلەدى، ءبىزدىڭ قازىرگى ءتىل مەن ءدىلدى ساقتاپ ەۋروپاعا كوزسىز ەلىكتەۋىمىزدە وسىنداي سەبەپ تە جاتىر. ول (ەۋروپالىق) – مادەنيەتتىڭ ءوزى بىزدەن شىعىپ وتىر عوي. ەگەر قالالىق مادەنيەتتىڭ ءيسى مۇرىنعا بارمايتىن شىن كوشپەندى بولساق، حالحالار جانە قىرعىزدار سياقتى ءداستۇرىمىزدى تاپ-تۇيناقتاي ساقتار ەدىك. ول ءداستۇر جوق قوي. جوق... – Abai.kz). جانە دە دون ماڭىنداعى جەرلەر، ءارى مەوت [ازوۆ//ازۋلى تەڭىزى]، پەن تاۆريك حەرسون (ەكى تەڭىزدى ورتاسىن قازىپ ءبىر-بىرىمەن قوسۋدىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن پەرەكوپ مويناعى) ايماعى، ءارى پونتي ەۆكسين ماڭىن، ياعني، قارا تەڭىزدى تاتارلار ەن جايلاپ، ءوز قونىسىنا اينالدىردى».

كورىپ وتىرعانىمىزداي، سوعىس ناقتى ءبىر اۋماقتى يەلەنۋگە قاتىستى حالىقتار اراسىندا بولىپ وتىر. اتاپ ايتار، وتە-موتە قىزعىلىقتى شەتىن جايت «قىپشاق قالالارى مەن كەنتتەرىنىڭ تۇك قالدىرماي قيراتىلۋى (وسىنى بارلىق تاريحشىلار ورىس كەنتتەرى مەن قالالارى قيراتىلدى دەپ ءوڭىن اينالدىرىپ كەلەدى)» جايىندا ءسوز ەتىلۋى. ءبىزدىڭ سانامىزعا ۇزاق ۋاقىت بويى قىپشاقتار – دالالىق كوشپەندىلەر دەپ ءسىڭىرىپ كەلدى، بىراق كوشپەندى حالىق (بىرەۋلەر جامبىل مەن كەنەندى العا تارتىپ، «قازاق-قىرعىز» ءبىر تۋعان دەپ داڭعازالاتىن، شىن مانىسىندە، تەگى جات دەپ حان كەنەنى نايزاعا ىلگەن ءتۇبى بوتەن قىرعىز بەن حالحا سىندى – كوشپەندى ەمەسپىز، 1432-1932 دەيىن كوشىپ قونعانىمىز تاريحتىڭ باسقا سالعان جازىمىشى – اباي.كز) نە كەنت (قورعان), نە قالا سالمايدى… ء(تول تاريحىمىزدى قولمەن قويعانداي ۇعىندىرىپ بەرە بىلگەن بۋشكوۆقا “سەن كەرەمەت داناسىڭ” دەر ەدى بۇل جولدى وقىپ وتىرعان ءار قازاق بۇندايدا)

جانە دە ءسوز سوڭىندا ايتارىم – گالچينا كىنازى ايبىندى مستيسلاۆ جونىندە، شىندىعىنا كەلسە، ول ءوزىنىڭ لاقاپ ەسىمىنە تىپتەن لايىقتى تۇلعا ەمەس ەدى، قايتا ونى «وڭباعان» دەپ اتاعان ورىندى. تاعى سول تاريحشىعا ءسوز بەرەيىك: «…جاۋجۇرەك گالچينا كىنازى ايبىندى مستيسلاۆ… ءوز جاساعىمەن وزەنگە  كەلگەن سوڭ قايىقپەن ارعى بەتكە ءوتىپ الادى («تاتاردان» جەڭىلگەننەن كەيىن ىلە-شالا – ا.ب.), ارعى بەتكە وتكەن سوڭ، قايىقتاردى جاعىپ جىبەرۋگە تاتار قۋعىنى قايدا ەكەنىن ءبىلىپ قوياتىنان قورقىپ، ءبارىنىڭ ءتۇبىن تەسىپ، سۋعا باتىرىپ، ءوزىنىڭ گالچيناسىنا تارتىپ وتىرادى. ورىس پولكىنىڭ قالعان قاشقىندارى ءوز قايىقتارىنا جەتكەن كەزدە ولاردىڭ جارامسىزدىعىنان ارعى بەتكە وتە الماي، قايعى مەن اشتىقتان جانە شاراسىزدىقتان قىرىلدى، تالدان توقىلعان سالمەن كەيبىر كىنازدارمەن ولاردىڭ قاسىنداعى اسكەرلەرى عانا ارعى بەتكە وتە الدى».

تاپ وسىلاي. ونىڭ ۇستىنە، ول وڭباعان  – مەن مستيسلاۆ تۋرالى ايتىپ وتىرمىن – ءالى كۇنگە تاريح پەن ادەبيەتتە ايبىندى دەپ اتالىپ كەلەدى. اقيقاتىن ايتساق، ونىڭ تۇلعاسىنا تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ بارلىعى تاڭداي قاعىپ تابىنا قويعان جوق – وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن د. يلوۆايسكي ايبىندى مستيسلاۆتىڭ  گالچينا كىنازى رەتىندەگى بارلىق اعاتتىعى مەن دالباسا تىرلىگىن جىپكە تىزە كەلە مىناداي تاماشا وي ايتقان بولاتىن: «البەتتە، مستيسلاۆ شوگىپ كارتايعان شاعىندا ەسىنەن اداسىپ الجاستى». كەرىسىنشە، ن. كوستوماروۆ ونىڭ وسى قايىقپەن بولعان وقيعاسىن مستيسلاۆ «تاتارلار وزەننەن وتپەۋى ءۇشىن» بۇنداي قادامعا باردى دەپ اقتايدى. دەگەنمەن، عافۋ وتىنەم، ولار ءبارى ءبىر سول وزەننەن ءوتىپ، شەگىنگەن ورىستاردى نوۆگورود-سۆياتوپولچكە دەيىن تىرقىراتا قۋدى ەمەس پە؟!

كوستوماروۆتىڭ ءوزىنىڭ وسى ارەكەتىمەن ورىس اسكەرىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ تۇبىنە جەتكەن مستيسلاۆقا قاتىستى بۇيرەگىنىڭ بۇرۋى، البەتتە، تۇسىنىكتى، ويتكەنى،  كوستوماروۆتىڭ قولىندا تەك قانا «قالقا شايقاسى تۋرالى حيكايات» بار ەدى، ال، وندا وزەننەن وتە الماي قىرىلعان جاساقتار تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. مەن دايەك ءسوزىن كەلتىرگەن تاريحشى كوستوماروۆقا ءمالىم ەمەس. بۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق – قايتا مەن بۇل تىلسىمدى كەيىنىرەك اشىپ بەرەتىن بولام.

(جالعاسى بار)

1 بولىك: التىن وردا تاريحى: كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر

2 بولىك: الەكساندر بۋشكوۆ. التىن وردا تاريحى جايىندا...

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz