قازاقستان — 2001 جىلى قۇرىلعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (شىۇ) نەگىزگى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. قازىر بۇل ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋشى مارتەبەسىنە يە ءۇندىستان، پاكستان، يران جانە مونعوليا ەلدەرى قاتىسۋدا. ۇيىم اۋعانستانمەن بايلانىس توبىن قۇرعان.

قازاقستان — 2001 جىلى قۇرىلعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (شىۇ) نەگىزگى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. قازىر بۇل ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋشى مارتەبەسىنە يە ءۇندىستان، پاكستان، يران جانە مونعوليا ەلدەرى قاتىسۋدا. ۇيىم اۋعانستانمەن بايلانىس توبىن قۇرعان.
بۇل، ءسوزسىز، حالقىنىڭ سانى جەر شارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قامتيتىن ەلدەر كىرگەن ۇيىمنىڭ بەدەلىنىڭ وسۋىنە ايىرىقشا ىقپال ەتەرى انىق.  شىۇ قازىردىڭ وزىندە وڭىرلىك جانە عالامدىق ساياساتتىڭ ءومىر شىنايىلىعى رەتىندە قالىپتاسىپ كەلەدى. الداعى 10-15 جىلدان كەيىن قىتاي ەكونوميكاسى اقپەن پارا-پار بولادى. ونىڭ سەبەبى، قىتايدىڭ “التىن قورى” — ەلدەن سىرت جەردە تۇراتىن ءبىلىمدار، پاتريوت، ىسكەر 56 ميلليون قىتايلىق ازاماتتار وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنان ينۆەستيتسيا قۇيىپ وتىر. قىتاي — جاپونيا مەن گەرمانيا سەكىلدى ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن ەل. سونىڭ ارقاسىندا دەن سياوپين 15 جىل بۇرىن ەلدە ەكونوميكالىق رەفورمالار باستاپ، قيىندىقتاردى جەڭىپ شىقتى. مىسالى، 1995 جىلعا دەيىن ەلدىڭ جىلدىق جالپى ۇلتتىق ءونىمى ء(جۇو) ورتاشا ەسەپپەن 12 پايىزعا ارتسا، 1995 جىلى 693 ميلليارد دوللاردان اسىپ جىعىلدى. جۇو 1980 جىلمەن سالىستىرعاندا 5 جىلعا مەرزىمىنەن بۇرىن ورىندالدى. مۇنداي عاجايىپ تابىسقا جەتۋ ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ءتيىمدى جۇرگىزۋ مەن قاتاڭ قارجىلىق ساياسات ۇستانۋ جانە نەگىزگى قورلارعا تۇسكەن ينۆەستيتسيالارعا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ مەن باعانىڭ وسۋىنە جاۋاپكەرشىلىك جۇيەسىن ەنگىزۋ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى. شىندىقتى جاسىرىپ قايتەمىز، قىتايداعى سەكىلدى وڭدى فاكتورلار مەن قارجىنى قاتاڭ باسقارۋ جاعى بىزدە جەتىسپەيدى. قازاقستاندا حالىق كاپيتالى دا، ۇكىمەت بولگەن قاراجات تا ميلليونداپ، ميللياردتاپ ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ جاتادى. بىراق، بۇل ءۇشىن ەشكىم دە — نە باسشى، نە اكىم، نە مينيستر ۇكىمەت الدىندا ەسەپ بەرمەگەنى بىلاي تۇرسىن، زاڭ تالابىناپ ساي  سوتتالمايدى دا. جەمقورلاردى اۋىزدىقتاۋ تەك 2008 جىلدان بەرى عانا قولعا الىنا باستادى.  بۇل اقشانىڭ ءبارى ەل حالقىنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان پۇل ەمەس پە؟ ونى اكىم-قارالارعا ءجون-جوسىقسىز جەلگە شاشۋعا كىم قۇقىق بەرگەن؟ وسى جاعى تۇسىنىكسىز. قىتايدا جۇرگىزىلگەن ەكونوميكالىق رەفورمالار وسى ەلدە بولەك سالىقتان تۇراتىن جاڭا قارجى جانە سالىق جۇيەلەرىن (مۇندا ونىڭ نەگىزىن قوسىمشا قۇن سالىعى قۇرادى) قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرسە، سونىڭ ناتيجەسىندە بيلىك ەكونوميكانىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىن دامىتۋ مەن رەسۋرستاردى ورنالاستىرۋدا نارىق تەگەرشىكتەرىنىڭ ءرولىن كۇشەيتتى. بۇل جولدىڭ داعدارىسقا توسقاۋىل بولارى انىق. ەكسپەريمەنتتىك رەفورمالار اسپان استى ەلىندە 2000-نان استام كاسىپورىندا جۇرگىزىلدى. كاپيتال قۇرىلىمىن (قارجى جۇيەسىن) جاقسارتۋ ماقساتىندا 305 كاسىپورىن باسقا ءونىم وندىرەتىن قۇرىلىمدارمەن بىرىگۋ جولىمەن ىرىلەندىرىلدى. 92 كاسىپورىن بانكروت دەپ جاريالاندى. بۇل قىتاي ءۇشىن ونشا كوپ سان ەمەس. جالپى مۇندا قازىر 1,5 ميللارد حالىق تۇرسا، 2015-2020 جىلدارى بۇل سان 2,5 ميللاردقا جەتپەك. 1997 جىلدىڭ باس كەزىندە قىتايدا شەت ەل كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇمىس ىستەيتىن 278 كاسىپورىن تىركەلسە، وندا 17 ميلليون ادام جۇمىس ىستەدى. ال، پايدالانىلعان شەتەلدىك كاپيتال 167 ميلليارد دوللاردان اسىپ ءتۇستى. شەتەلدىك كاپيتالدىڭ قاتىسۋىمەن ماشينا جاساۋ، ەلەكتروتەحنيكالىق ونىمدەر شىعارۋ مەن وندىرىستىك شيكىزاتتاردىڭ ماڭىزدى تۇرلەرىن قايتا وڭدەيتىن وندىرىسكە باعىتتالعان ءىرى جوبالاردىڭ سانى قارقىندى ارتىپ، مەملەكەتتى الەم بويىنشا العا شىعاردى. قازاقستانعا قىتاي باسىپ وتكەن وسى جولعا ءتۇسۋ كەرەك-اق. الماتىدا قانشاما كۇشتى زاۋىتتار “جوعالىپ” جاتىر (ازتمز،  20-وكتيابريا، ت.ب.) ولاردىڭ ىشىندە ءتىپتى سوعىس كەزىندە قارۋ-جاراق دايىنداعان زاۋىتتار دا بار. وسى زاۋىتتاردىڭ بازاسىن پايدالانىپ، نەگە كادەگە جاراتپاسقا؟ قازاقستاندا سولاردا ىستەي الاتىن ماسكەۋدىڭ تەحنيكالىق ينستيتۋتتارىن بىتىرگەن قانشاما بىلىكتى، ءبىلىمدى ءارى تاجىريبەلى ينجەنەرلەر بار دەسەڭشى؟! قازاقستان وسىنداي ءبىلىمدى مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن پايدالانۋى ءتيىس. جاپونيا، يزرايل، ءۇندى مۇحيتى ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ۇنەمى: ء“بىزدىڭ باستى بايلىعىمىز — وقىعان، ءبىلىمدى، تاجىريبەلى  (ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرس) ادامدارىمىز”،— دەۋدەن ءبىر تانبايدى. وسى ءسوزدى ايتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ءبىلىمىن ءتيىمدى پايدالانا دا بىلەدى. قازاقستاندا جاعداي مۇلدە باسقاشا. بىزدە قاجەتسىز بوس سوزبەن ۋاقىت وتكىزۋ، مامانداردى شەت ەلدەردەن شاقىرتىپ، مەملەكەتتىڭ (حالىقتىڭ دەپ ءتۇسىنىڭىز) ميلليونداعان قارجىسىن سولارعا تولەۋ ۇردىسكە اينالعان. قالتاعا سىيماي جاتسا، سول اقشانى ءوزىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدارعا نەگە تولەمەيمىز؟ ال، شەت ەلدىڭ ءبىلىمدى “مۇعالىمدەرىن” شاقىرساق، تەك جاپونداردى عانا شاقىرعان ءجون بولار ەدى. شەت ەلدەردەگى وزىق ءبىلىم دەڭگەيىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن،  قازاقستان ءوزىنىڭ ءبىلىم جۇيەسىن زامان تالابىنا ساي نىعايتىپ، جاقسى ءبىلىم بەرەتىن وقىتۋشىلار مەن كوپ جىل ۇستازدىق ەتكەن تاجىريبەلى جانداردى عانا جۇمىسقا الۋى كەرەك سياقتى.
قىتاي بۇرىن جوعارىداعى تاۋارلاردى شەت ەلدەردەن السا، ءوندىرىستى ىسكە قوسقاننان كەيىن، ەندى ولاردى وزدەرى ەكسپورتقا شىعارا باستادى. يندۋستراليزاتسيالاۋعا كەشىرەك كىرىسسە دە، قىتاي شەت ەلدىڭ ينۆەستيتسياسى مەن تەحنولوگياسىن (قۇرال-جابدىقتارىن) الىپ، تاۋارلاردى ءوندىرۋ جولىنا ءتۇستى. مىسالى، شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ ءجىو-ءى 1985 جىلى 3 تريلليون، 1995 جىلى 7 تريلليون دوللاردى قۇراسا، 2005 جىلى بۇل كورسەتكىش 14 تريلليون دوللارعا دەيىن ارتتى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ىشكى رىنوكتىڭ شەكتەۋلىلىگى ەكسپورتتىق وندىرىسكە باعىت ۇستانۋ ساياساتىنا كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەن شىعىس ازيا ەلدەرىندەگى ايماق ىشىندەگى ىنتىماقتاستىقتىڭ تەز قارقىنمەن دامۋى نازار اۋدارتادى. بۇلار اۋىر ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن ءوندىرىستى ءالسىز دامىعان ەلدەر ۇلەسىنە قالدىرىپ، تەحنولوگيالىق باسقىش ارقىلى جوعارى كوتەرىلىپ كەلەدى. وسىلايشا، جاپونيا، قىتاي، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا، تايۆان، مالايزيا، ت.ب. وسى سەكىلدى وڭتۇستىك ازيانىڭ ءىرى ەلدەرى وزدەرىندە ديۆەرسيفيكاتسيالانعان ونەركاسىپتىك كەشەندەر قۇردى. قازاقستاننىڭ اتر ەلدەرىمەن ىنتىماقتىستىقتى دامىتۋعا كۇش-جىگەر جۇمساۋى، ارينە، شىناي نيەتتەن تۋعان ارەكەت. سەبەبى، بۇل ايماق ينۆەستيتسيا، جاڭا تەحنولوگيا، قۇرال-جابدىق الۋ مۇمكىندىگى مەن ەنەرگيا قۋاتى جانە شيكىزاتتى وتكىزۋ كوزقاراسى تۇرعىسىنان باتىسقا بالاما رىنوك رەتىندە تانىلىپ وتىر. ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي تالداۋ قورىتىندىسىندا ءبىز قىتايدىڭ شىنىندا دا بىزگە جاقىن كورشى ءارى سەنىمدى سەرىكتەس ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋدەمىز. جالپى، قازاقستاننىڭ اتر ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا قۇلشىنىس ءبىلدىرۋى ءوزىن-ءوزى اقتايتىن ءىس-ارەكەت ەكەنى داۋسىز. باسقاشا ايتساق، ءبىز دۇرىس جولمەن دامىپ كەلەمىز. ەندەشە، قازىرگى ەكونوميكالىق داڭعدارىستان دا شىعاتىنىمىزعا سەنىممەن قاراۋعا بولادى.
ەسكە سالا كەتەتىن ءبىر جاعداي قىتايلار وندىرىستەگى ەڭبەگىنە جالاقىنى از الادى. سەبەبى، ول ەلدە كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك وتە ارزان. ولاردىڭ تابىستارىنىڭ نەگىزگى كوزى — ءار ءتۇرلى بونۋستار مەن شەت ەلگە شىعارىلعان تاۋارلاردان تۇسەتىن تابىس پايداسى. ولاردىڭ وندىرگەن تاۋارلارىن شەت ەلدەرگە ەكسپورتتاۋعا ىنتالى بولاتىندىعى دا سوندىقتان. قىتايلاقتىر دا جاپوندىقتار سەكىلدى “سار اريمان” (بۇل “جالاقىعا ءومىر ءسۇرۋشى ادام” دەگەندى بىلدىرەدى) ۇستانىمىمەن جۇمىس ىستەيتى. بۇلار دا جاپوندىقتار سياقتى ەڭبەكقور، ءتارتىپتى، كاسىپقوي. ەكونوميستەرى، ينجەنەرلەرى مەن تەحنولوگتارى شەتىنەن ءبىلىمدى ءارى تاجىريبەلى. قىتايلىقتاردى وسى قاسيەتتەرى ەكونوميكالىق داعدارىستان الىپ شىعىپ وتىرعانى انىق.

كاكيما نىسانوۆا   
“قازاقستان زامان” گازەتى 2 شىلدە 2009 جىل