ينۆەستيتسيا ەسەلەپ ارتا باستادى
الەمگە تانىمال تالاي تۇلعالاردى تۇلەتكەن وتىرار توپىراعى باعزى زاماننان بەرى باعى تاسىعان كەزدەردى دە، سورى قايناعان ساتتەردى دە باستان كەشىرگەن-ءدى. جەر قويناۋى تاريحقا دا، تابيعي بايلىققا دا تولى.
سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن كورسەتكىشتەر بويىنشا ەڭسە كوتەرە الماي قالعان وتىرار اۋدانىنىڭ «تامىرىنان» قازىر قان جۇگىرە باستادى. جىل باسىنان بەرگى 4 اي كولەمىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى ءونىم كولەمى وتكەن جىلعى وسى مەرزىمدەگى كورسەتكىشتەن 101,5 پايىزعا ارتسا، نەگىزگى كاپيتالعا باعىتتالعان ينۆەستيتسيا كولەمىنىڭ 11,6 ەسەگە ارتىق ورىندالعاندىعى وسى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. مال باسىندا دا ايىرماشىلىق بايقالادى: ءىرى قارا 1068, ۋاق مال 15220, جىلقى 558, تۇيە 212 باسقا وسكەن. وسىعان وراي ەت پەن ءسۇت ءوندىرۋ كولەمى دە ايتارلىقتاي ارتقان. عاسىر قۇرىلىسى اتانىپ وتىرعان «كوكساراي» سۋ رەتتەگىشىنىڭ سالىنا باستاۋى ەلدىڭ رۋحىن عانا كوتەرىپ قويماي، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك احۋالعا دا وڭ ىقپالىن تيگىزگەلى وتىر. تەك وتىرار اۋدانىنىڭ وزىندە 300 مىڭ گەكتار جاڭا سۋارمالى جەر يگەرىلىپ، 15 مىڭنان استام وتباسى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلماق. وسىنىڭ ارقاسىندا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ كولەمى قازىرگىدەن ەكى ەسەگە جۋىق ارتادى دەگەن ۇكىلى ءۇمىت بار. رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءجون، ءوز قاراجاتىنا ەسكى شىلىك اۋىلىندا مەكتەپ، بالاباقشا سالىپ بەرگەن وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى سەرىكجان سەيىتجانوۆ جۇگەرىدەن بيوەتانول وندىرەتىن زاۋىت سالۋ جونىندە گەرمانيامەن كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. ەندى ينۆەستورلار اۋدانعا كەلىپ، جوبانى ىسكە اسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل جىلىنا 100 مىڭ تونناعا دەيىن جۇگەرى وڭدەپ، 300-گە جۋىق ازاماتتى جۇمىسپەن قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال جۇگەرىنىڭ ەگىس كولەمىن 20 مىڭ گەكتارعا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلۋدە.
دەي تۇرساقتا، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ءوندىرۋ مەن وڭدەۋ سالاسىندا بىرقاتار شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر بار. اسىرەسە شاعىن كاسىپكەرلىك سالاسىن نەسيەلەندىرۋ ءىسى كەنجەلەپ تۇر. بۇل تۇرعىدا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ نەسيە ستاۆكالارىنىڭ جوعارى بولۋى مەن كاسىپكەرلىكتى جاڭادان باستاعان تۇلعالاردىڭ كەپىلگە قوياتىن مۇلىكتەرىنىڭ بولماۋى بۇل سالانىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولۋدا. سول سەبەپتى جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەردى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ەمەس، اۋىلدىق نەسيە سەرىكتەستىكتەرى نەمەسە قارجى قورلارى ارقىلى ۇسىنۋ ءتيىمدى بولار ەدى. دەگەنمەن، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا تاعى بولمايدى. قازىردىڭ وزىندە «جاڭا-شىلىك» سەلولىق تۇتىنۋشىلار كووپەراتيۆى، «ءشاۋىلدىر-ماقتا» جشس، «شەڭگەلدى-2007» وك، «تورەبەك-د» جشس، «ءومىرالى-2030» جشس سەكىلدى قۇرىلىمدار بيزنەس جوبالارىن وتكىزۋ ارقىلى نەسيەگە قول جەتكىزىپ، ارقايسىسى بىرنەشە ادامدى جۇمىسپەن قامتيتىن بولادى. مۇنان بولەك 40 جوبا ايو «ماكسيمۋم» جشس-ءنىڭ نەسيە كوميسسياسىندا قارالۋدا.
46 مەكتەپتىڭ 25-ءىنىڭ قابىرعالارى لايمەن قالانعان.
وتكەن جىلى وتىرار اۋدانىنىڭ ءبىلىم سالاسى بىرقاتار ساتسىزدىكتەرگە جولىققانى راس. ونىڭ سەبەبىنە تالداۋ جاسالىپ، ناقتى شارالار كورۋدىڭ ناتيجەسىندە بيىل كورسەتكىش كوتەرىلدى. اۋدان مەكتەپتەرىندە وقيتىن 11500 وقۋشىنىڭ اراسىندا ۇزدىكتەر قاتارى 1452-گە جەتتى. بۇل وتكەن جىلعى كورسەتكىشتەن 135 بالاعا ارتىق.
ارينە، ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن مەكتەپ عيماراتتارى مەن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ تالاپقا ساي بولعانى قاجەت. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ وزىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن سالىنىپ جاتقان ءبىر مەكتەپ پەن ءبىر بالاباقشا پايدالانۋعا بەرىلمەك. كوكساراي اۋىلىنان بوي كوتەرەتىن 100 ورىندىق بالاباقشانىڭ قۇرىلىسى 2013 جىلى باستالۋى ءتيىس.  ال وبلىستىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن الداعى 3-5 جىلدار ارالىعىندا 7 مەكتەپ پەن 2 بالاباقشا كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، قايتا سالىنباق. سوڭعى 3 جىلدىڭ كولەمىندە 6 مەكتەپ، 3 اۋرۋحانا مەن فاپ سالىنىپ، 2 مەكتەپ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە.
جالپى اۋدانداعى 46 مەكتەپتىڭ 21-ءى تيپتىك جوبامەن سالىنسا، قالعان ءبىلىم وشاقتارىنىڭ عيماراتى لايدان قالانعان. ق.ساتباەۆ، م.مامەتوۆا جانە س.مۇقانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتەر اپاتتى جاعدايدا. ز.قالاۋوۆا اتىنداعى باستاۋىش مەكتەپ عيماراتى مەكتەپ جايىنا مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. ال اۋدان ورتالىعىنداعى جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ مەملەكەتتىك قابىلداۋ اكتىسى تۇزىلمەسە دە وندا بالالار وقىپ جاتىر.
اۋداندا ءبىر كومپيۋتەرگە 15 وقۋشىدان كەلەدى. الايدا، بارلىق ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى كومپيۋتەرلەر ەسكىرگەن، جاڭارتۋدى قاجەت ەتەدى. اۋىلدى جەرلەردە ورنالاسقان مەكتەپتەردە عالامتورعا قوسىلۋ وتە قيىن. بايلانىس جۇيەسى ناشار، قۋات كوزدەرى جەتىسپەيدى. قازىر بالالاردىڭ جازعى دەمالىسقا شىققان كەزى. بىراق، ولارعا ارنالعان ساۋىقتىرۋ، دەمالىس لاگەرلەرى از، جەتىسپەيدى.
ەلباسىنىڭ ۇستىمىزدەگى جىلعى حالىققا ارناعان جولداۋىنان تۋىنداعان «جول كارتاسىنا» بايلانىستى اۋداننىڭ ءبىلىم سالاسى بويىنشا 3 نىساننىڭ كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىنا 214 349,0 مىڭ تەڭگە قارجى ءبولىندى. تۇرعىن ءۇي، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق، جولاۋشىلار كولىگى جانە اۆتوموبيل جولدارى سالاسى بويىنشا ءشاۋىلدىر اۋىلىنىڭ ورتالىعىن كورىكتەندىرۋ، «ومەگا» سۋ تازالاعىش قوندىرعىسىن ورناتۋعا، اۋداننىڭ ىشكى جولدارىن كۇردەلى جانە اۋىزسۋ جۇيەلەرىن اعىمداعى جوندەۋگە قاراجات ءبولىندى. سونداي-اق، جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار ءبولىمى ارقىلى الەۋمەتتىك جۇمىس ورىندارىن اشۋعا 24 300,0 مىڭ تەڭگە ءبولىنىپ، 270 ادام جۇمىسپەن قامتىلدى.
وتىراردىڭ بولاشاعى تۋريزمگە دە تاۋەلدى
ءيا، مۇنىڭ بارلىعى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قارەكەتى. دەگەنمەن، وتىراردىڭ بولاشاعىن باي تاريحى، سول ارقىلى حالىقارالىق ءتۋريزمدى دامىتۋ جولىمەن جانداندىرۋدىڭ ۇلكەن مۇمكىندىكتەرى بار. ءVىىى عاسىردىڭ باسىندا مۇندا ارابتار كەلدى. حاليفاتتار مەن سامانيتتەر اۋلەتى بيلەدى. سونان سوڭ حورەزمشاح مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ال 1219 جىلى موڭعول تاتارلار باسىپ كىردى. الەمدى ات تۇياعىمەن تاپتاماق بولعان موڭعول اسكەرىنە التى اي بويى ەرلىكپەن توتەپ بەرگەن بىردەن-ءبىر قالا وسى وتىرار ەدى. 2019 جىلى قىركۇيەكتە وتىرار قورعانىسىنا 800 جىل تولادى. مۇنى الەمدىك دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە دەگەن دايىندىقتى قازىردەن باستاۋدىڭ ارتىقتىعى بولماس.
ەلباسىنىڭ 2005 جىلعى 2 قىركۇيەكتەگى ساپارىندا وتىراردى حالىقارالىق تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋ قاجەتتىگى ايتىلعان بولاتىن. مۇنىڭ ءوزى وتىرارلىقتاردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتا تۇسكەنى راس. سودان بەرى سوناۋ سيريادا جاتقان ءال-فارابي مەن سۇلتان بەيبارىس بابالارىمىزدىڭ وشپەس رۋحىمەن قايتا قاۋىشتىق. ولاردىڭ قابىرىنىڭ باسىنا تۋعان جەرىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن اپارىپ، ول جاقتان توپىراق اكەلىپ، وتىرارداعى ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ جانىنا ارۋلاپ سالىنۋى ۇرپاق الدىنداعى پارىزدىڭ وتەمى ىسپەتتى. وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، «ۇلى ۇستازدىڭ ورالۋى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا جاڭا كوزقاراستارعا بەتبۇرىس جاسادى. «ءال-فارابي» ستيپەندياسىنىڭ تاعايىندالۋى ۇزدىك وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ قاتارىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ كەلەدى. اۋدان مەكتەپتەرىندەگى ءال-فارابي وقۋلارىنىڭ ءوتۋى جاستارىمىزدىڭ ءتول تاريحىن تەرەڭ بىلۋىنە، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ارتتىرىپ، پاتريوتتىق سەزىمنىڭ ۇشقىنداۋىنا سەبەپ بولاتىنى ءسوزسىز. سونداي-اق، پرەزيدەنتتىڭ وتكەن جىلعى 13 ماۋسىمدا ۇيىمداستىرعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى قوعامدىق كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە ۇلى جىبەك جولىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىن ءارى قاراي دامىتۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرمالاردىڭ بەرىلۋى تامىرىن تەرەڭگە جايعان وتىرار تاريحىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ زور مۇمكىندىكتەرىنە جول اشىپ وتىر.
ۇكىمەتتىڭ «كونە وتىراردى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى» قاۋلىسى بويىنشا كەلەشەكتە اۋداندى تۋريستىك ورتالىققا اينالدىرۋ ءۇشىن تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگىمەن بىرگە ناقتى جوبا دايىندالدى. وندا وتىرارتوبە مەن ارىستانباب اراسىنداعى 2,8 شاقىرىم جەردە جاياۋ جول، ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ جانىنان 200 ورىندىق قوناق ءۇي، ەتنو ورتالىق، ءال-فارابي مۇراجايىن سالۋ جوسپارلانعان. وسى نىسانداردىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن مىڭعا جۋىق ادام 3 جىل بويىنا قۇرىلىس جۇمىستارىنا تارتىلاتىن بولادى. ال جوبالار تولىعىمەن ىسكە قوسىلعاننان كەيىنگى كوپتەگەن ادامنىڭ تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلاتىنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بۇل ايتىلعان تاريحي ورىندارعا قازىردىڭ وزىندە ارنايى كەلۋشىلەردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. كەلەشەكتە وتىرار ءتۋريزمنىڭ وتانى بولىپ جاتسا كانەكەي.
- كەلەشەكتە اۋدانعا كەلەتىن ساياحاتشىلاردىڭ سانىن 2-3 ەسەگە دەيىن ارتتىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى مول. سول مۇمكىندىكتى سارقا پايدالانۋعا بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمسايمىز. وتىراردىڭ تاريحى قانشالىقتى كونە، تاۋقىمەتى تەرەڭ بولسا، حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى دە تومەن دەڭگەيدەن اسا كوتەرىلە قويماعان. اۋداننىڭ ەڭسەسى ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن عانا كوتەرىلە باستادى. ال بولاشاعى زور بولاتىنىنا سەنىم ارتقىمىز كەلەدى، - دەيدى اۋدان اكىمى ءالىمجان قۇرتاەۆ.
ءيا، اۋداننىڭ احۋالى ونىڭ باسشىسىنا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنى راس. ەلدىڭ رۋحىن وياتاتىن ونەر سالاسىن دا ورگە سۇيرەپ، ەكونوميكالىق جاعدايدى دا جاقسارتۋعا تەر توگىپ كەلە جاتقان اكىم ءالىمجان قۇرتاەۆتىڭ مادەنيەتتى دامىتۋعا دەگەن جاناشىرلىعى ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە. عاسىرلار بويى شەشىمىن كۇتىپ جاتقان ساۋاپ ءىستىڭ كوزىن تاپقان باسشىعا الداعى جۇمىسىندا دا ساتتىلىك تىلەيمىز!

شاديار مولدابەك   
"قازاقستان زامان" گازەتى 2 شىلدە 2009 جىل