بۇكىل الەمدىك داعدارىستىڭ «ايىلىن جيماق تۇگىل» وتقا ماي قۇي­عانداي قاۋلاپ، لاۋلاپ بارا جات­­­قاندىعىن تاياۋدا عانا اس­تا­نا­مىز­دا وتكەن حالىقارالىق ەكونو­ميكالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى ساراپشىلار تۇگەلدەي دەرلىك مو­يىن­دادى. ولاردىڭ استانا فو­رۋمى­نا دەيىن قانداي تۇجىرىمدا بولعانىن ءبىر قۇداي بىلەر، ال ءبىزدىڭ 2012 جىلى «داعدارىس تىيىلماق تۇگىل، ءورشي تۇسەدى» دەگەن بول­جا­مىمىزدى «ايقىن» گازەتىنىڭ وقىر­ماندارى جىل باسىندا-اق بىلگەن بولاتىن. ايتقانىمىز تۇپ-تۋرا كەلدى.

ەۋرووداق شەكسىز رەتسەس­سيا­نىڭ بۇعاۋىندا تۇر. ءتىپتى، ايماقتىق ۆاليۋتانىڭ تاعدىرى نە بولارى بەلگى­سىز. مىنە، جاعدايدىڭ وسىلاي­شا ۋشىعا تۇسۋىنە نە «G-8»، نە «G-20» دوكەيلەرى قانشا باس قوسسا دا جاۋاپ تابا الماي قويدى. دەمەك، بۇل «ەمى جوق دەرت» دەۋگە بولاتىن دەڭگەيگە دەيىن ۋشىققان سىرقات. سوندىقتان دا قازاقستان پرە­زيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نا­زار­باەۆ «G-Global» فورماتىن ۇسىندى. استانا فورۋمىندا ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ بۇل ۇسىنىسى قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعىنان ءبىر اۋىزدان قولداۋ تاپتى. سونىمەن، «دەرت نەگە داۋاسىز بولىپ تۇر؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بىرەۋ-اق، ول - «ۇلكەندەردىڭ ۇلكەن قاتەلىگى» دەگەندى العا تارتپاقپىز. «G» اعىل­­شىنشا ۇلكەن دەگەن ءسوزدىڭ ءبىرىنشى ءارىپى. سوندىقتان دا «G-8, G-20» دەگەنىمىز «ۇلكەن سەگىزدىك، ءۇل­كەن جيىرمالىق» دەگەندى ءبىل­دى­رەدى. ياعني الىپ مەملەكەتتەردى باسقارىپ وتىرعان سەگىز نەمەسە جيىرما ءبىرىنشى تۇلعا قابىلداعان شەشىمدەر ءومىردىڭ ۇلكەن قاتەلىگى بولىپ كەلدى. دالەلدەيىك.

اقش «ەمى»
داعدارىس 2007 جىلدىڭ تا­مى­زىندا نيۋ-يورك قور بير­جاسىندا يپوتەكالىق كوم­پانيا­لار قۇندى قاعازدارىنىڭ كۇرت قۇنسىزدانۋىنان تۋىندادى. ياعني جىلجىمايتىن مۇلىكتەرگە قويى­لىپ كەلگەن «كوبىك باعا» جارىلدى. الەمدىك باعا اقش مەملەكەتىندەگى باعاعا قاراپ، بوي تۇزەيتىنى بار­شاعا بەلگىلى. دەمەك، نيۋ-يورك قور بيرجاسىندا جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسى كۇرت تۇسكەن شاقتا الەمنىڭ قالعان مەملەكەتتەرىندەگى باعالار دا قۇلدىرايدى. قوش.
قور بيرجاسىنداعى كەلەڭسىز حاباردى ەستىگەن امەريكالىقتار بانكتەردەگى دەپوزيتتىك سالىم­دارىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان كەزەككە تۇردى. جانتالاس باستالدى. وسى كەزدە بانكتەردىڭ وتەم ءمۇم­كىندى­گىن­دە «شي شىقتى». كەيبىر بانك­تەر دەپوزيتتىك سالىمداردى يەسى­نە قايتارا المادى. ەل بۇقارانىڭ نا­رازىلىق بوي كوتەرۋلەرى جاع­دا­يىندا قالدى. وسىنى ۋشىق­تىرماۋ ءۇشىن فەدەرالدىق قارجى جۇيەسىنىڭ باسشىسى بەن بەرنانكە «قاجەت بولسا، اقشانى تىكۇشاقپەن اسپاننان شاشا الامىز» دەپ ءبوس­تى. بۇل ءبوسۋ ەمەس، اقيقات ءسوز بولدى. ءيا، ايتقانىن ورىنداتۋ بەرنانكەنىڭ قولىنان كەلەتىن. ىلە-شالا مەملەكەتتەگى ءۇش بانك­نوت فابريكاسى ۇزدىكسىز جۇمىس جاعدايىنا كوشىپ، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اينالىمعا مەملەكەت بيۋدجەتى كىرىستەرىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن 7 تريلليون دوللار شى­عارىلدى. اقش تىنىشتالدى. ءبى­راق بۇل كەزدە دەرت تۇماۋداي تاراپ كەتكەن ەدى. جاعدايدى ەرتە بولجاي العان قازاقستان مەن جا­پونيا «ۋعا قارسى ۋ» شاراسىن قولداندى. قازاقستان پرە­زي­دەنتىنىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە 2007 جىلدىڭ وزىندە 4 ميلليارد دول­لارلىق «كومەك كورسەتىلدى». داع­دارىسقا قارسى كۇرەس شارالارى ارنايى باعدارلاماعا اينالىپ، «جول كارتاسىن» جۇزەگە اسىرۋعا ۇكىمەت، ۇلتتىق بانك بىلەك سىبا­نىپ كىرىستى. ءسويتىپ، 2008 جىلدىڭ وزىندە سىرتتىڭ اسەرىنە تولىق توسقاۋىل قويىلىپ، 2009 جىلدى ازداعان وسىممەن قورىتىن­دىلا­دىق. ايتقانداي، قازاقستاندىق­تاردىڭ ورتاشا كىرىسى داعدارىسقا بايلانىستى قىسقارۋدىڭ ورنىنا ەكى ەسە ءوسىرىلدى. جاپونيادا ىلە-شالا «ءۇش ساتىلى زىمىران» باع­دارلاماسى جاسالىپ وندىرىسكە ەنگىزىلدى. مۇندا تۇتىنۋشىنىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىن ساقتاۋعا ەرەك­­شە كوڭىل ءبولىندى. ەۋروپادا كەرىسىنشە قاتاڭ ۇنەمدەۋ ساياساتى قولعا الىندى. ءسويتىپ، قازاقستان داعدارىستان تولىق شىعىپ، قار­قىندى دامۋ ارناسىنا ءتۇستى. جا­پونيا تابيعي اپاتتىڭ عانا زار­دابىمەن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بوپ قالعاندىعى بولماسا، اقش «لاڭ­ىنىڭ» زاردابىن ونشا سەزە قوي­عان جوق.
2008 جىلى اقش ەل بيۋدجە­تىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن مول اقشانى تاعى دا اينالىمعا ءجى­بەر­­دى. بۇل ارەكەتتەرىن 2009-2010 جىل­دارى دا قايتالادى. 2011 جى­لى مەملەكەتتىك بورىشتى ءىش­كى جىلدىق جالپى ءونىم ءمول­شەرىنەن اسىرىپ، 15 تريلليون دوللار ەكە­نىن كونگرەسس زاڭداس­تىر­دى. قىس­قا­سى، «دوللار يەلەرى» اينالىمعا 40 ميلليارد دوللار­دان ارتىق با­سى ارتىق اقشا شى­عارىپ ەلدەگى دۇرلىگىستى، قىس­قار­تۋ­لاردى توق­تا­تا الدى. دەگەنمەن جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشىپ، جۇمىس­سىز­دار­دى «قايتارۋعا» قول جەتكىزە ال­­عان جوق. بۇدان شىعا­تىن قو­رى­تىن­دى اقش، جاپونيا، قا­زاق­ستان قىسقارتۋ­لاردى «ءجۇر­گىز­بەدى»، اينالىمداعى اقشانى مو­لاي­تىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ سا­تىپ الۋ قابىلەتىن ارتتىرا وتى­رىپ، داعدارىستىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭدى دەگەن تۇجىرىم.

ەۋرووداق «شارالارى»
داعدارىستى ءوز ومىرلەرىندە سەزىنە باستاعان ەۋرووداق باس­شى­لىعى دا وعان قارسى كۇرەس شارا­لارىن «ىسكە قوستى». ولار ەۆرو باعاسىن ارتتىرۋ، ۇنەمدەۋ جانە قىسقارتۋ ساياساتىن قالاپ الدى. ەۆرو باعاسى وسكەن كەزدە ەۆرو-تاۋار باسەكەلەستىك قابىلەتىن جوي­دى. ۇنەمدەۋ ساياساتى ىسكە قوسىل­عاندا تۇتىنۋشىنىڭ كىرىسى ازا­يىپ شىعا كەلدى. قىسقارتۋلار باستالعاندا بەلسەندى تۇتىنۋ­شى­لار سانى ازايدى. پارادوكس.
ەۋرووداقتاعى جاعدايدىڭ نە­گە تۇزەلمەي تۇرعانىن ەندى ءتۇسىن­دىرۋ قيىن ەمەس. بىرىنشىدەن، تۇتىنۋشىنىڭ كىرىسى ازايىپ، ساتىپ الۋ قابىلەتى كەمىگەن شاقتا ۇسىنىس ىركىلىسكە ۇشىرايدى دا بۇل تاۋارلى ءوندىرىستى تەجەلۋگە يتەرمەلەيدى. بار بولعانى وسى. ناتيجە - رەتسەسسيا. وندىرىستىك رەتسەسسيانىڭ بەرەتىنى - تولماعان بيۋدجەت. تولماعان بيۋدجەتتەن الاتىنىمىز - تاعى دا قىسقار­تۋلار. قىسقارتۋلار تاعى دا تۇ­تىنۋشى كىرىسىن ازايتادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ساتىپ الۋدى كەمىتەدى. قايتادان بيۋدجەت كىرىسى ازايادى. وسى تسيكل قايتالانا بەرەدى.
مىنەكي، ەۋرووداقتىڭ بۇگىنگى جاعدايعا جەتۋىن جانە ونىڭ بۇل داعدارىستان جۋىر ماڭدا شىعا قويمايتىنىن وسى جاعداي تولىق ءتۇسىندىرىپ تۇر عوي. دەمەك، ءبىز ەۋ­رو­وداق بيىل تۇگىل 2013 جىلى دا، ءتىپتى، ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە رە­تسەسسيادان قۇتىلا المايدى دەسەك، بولجامدى جوعارىدا ايتقان وندىرىستىك پروتسەسستەردىڭ ورىن الۋىن بايقاعاندىق دەپ ويلاعان ءجون. جاعدايدى تۇزەۋ - داعدا­رىسقا قارسى كۇرەس شارالارىن ايماق بويىنشا 180 گرادۋسقا بۇرۋ ار­قىلى عانا جۇزەگە اساتىن ءىس. بۇ­عان ەۋرووداق باسشىلىعى بارا الا ما، ول جاعى ەندى ۋاقىت كور­سە­تەتىن جاعداي. ءبىر قايران قا­لار­لىعى - سول وتكەن كۇزدە ەۋرو­وداقتاعى جاعدايدى تال­قى­لاۋعا قا­تىسقان اقش ەكونوميكا ءمينيسترى تيموتي گەيتنەر «بۇلا­رىڭ دۇرىس ەمەس» دەۋدىڭ ورنىنا، «قاتاڭ ۇنەمدەۋ» ساياساتىن قول­داعانى بەلگىلى. نەلىكتەن؟

اقش - ەۋرووداق قايشىلىعى
نەلىكتەن ەكەنى بىزگە بەلگىلى. ەگەر تيموتي گەيتنەر «بۇلارىڭ دۇرىس ەمەس» دەسە، ەۋرووداق جا­پونيا مەن قازاقستان سەكىلدى تۇتىنۋشىلاردىڭ كىرىسىن ءوسىرىپ، ساتىپ الۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا بارۋى ءتيىس. مۇنداي جاعدايدا اينالىمعا جاڭا ەۆرو شىعادى. دوللار-تاۋار ۆاليۋتانىڭ قۇنسىز­دانۋى ارقىلى جەتكەن وتىمدىلىك قابىلەتىنەن ايىرىلادى. رەتسەس­سيا ەندى ەۋرووداقتا تەجەلىپ، اقش-تا ءورىس الاتىن بولادى. بۇل اقش ءۇشىن «قاجەت ەمەس».
قىسقاسى، ەۋرووداق پەن اقش ساياساتقا ءبىر توپتىڭ ءمۇد­دەسىن قورعاعانداي بولعاندارى­مەن، ەكونوميكاعا كەلگەندە «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ار­تىق» دەۋدىڭ شىرماۋىندا قالعان سىڭايلى. انىعىن ايتساق، «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق»، «ءبۇل بولماساڭ كۇل بول» دەپ وتىرعان اقش جاعى. ال ەۋرووداق باسشىلىعى جەتىم بالا كۇيىن كەشۋدە. الپاۋىت كورىنەتىن اقش ساياساتىنا قىر كورسەتۋگە ولاردىڭ قاۋقارى جوق.
بىلتىر قىستا وتكەن داۆوس فورۋمىندا رەسەي ەكونوميسى الەكسەي كۋدرين «باتىستا جاع­دايدى باعامداي الاتىن ءبىلىمى بار باسشى بولماي تۇر» دەپ سال­عان ەدى. ول جاقتاعىلار ونىڭ بۇل سوزىنە شامدانعان جوق. ال تاياۋدا وتكەن استانا فورۋمىندا ءبىزدىڭ ەلباسىمىز اقش ۇستانعان سايا­سات­تى «ءورتتى بەنزينمەن ءسوندىرۋ» دەپ باعالادى. مۇنى فورۋمعا جي­نالعان ساياساتكەرلەر دە، حا­لىق­ارالىق قوعامدىق ۇيىمدار جەتەكشىلەرى دە، داڭقتى ەكونو­ميست عالىمدار دا تولىعىمەن قۇپتادى جانە مويىندادى. تۋ­راسىن ايتساق، ەۋروپا تاۋارىنىڭ ساپاسىزدىعىنان، وتىمسىزدىگىنەن رەتسەسسياعا جول بەرىپ العان جوق. اينالىمعا شىققان دوللار ماسساسىنىڭ شەكتەۋسىز كوپتىگىنەن وسىنداي كۇيگە ءتۇستى. وكىنىشتىسى سول، نە انگەلا مەركەر، نە تۇڭ­عيىق تەرەڭىنە ءۇمىتسىز باتىپ بارا جاتقان گرەكيا، يسپانيا، يتاليا مەملەكەتتەرىنىڭ قايتا-قايتا اۋىسىپ جاتقان باسشىلارىنىڭ بىردە-ءبىرى اقش جاعىنا «اۋ، بۇلارىڭدى قويساڭدارشى» دەپ كورگەن ەمەس. كىنانىڭ نەدەن ەكەنىن بىلسە دە، اۋىزدارىن اشۋعا قابىلەتسىز. فرانتسيانىڭ جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتى بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە نە دەيدى ونى ۋاقىت كورسەتەر، بىراق ءبىزدىڭ بول­جا­مى­مىز ول دا الپاۋىت اقش باسشى­لى­عىنا تۋرا قاراپ، بىردەڭە اي­تادى دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى قيىن.
قورىتا ايتقاندا، الەم، ءاسى­رە­سە، ەۋرووداق داعدارىستىڭ «قۇ­ر­­بانى بولۋى» ابدەن مۇمكىن. «ءاپ-ادەمى ءان ەدى، پۇشىق شىركىن ءبۇلدىردى» دەگەندى ءومىر مىسا­لى­نان كورەتىن كەز الىس ەمەس سە­كىل­­دى. بۇل - 2007 جىلى باستالعان داع­دا­رىستىڭ جانعا باتاتىن ەڭ اۋىر زاردابى بولماق. ال ول زارداپتى بولدىرمايىن دەسە، اقش مەم­لەكەتىنىڭ ءوزى «قۇر­دىمعا» كەتەدى.
­
بار پالە - دوللار
بۇكىل دەرتتىڭ قوزدىرۋشىسى تەودور رۋزبەلت زامانىنان قا­لىپ­تاسقان «ۇزىن دوللار» سايا­ساتى. قازىرگى تاڭدا اقيقاتقا تۋرا قارار بولساق، اقش ەشقانداي قارۋسىز-اق، تەك قانا دوللاردىڭ كۇشىمەن بۇكىل الەمدى «اشسا الا­قانىندا، جۇمسا جۇدىرى­عىندا» ۇستاپ تۇر. بۇل - ۇلكەن بيلىك. ۇلكەن بيلىكتەن ايىرىلۋ ولىممەن تەڭ. ونىڭ ۇستىنە ءدال قازىرگىدەي جاعداي.
بىرەۋلەر «اقش قور بيرجا­لارىنداعى مۇناي باعاسىن ارزانداتۋ ءۇشىن يرانعا سوعىس اشادى» دەگەندى ايتۋدا. ال ءبىز بولساق، «يرانعا سوعىس اشۋ - دوللاردى ولىمنەن امان الىپ قالۋدىڭ ءبىر جولى دەپ تۇسىنەدى» دەگەندى اقيقاتقا جاقىنىراق دەپ ويلايمىز. ول - ول ما، بىلتىرعى كوكتەمدە افريكانىڭ سولتۇستىگىن «جالماپ وتكەن» توڭكەرىستەر سول دوللار ىقپالىن ساقتاۋ جولىن­داعى ءبىر لاڭ بولعانى ءسوزسىز. ياعني اقش وندىرىستىك رەتسەسسيا تۇگىل، دوللاردى ساقتاۋ ءۇشىن ادامداردى دا مىڭ-مىڭداپ قۇرباندىققا شالىپ جاتىر.
ءيا، قازىرگى داعدارىس تا «ۇلكەن­دەردىڭ ۇلكەن قاتەلىگىنىڭ» جەمىسى. ءبىرىنشى قاتەلەسكەندەر برەتتەن ۆۋد كەلىسىمىنە قول قوي­عان مەملەكەتتەر باسشىلارى. ەكىنشى قاتەلىك اقش جاعىنىڭ اينالىمعا شىعارىلاتىن دوللار ماسساسىن مەملەكەتتەگى التىن قازىناسىمەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى مىندەتتەمەسىنەن باس تارتۋىنا كونگەن مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ قادامىنان ءورىس الدى. ءسويتىپ، اقش باسشىلىعى مەملەكەتكە قانشا قاجەت بولسا، سونشا دوللار باسىپ شىعارىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. الەم­دى دوللار دەپ اتالاتىن جاسىل بوياۋلى باعاسىز قاعاز قاپتاپ كەتتى. مۇنىڭ سالدارى گرەكيانىڭ ەۋروايماقتان شىعۋىمەن عانا ەمەس، تۇتاستاي ەۋرووداقتىڭ ىدى­راۋىمەن تىنسا جاقسى. جوق ونىمەن تىنبايدى. ويتكەنى دوللار باسىپ شىعارۋدى ءسال تەجەسە، اقش دەپ اتالاتىن الىپ مەملەكەت دۇنيەجۇزى كارتاسىنان جويىلۋى ابدەن مۇمكىن. سولاي. ۇلكەندەردىڭ ۇلكەن قاتەلىگى ادام­زاتتى ەكونوميكالىق قۇردىمعا يتەرە تۇسۋدە. سوندىقتان ادامزات تۇتاسىمەن قۇردىمعا كەتپەۋى ءۇشىن ەشكىمگە، ەش مەملەكەتكە زاردابى تيمەيتىندەي جولمەن دوللاردان باس تارتۋ جونىندەگى ن.ءا.نازارباەۆ ۇسىنىسىن قول­داۋدان باسقاسى قالعان جوق. اقش گەگامون بولۋىنا الەم جول بەرە قويمايدى. سونى تۇسىنەتىن كەز جەتتى.
تاڭشولپان بەكبولات