بۇگىن «اباي كۇنى».  قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن 10-تامىز «اباي كۇنى» دەپ بەلگىلەن. بۇل مەرەكە بىلتىر اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا بەكىتىلدى. مەرەكە رەسمي دەمالىس كۇنى بولىپ سانالمايدى.

اباي ۇلتىمىزدىڭ جازبا ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشى، قازاقتىڭ باس اقىنى عانا ەمەس، باس ۇستازى دا. اباي مۇراسى-حالىق مۇراسى.

اباي - ۇلى اقىن. اباي ۇلى اعارتۋشى جانە ۇلتتىڭ ءبىرىنشى ۇستازى. اباي – ۇلتتىڭ ماڭگىلىك كودى، ماڭگىلىك شامشىراعى.

«اباي كۇنى» قۇتتى بولسىن، اعايىن!

رەداكتسيا ۇجىمى

         («تاسديق» تراكتاتى جايىندا بىرەر ءسوز)

«ادامنىڭ ءبىلىمى قانداي بولسا،
مىنەزى دە سونداي بولادى»
شىعىس ماتەلى.

حاكىم اباي قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ۇستازى. بۇلتارتپاس دالەلدىڭ ءبىرى – قازىرگى كۇنى 38-قاراسوز دەلىنىپ جۇرگەن «عاقليات-تاسديقات» (قىسقاشا – «تاسديق») تراكتاتى. اباي: «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى» دەپ وسى ەڭبەگىندە ايتقان. ارابتىڭ «تاسديق» ءسوزى – «شىندىقتى تانىپ-ءبىلۋ»، «حاقيقاتتى بەكىتۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «شىننان وزگە قۇداي جوق» (شاكارىم). سوندىقتان ابايدىڭ كۇردەلى تۋىندىسىن «قۇدايدى تانىتۋ» كىتابى دەپ قابىلداساق ءجون.

«تاسديق» قاشان، قالاي جازىلدى؟ الدىمەن وسىنى انىقتايىق.

ابايدا پروزا كىتاپ ەكەۋ. اۋەلگىسى – تۋعان ۇلتىنا  ارناپ جازعان ناسيحات كىتابى (وعان اباي «عاقليا» دەپ ات قويعان). ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «تاسديق» – ەكىنشى كىتابى. ول – بۇكىل الەمدىك وي-ساناعا قوسقان ۇلەسى. بىراق 1933 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جارىق كورگەن تۇڭعىش تولىق جيناقتا ابايدىڭ قوس كىتابى دا ءتول اتىنان اجىراپ، «قارا سوزدەر» دەگەن ورتاق اتپەن توپتاستى (وعان مۇحاڭدى قاھارلى ۋاقىت ءماجبۇر ەتتى). وسىلايشا ابايدا پروزا كىتاپ ەكەۋ ەمەس بىرەۋ دەگەن جاڭساق ۇعىم قالىپتاستى.

سول سەبەپتى قارا سوزدەر مۇراسىنىڭ جازىلۋ مەرزىمى «شامامەن 1891-1898 جىلدار» دەلىنۋدە. شىندىعىندا بۇل اۋەلگى «عاقليا» اتتى قولجازبا كىتاپقا عانا قاتىستى مەرزىم. ال، «تاسديق» كىتابىنا اباي كەيىنىرەك كىرىسكەن، اتاپ ايتقاندا، ونى 1899-1901 جىلدارى جازعان.

وعان كۋا، ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» (1902) ولەڭى. اتالعان ولەڭىندە «تاسديق» تراكتاتىندا تاراتقان تەرەڭ تانىمدارىن اباي ۇعىنۋعا جەڭىل قىلىپ، قايىرا ايتقان. مىسالعا بەسىنشى شۋماقتى الايىق. ونىڭ باسى: «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى»، ءارى قاراي: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى». بىلە بىلسەك، بۇل جەردە اباي «تاسديق» تراكتاتىندا كەڭىنەن ايتقان تەرەڭ ويلارىن ءبىر-ەكى ولەڭ جولىنا سىيعىزىپ، وڭاي، جەڭىل تۇردە تاراتقان. دالەلگە: «قۇداي تاعالانىڭ جولى ...نيحاياتسىز بولادى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ، كىم قادام باستى، ول – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام» دەگەن قورىتىندى تۇيىنگە جۇگىنسەك تە جەتكىلىكتى.

ءسويتىپ، «تاسديق» تراكتاتى مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭى وزەكتەس ءارى تامىرلاس، ەكەۋىن تۇتاستىقتا قاراستىرۋعا ءتيىستىمىز. ولاردىڭ اراسى ءتورت-بەس جىل الشاق دەگەن ءسوز ەشقاندايدا سىن كوتەرمەيدى.

1899-1902 جىلدار اباي حاكىمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى، كوڭىلى قايتا تۇلەپ، جانى جاي تاپتى. شىنى سول، حاقتى، جاراتقان يەنى تاۋىپ ءلاززات الدى، جالعىزدىقپەن دە ماڭگىلىككە قوشتاستى. «حيكمەت قۇداعا پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك قادىرىن عانا بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە حاكىم ات قويدى. ...دۇنيەدەگى بۇكىل ءلاززات بۇلارعا ەكىنشى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانادى». مۇنى دا اباي جەكە باسىنىڭ تاجىريبەسىنەن الىپ ايتقان.

ەندى «تاسديق» مازمۇنىنا كەلەر بولساق، ول  كىرىسپەدەن، ەكى نەگىزگى («اللا تاعالانى تانىماقتىق»، «ءوزىن تانىماقتىق» دەگەن) جانە قورىتىندى («جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق» دەگەن) بولىمنەن تۇرادى. ازدى-كوپتى شولۋ جاسايىق.

كىرىسپەدە اباي بارلىق عىلىم-ءبىلىمدى ءتورت تارماققا بولگەن. ولار: «اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق». بولمىس تۇتاس قامتىلعان تەزيس! تالدايىق.

اللانى جانە ءوزىن تانۋ – دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى. ءتالىم-تاربيەنىڭ كۇللىسى تامىر تارتاتىن بۇل ءىلىمدى يسلامدا تەوريالىق فيلوسوفيا دەيدى. ال «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق» پراكتيكالىق (قولدانبالى) فيلوسوفيا دەلىنەدى. نەگە؟ سەبەبى، ونىڭ ارقالاعان جۇگى –  رۋحاني ءىلىمدى ءىس جۇزىندە قولدانۋ.  وسى قولدانبالى ىلىمگە مۇسىلماندىق شىعىستا احلاق، ەۋروپا ەلدەرىندە مورال يا ەتيكا دەپ ات قويعان. جاقسى-جاماندى ايىرۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلمەي ادام بالاسىنىڭ مىنەزى تۇزەلمەيدى. بۇل انىقتالعان اقيقات.

باتىس جانە شىعىس وركەنيەتى ايىرماسى وسى ارادا بولعان سوڭ، دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن تانۋعا دا توقتالايىق. ول جايىندا اباي: «دۇنيەدە عىلىم زاھيري (سىرتقى) بار، ولاردى ناقليا دەپ تە اتايدى، بۇل ناقلياعا جۇيرىكتەر عالىم اتانادى» دەيدى. سىرتقى عىلىمعا، ياكي ناقلياعا كىم جۇيرىك؟ ءفاني تىرشىلىك پەن جاراتىلىس سىرىن اشۋ ىسىندە كىم ويقاستاپ وزدى؟ ارينە، باتىس ادامى. بىراق باتىستىڭ كەمشىن تۇسى – الدىڭعى ەكى تانىماقتىقتى (دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن) «ميستيكا» ساناپ، شەتكە ىسىردى. ىشكى عىلىمعا جۇيرىك – حاكىمدەر نەكەن-ساياق قانا بولدى. وسى ايتىلعاندار باتىس پەن شىعىستىڭ تانىمدارى اراسىنداعى پرينتسيپتىك وزگەشەلىكتى اڭعارۋعا جەتكىلىكتى سياقتى. كىرىسپەدەگى استارى تەرەڭ تەزيسكە تومەندە قايتا ورالامىز.

ەندى تراكتاتتىڭ «اللا تاعالانى تانىماقتىق» دەگەن اۋەلگى بولىمىنە اۋىسايىق. اللا تاعالانىڭ سەگىز ۇلىق سيپاتى بار. ولاردىڭ اراسىنان اباي عىلىمدى بولەكتەپ الادى. نەگە؟ سەبەبى، وزگە سيپاتتار «ەش نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى، ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن عىلىمنىڭ ءوزى». وركەنيەتتى قوزعاۋشى قۇدىرەت – عىلىم. بۇل – اباي جاڭالىعى. ويتكەنى، تەولوگيا ءىلىمى بويىنشا تۇڭعىش رەت دايەكتەپ وتىر! ادامنىڭ عىلىمى اللا تاعالا عىلىمىنىڭ زاررادەي بولشەگى. دەمەك، ونىڭ بەرەر نەسىبەسى شەكسىز. ءار ۇلتقا ءوز عىلىمىن دامىتۋ قاجەتتىگى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

ءسوز بولىپ وتىرعان بولىمدە اباي اشقان كەلەسى جاڭالىق: «ءبىرىنشى ءسۇيۋ اللانىڭ ماحابباتى ما، جوق، الدە ادامنىڭ اللانى ءسۇيۋى مە؟» دەگەن.  كۇللى عالام، ونىڭ ىشىندە ادامزات اللا تاعالا ماحابباتىنىڭ كۋاسى. دەمەك، بارشا سۇيىسپەنشىلىك تامىرى – اللانىڭ ماحابباتى. ءسۇيۋدىڭ باستاپقىسى قايسى؟  دەگەن كۇردەلى ماسەلەنى اباي عىلىمي نەگىزدە ەكشەپ، بايىپتاپ بەرەدى.

ەكىنشى ءبولىم – «ءوزىن تانىماقتىق». بۇل بولىمدە اباي «اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن ماڭگىلىك ماسەلەنى كوتەرگەن. ءوزىن تانۋ دەگەن – ادامنىڭ ءوزىن «جان» دەپ ءبىلۋى. سوندا عانا ادام «ءومىردىڭ ماعىناسى نەدە؟»، «قايدان كەلدىم؟»، «قايدا بارام؟» دەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ تابادى. «قۇداي جاقسىنى قولدايدى،  ءادىل ادامداردى سۇيەدى، ال،  زالىمداردى سۇيمەيدى». قۇران ءىشى تولعان وسى سەكىلدى اياتتار دەيدى اباي. تولىق ادام كىم؟ بۇل ماسەلەگە كەلگەندە اباي ءتورت توپ وكىلدەرىن (پايعامبار، اۋليە، حاكىم جانە كامىل مۇسىلمان) اتاپ كورسەتەدى. اۋليە مەن حاكىمنىڭ ايىرماسىنا باسا نازار اۋدارادى. اتالمىش ءبولىمدى كەمەڭگەر «قۇداي جولى» جانە «تولىق ادام» ۇعىمدارىنا انىقتاما بەرۋمەن ساباقتايدى.

ءۇشىنشى قورىتىندى ءبولىم – «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق». ءوزىن «جان» دەپ سەزگەن كەزدەن ادام جاقسى مەنەن جاماندى ايىرۋ دەڭگەيىنە جەتپەكشى. يماندى بولۋدىڭ ءمانىسى دە وسى. بىراق يماندى ەكەنىڭ ءىس-ارەكەتىڭنەن كورىنسىن. اباي: «سەن ءوزىڭ ينانماقتىعىڭنان پايدا الامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى. پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك» دەيدى. ءسويتىپ، الدىڭعى ەكى نەگىزگى ءبولىم (اللا تاعالانى تانىماقتىق جانە ءوزىن تانىماقتىق) – رۋحاني ءبىلىم قاينارى. ال، سوڭعى ءبولىم – قولدانبالى فيلوسوفيا (احلاق، ەتيكا). تاعى ءبىر ايتارى، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرۋ ءۇشىن الدىڭعى رۋحاني ءىلىمدى يگەرۋ كەرەك. ايتپەسە جوق.

«تاسديق» تراكتاتى مازمۇنىنا شولۋىمىز وسىمەن ءتامام. بۇگىنگى وركەنيەت جۇرەكسىز، كوڭىل كوزى سوقىر وركەنيەت. تولاسسىز ماتەريالدىق دامۋ ادامزات كوشىن تىعىرىققا تىرەدى (مۇنى الەمدىك پاندەميا الاقانعا سالعانداي انىق كورسەتىپ وتىر). اباي – وسى تىعىرىقتى كورە بىلگەن رۋحاني ۇستاز.

مىناعان قاراڭىز: زامان اۋىستى، قوعام تۇرلەندى. وي-سانامىز باسقا. الايدا  وتكەن جىلعى ابايدىڭ تولىق جيناعى وزگەرىسسىز قالدى. حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەگە سۋساپ وتىرعانىن ەسكەرمەۋ دەگەن وسى بولسا كەرەك. جيناقتىڭ «تۇسىنىكتەر» ءبولىمىنىڭ ءۇتىر، نۇكتەسىنە شەكتى سوۆەتتىك داۋىردەن كوشىرىلۋى وكىنىشتى-اق. «اباي – رۋحاني رەفورماتور»، «اباي – ادامزاتتىڭ ۇستازى»  دەپ قۇر ۇرانداپ، جار سالۋدان تەزىرەك ارىلساق جاقسى. ابايتانۋ عىلىمى شاڭ جۇتىپ كوش سوڭىندا قالماسىن دەسەك، قارا سوزدەردىڭ حرونولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ، «تاسديق» تراكتاتىن بولەكتەپ الۋ اسا ماڭىزدى شارۋا. ونى زەرتتەپ-زەردەلەۋدىڭ يدەولوگيا جاساۋعا دا، ەلىمىز دامۋىنىڭ دۇرىس باعىتىن تابۋعا دا تيەر پايداسى زور. تومەندە وسىعان مىسال الايىق.

 ابايدان عيبرات الۋدىڭ بىرەر ۇلگىسى

ىلكىدە اباي ايتقان ءۇش «تانىماقتىق» پەن ءبىر «ايىرماقلىق» بۇكىل بولمىستى قامتيدى دەدىك. ەكىنشى تۇردە، ول – ءبۇتىن عىلىم. ماسەلە سوندا، اللانى جانە ءوزىن تانۋ ارقىلى عانا ادام جاقسى مەنەن جاماندى ايىرۋ دەڭگەيىنە جەتەدى. ال جارىم عىلىم، ياكي تەك دۇنيەنى تانۋ ارقىلى ول دەڭگەيگە جەتۋ ەكىتالاي. باتىس جانە شىعىس قۇندىلىقتارى نەسىمەن ايىرىقشا؟ ولار قايتسەك ۇيلەسەدى؟ دەگەن ماسەلەنى ءتۇسىنۋ كىلتى وسى ارادا.

اباي: «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس» دەمەكشى، باتىس ەلدەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ماتەريالدىق دامۋعا لايىقتالعان، تەك ءفاني تىرشىلىك قامىن كۇيتتەيدى. سىرتقى عىلىم ارقىلى  زامان تانىماستاي وزگەردى، ءالى دە وزگەرە بەرەدى. ءوستىپ، زاماندى تۇزەتپەكتىك –  باتىس وركەنيەتىنىڭ وزىندىك بەلگىسى. شىعىس الەمى، باسىم بولىگىندە، كەرىسىنشە، عىلىمي پروگرەسسكە ىلەسە المادى. اباي ايتقان «ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن عىلىم» قاعيداسى ەسكەرىلمەدى. ءبىر ءتاۋىرى، قۇدايشىلىق رۋحىن ساقتاپ قالدى.

قىسقاسى، باتىس الەمى – سوقىر، شىعىس الەمى – اقساق. وسىناۋ مەنمۇندالاعان سىڭارجاقتىقتان شىعۋعا كەرەگى – تولىق ء(بۇتىن) ءبىلىم، ياعني باتىس پەن شىعىس قۇندىلىقتارى ۇيلەسۋى. اباي وسىنى كورە بىلگەن عۇلاما.

تەرەڭدەي تۇسەيىك. بارشا ءومىر قۇبىلىسى ەكىۇدايىلىق، كۇن مەن ءتۇن، ىستىق پەن سۋىق، ادىلدىك پەن زۇلىمدىق، جاقسى مەن جامان دەگەن سەكىلدى شەكسىز جالعاسا بەرەدى. ادام بولمىسى دا وسى قاتاردان: جان مەن تاننەن تۇرادى. ادامزات وركەنيەتى ەكى جاقتى (باتىس- شىعىس) بولۋى سودان. بىراق ادام بولمىسى تابيعات پەن جان يەسى حايۋانداردان بولەك. وعان ءتاڭىرى ەرىك پەن ەرەكشە اقىل دارىتقان دەيدى اباي. ءتاندى جانعا، تۇرمىستى ساناعا بيلەتەم دەسە، ءوز ىرقىندا. بارشا عالامعا ۇيلەسىمدى دامۋعا بوگەت سىرتقى كۇش جوق. ءفانيدىڭ جارقىلىنا الدانىپ عاپىل قالما، رۋحاني ءبىلىمدى، سانالى بول! عىلىم-ءبىلىم الۋ مەن يماندىلىق تاربيەنى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قاتار ۇستان! مىنە، «اللانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن ماسەلەگە قاتىستى دانىشپان ابايدىڭ ۇستانىمى وسى.

قورىتا ايتقاندا، اباي ءىلىمى باتىس پەن شىعىستىڭ ۇيلەسۋى كوزدەلگەن ءىلىم. ول بويىنشا وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنان ارىلۋ ادامزاتتىڭ ءوز ىرقىندا.

بۇگىنگى زامان سۋرەتىنەن كورەتىنىمىز – جاقسى مەنەن جاماندى ايىرا المادىق. سول سەبەپتى مەيىرىم از، كۇنشىلدىك كوپ. ءشىلي زاتتىق ءبىلىم العان ۇرپاق قاناعاتسىز، تۇتىنۋشى مىنەزدىڭ يەسى. سوندىقتان «زامانا ونى يلەمەك».  ولاردا ءبىر كوتتەدج بەن ءبىر دجيپتەن اسار ماقسات قايدان كەلسىن. بالىقتاي ءفاني تورىنا توپىرلاپ ءتۇسىپ، ءومىرى يت قورلىقپەن وتەدى. ويتكەنى، «مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى». «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىندە اباي ءۇش ءسۇيۋدىڭ ءمانىسى – جۇرەك تازالىعى ەكەنىن ۇقتىرا كەلە: «باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل» دەپ تۇيەدى.

ءارى قاراي بىلاي دەپ ەسكەرتەدى:

                                      وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:

                                      پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى! 

بۇل جەردە «اۋەسقوي» ءسوزى – جولىنان اداسىپ، ساندالۋ (قۇر ەلىكتەۋشىلىك) دەگەن ماعىنادا. اباي «ونان شوشى!» دەگەن ءۇش دۇشپانعا قارسى انتيۆيرۋس –مەيىرىم، ماحاببات، ادىلەتتىلىك. سوڭعىلار تەك رۋحاني ءبىلىم ارقىلى كەلمەك.

تاعى ايتايىق، تولىق ءبىلىم  – ءۇش تانىماقتىق ءھام ونى قولدانۋ، ياعني ءبىر ايىرماقلىق. جەكە ادام جەتىلۋىنىڭ، بۇكىل قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىعى وسى ارادا. ءسوز دالەلىنە ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن سارالاي وتەيىك.

1891 جىلعا دەيىن اباي كۇش-قۋاتىن ءفاني تىرشىلىك پەن ءومىر قۇبىلىستارىن تانىپ-بىلۋگە سارقا جۇمسادى. جيناعان-تەرگەن ءبىلىمىن 1884-1890 جىلدار ارالىعىندا حالقىنا بەرە ءبىلدى، ياعني مادەني-اعارتۋشىلىق باعىتى – ابايدىڭ العاشقى باسپالداعى. ءفاني دۇنيە وتكىنشى، الدامشى. ءجىتى قاداعالاعان، سىرىن ۇققان ويلى ادام ونان جالىعادى. قاجيدى. ەندىگى ومىرىندە ءوزىن تانىماققا ۇمتىلادى. زاماندى ەمەس، ادامدى تۇزەتكەن ءجون دەگەن ويعا تىرەلەدى. ابايدا بۇل –1891-1894 جىلدار. وعان قارا سوزدەردى جازۋدى قولعا الۋى ايقىن ايعاق.

مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى،

                                اقىلسىز دەپ قور تۇتىپ.

                                تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،

                                ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ.              

سونداي-اق، «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟»، «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى؟»، «قايعى شىعار ىلىمنەن»، «دومبىراعا قول سوقپا»، «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» سەكىلدى ولەڭدەرى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

كوپ ىزدەنگەن، تولعانعان، ءوزىن تانىعان اباي 1895 جىلدان اللا تاعالانى تانىماقتىق ساتىسىنا شىعادى. وسى جىلعى «تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن»، «اش قارىن جۇبانا ما مايلى اس جەمەي؟»، «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» دەگەن تاماشا ولەڭدەرى كامىل مۇسىلمان دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىنىڭ كۋاسى. تاعى ءۇش جىل وتكەندە، ياعني 1898 جىلدىڭ شاماسىندا اباي تولىق ادام ساتىسىنىڭ حاكىم دەڭگەيىنە شىقتى. وعان عايىپتىڭ تىلىمەن جازىلعان تازا حاكىمدىك ەڭبەگى – «تاسديق» تراكتاتى دالەل ەكەنىن جوعارىدا ءسوز ەتتىك.

باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ 1934 جىلعى «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» دەگەن ماقالاسىندا: «ابايدا باتىستان كىرگەن بەلگىدەن گورى شىعىس بەلگىسى باسىمىراق، نىعىراق» دەپ اتاپ ايتقان بولاتىن. ال، اتالعان ەكى جاقتىڭ بەلگىلەرى مەن شەت-شەكاراسى قايسى؟ مۇنى ناقتىلاۋعا مۇحاڭا قاھارلى ۋاقىت مۇمكىندىك بەرگەن جوق.

بۇگىنگى ۋاقىت تۇعىرىنان 1884-1890 جىلدار ارالىعى ابايدىڭ باتىسى، ال 1891-1902 جىلدار ابايدىڭ شىعىسى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. ويتكەنى، الدىڭعى جەتى جىلدا اباي عىلىم-بىلىمگە شاقىرىپ، جاستارعا ءفاني تىرشىلىك پەن دۇنيە سىرىن اشادى. شىعارماشىلىعىنىڭ ەكىنشى جارىمى، كەلەسى ون ەكى جىلى دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن جاعى – تىلسىمعا، ارنەنىڭ سەبەبىنە ۇڭىلۋىمەن ءوتتى دەسەك قاتە ايتقاندىق بولا قويماس.

سونىمەن، دۇنيەنى تانۋ ادام جەتىلۋىنىڭ تەك اۋەلگى باسپالداعى. كەلەسى ساتى – تولىق ءبىلىم، دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى. وعان ۇمتىل. قازاقتىڭ «ادام بول!» يدەياسىندا وسى استار بار. ابايدىڭ ءومىر جولى دا وسىنىڭ ايعاعى. ابىز بابامىز: «ەي، شىراقتار، ءومىر جارقىلىنا الدانىپ، عاپىل قالما، ارنەگە ەلىكتەمە! ەڭ الدىمەن، ادام بول، ول ءۇشىن عىلىم مەن تاربيەنى ۇيلەستىرىپ باق!» دەپ تالماي ايتتى. قازىر ارامىزعا ءتىرىلىپ كەلسە، تاعى ايتارى ءسوزسىز.

«ءجا، بۇل سوزدەن نە عيبراتلەندىك؟».  وسى سۇراۋلى سويلەممەن جارىقتىق اباي ەڭ كولەمدى ەڭبەگى – «تاسديق» تراكتاتىنا سوڭعى نۇكتەنى قويىپتى. ونان الار عيبرات، ارينە، كوپ. ءبىز ءبىر-ەكەۋىن عانا قوزعاپ، ءبىراز ءسوز شىعاردىق. ابايدىڭ تۋعان كۇنى قارساڭى عوي دەپ. ايتىلعان وي-پايىمداردى قابىلداۋ يا قابىلداماۋ، ارينە، ءوز ەركىڭىزدە، قادىرلى اعايىن.

اسان وماروۆ،

سەمەي قالاسى

Abai.kz