مازمۇنى ءھام قۇندىلىعى

ءوتىپ بارا جاتقان كۇزدىڭ باسىندا (04.09.2025 جىل) «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى بەتىندە استانالىق عالىم سايات بايمۇراتۇلى جازعان «تۇلعا تۋرالى تىڭ دەرەك» اتتى ماقالا جارىق كوردى. ىزدەنگىش عالىم لەونيد پوكروۆسكي دەگەن ميسسيونەردىڭ كولەمدى جازباسىن تاۋىپ العان ەكەن. ابايمەن جۇزدەسكەنى، ءبىر تاۋلىك بويى سۇحبات قۇرعانى جايلى. بۇدان اسقان سەنساتسيالىق جاڭالىق بولا ما؟! ابايتانۋ عىلىمى ءۇشىن ۇلكەن  ولجا بۇل! سوندىقتان دا جۇرتشىلىق جارىسا جازار، پىكىرتالاستار بولىپ، قوعامنىڭ دانىشپانىمىز اباي مۇراسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسەر دەپ ويلاعام. جوق، ولاي بولمادى. مىنە، ءبىر جارىم اي ءوتتى، ەلەنىپ-ەسكەرىلەر ءتۇرى كورىنبەيدى.

تىڭ دەرەككە پىسقىرىپ تا قارامادىق. نەگە؟

سەنسەڭىز، تاماشا تىڭ دەرەك كوپشىلىك نازارىنان تىس قالدى. دۋمان-ساۋىق، شۋلاتقان شوۋ، ونبەيتىن گۋ-گۋ وسەك-اياڭ شاڭىنا كومىلدى. بۇقارالىق اقپارات كوزدەرى، ينتەرنەت سايتتارى ىشىنەن دە جاڭالىققا ءمان بەرە قاراپ: «وي-حوي، بۇل ەرەكشە وقيعا عوي!» دەپ باعالاپ، ىنتا-ىقىلاس بىلدىرگەن ءحالدى كورە المادىق. جاپپاي نەمقۇرايدىلىق نەنى بىلدىرەدى؟ «اباي – ادامزاتتىڭ وي الىبى، قازاقتىڭ رۋحاني تىرەگى» دەپ شۋلاپ جۇرگەنىمىز قۇر بوسپەلىك پە؟ دۇركىرەتىپ تويىن وتكىزگەندىك جاساندىلىق كورىنىسى مە؟ ماحابباتىمىز شىنايى بولسا، ابايعا قاتىستى جىلت ەتكەن جاڭالىققا «بارەكەلدى!» دەسىپ، مۇقىم ەل بولىپ قۋانساق كەرەك ەدى. ەگەر وسى وقيعا گەتە نەمەسە پۋشكينگە قاتىستى بولسىنشى، بولدى، ءبىتتى، بۇكىل الەمگە جايىلارى حاق ەدى. ءسويتىپ، ۇلت مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا، رۋحىن كوتەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. ايتايىن دەگەنىم، اباي دانالىعىن ناسيحاتتاۋ مەملەكەتتىك ماسەلە، سول سەبەپتەن ءسوز بولعان سەلقوستىقتى وندا تۇرعان نە بار دەپ جەڭىل-جەلپى قابىلداۋ جاراماس.

سايات بايمۇراتۇلى جاريالاعان دەرەكتى ماقالاعا كەلەيىك. تىڭ دەرەكتى عىلىمي اينالىمعا قوسۋ وتە ماڭىزدى دا بورىشتى شارۋامىز. وقىرمان كوڭىلىندە سەنىمسىزدىك ۇيالاپ، ارقيلى سۇراقتار تۋماۋى ءۇشىن تۇپنۇسقا وزەگىنە ۇڭىلگەن ءجون. ءسوز بولىپ وتىرعان سۆياششەننيك پوكروۆسكيدىڭ جازباسىن قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەنگە نە جەتسىن. سوندىقتان بەلگىلى ولكەتانۋشى، ارحەولوگ عالىم ايدىن جۇنىسحانوۆپەن حابارلاسىپ، تۇپنۇسقانى قالاي تاپسام ەكەن دەپ كومەك سۇرادىم. دوس-ءىنىم: «جاقسى، تاۋىپ بەرەيىن، اعا» دەسىن. كوپ ۇزاماي-اق ماعان پوپ پوكروۆسكيدىڭ جازباسىن جىبەردى. «اپىراي، قالاي، قايدان تاپتىڭىز؟» دەگەن سۇراعىما ول: «پالەندەي قيىندىعى جوق، ينتەرنەتتەن، سەرگەي اباشين دەگەن كىسىنىڭ سايتىنان. ونىڭ «يستوريا ي انتروپولوگيا تسەنترالنوي ازي» اتتى سايتىندا ەسكى دۇنيەلەر كوپ-اق ەكەن» دەپ جاۋاپ بەردى.

ميسسيونەر پوكروۆسكيدىڭ ەستەلىك جازباسىنا شولۋ

ءبىز زور ولجا دەپ جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارىپ وتىرعان ماقالا «زاپيسكي كيرگيزسكوگو ميسسيونەرا سۆياششەننيكا لەونيدا پوكروۆسكوگو زا 1896 گود» دەگەن اتاۋمەن رەسەيلىك «پراۆوسلاۆنىي بلاگوۆەستنيك» دەگەن باسىلىمدا، 1897 جىلدىڭ مامىر ايىندا، 9-شى نومىرىندە جاريالانعان ەكەن (تيتۋلنىي بەتى سۋرەتتە).

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

اتالمىش  جۋرنال 1892 جىلدان شىعا باستاعان سوناۋ ماسكەۋ شارىندە. لەونيدتىڭ كولەمدى جازباسى ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى – جۋرنالدىڭ №8 سانىندا جاريالانعان، كولەمى –  8 بەت، ال ەكىنشىسى – №9 سانىندا 6 بەت ەكەن. جيىنى 14 بەتتىك ماتەريال.

پاتشالىق رەسەيدىڭ 1860-1905 جج. ارالىعىندا اتقارعان ءبىر ناۋقانى – قازاقتاردى حريستيان دىنىنە تارتۋ، جالپاق تىلمەن ايتقاندا، شوقىندىرۋ بولدى. وسى ءىس-شارا – «ميسسيونەرلىك» دەلىندى. وعان ءتىل-جاقتى، شىنشىل ءارى ۇگىت-ناسيحاتتى جانى قالايتىن جەرگىلىكتى پوپتار تارتىلعان بولاتىن. مىنە، لەونيد پوكروۆسكي – سونىڭ ءبىرى. ول الدىمەن شۋلبينسك سەلوسىندا (بۇل سەمەيدەن 100 شاقىرىمداعى ەلدى مەكەن) ارحيماندريت سەرگيدىڭ باسشىلىعىمەن ميسسيونەرلىك قىزمەتتىڭ قىر-سىرىنا قانىعادى (قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ، بيبليا ءماتىنىن تاپسىرلەۋ، شەشەندىككە توسەلۋ ت.ب.). ونان سوڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتىنە كىرىسەدى.

ەندى ميسسيونەر جازباسىنىڭ جۋرنالدىڭ №8 سانىنداعى ءبىرىنشى بولىمىنە كوز سالايىق. لەونيد العاشقى تاپسىرمام – ەرتىس وزەنىنىڭ ەكى قاپتالىنداعى ەل-جۇرتتى ارالاپ، ولاردى دىنگە تارتۋ بولدى دەيدى. يامششيگىمەن بەكىتىلگەن ات-ارباعا جايعاسقان ول بۇل ساپاردا 1896 جىلدىڭ شىلدە ايىنان تامىزدىڭ ورتاسىنا شەكتى جۇرەدى. ول كۇندە ەرتىستىڭ وڭ جاعىن – بەسقاراعاي جانە اققۇم (بۇل قازىرگى اققۋلى اۋدانى بولسا كەرەك), ال سول جاعىن –  ايعىرجال (سەمەيدەن شاعان وزەنىنە شەكتى اۋماق) جانە كەڭتۇبەك (شاعان وزەنىنەن قازىرگى كۋرچاتوۆ قالاسىنا شەكتى اۋماق) بولىستارى جايلاعان. سۆياششەننيك پوكروۆسكي وسى ءتورت بولىستاعى 50 تارتا اۋىل، سەلونى تۇگەل ءسۇزىپ ءوتتىم دەيدى.

ول كورگەن ءدىني احۋال قانداي؟ جەرگىلىكتى حالىقتى حريستيان دىنىنە تارتۋ وڭاي شارۋا ەمەس، وسىعان كوزى جەتەدى. قازاق اۋىلدارىن ارالاعاندا كورگەن-بىلگەندەرىن تىزبەلەپ جازا كەلە، جەرگىلىكتى جۇرت ءوز دىنىنە بەرىك دەگەن بايلام جاسايدى، ماسەلەن، ساياسي-قازىنا ماسەلەسىن ۇيىپ تىڭداپ وتىرىپ، ەگەر دىنگە كوشە باستاساڭ، «حريستوس» ءسوزىن ەستىگەن ساتتەن ءبىرى تايساقتاپ، ەندى ءبىرى تۇرا قاشادى دەيدى. ءسويتىپ، لەونيد ءۇمىتىن ۇزگەن سىڭاي تانىتادى، ونىڭ وزىندىك ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، ورىس سەلولارىندا (كانونەركا، بولشە-ۆلاديميروۆكا، دولون، چەرەمۋشكا، سەمياركا ت.ب.) شوقىنعان قازاقتار جەككورىنىشتى، كازاك-ورىستار ولاردى ماڭىنا دا جولاتقىسى كەلمەيدى، تۇرعىندار ىشىندە  تۇرمىسى ناشار ەڭ سورلىسى سولار. ءسويتىپ، شوقىنباعان قازاقتار شوقىنعاندارعا قاراعاندا الدەقايدا ءالدى تۇراتىنى بايقالعان. سوندىقتان لەونيد: «بەدستۆەننوە پولوجەنيە نوۆوكرەششەننىح بەز سومنەنيا ۆەسما ۆرەدنو دولجنو وتزىۆاتسيا نا ۋسپەح ميسسي» دەي كەلە، بۇل جاعدايدا حريستيان ءدىنىن تاراتۋ مۇمكىندىگى، ارينە، شەكتەۋلى دەپ تۇجىرادى.

ەكىنشى سەبەپ، ياعني شوقىندىرۋعا كەلەسى توسقاۋىل – مولدالار، اسىرەسە، سەمەيدەن كەلگەن تاتار مولدالارى دەپ مالىمدەيدى ميسسيونەر. مىسالعا بەسقاراعاي بولىسىن ارالاعاندا ءبىر تاتار مولدا مەنىمەن سالعىلاسا كەلە: «ءسىز ءبىز سياقتى شالا ساۋاتتى (مالوگراموتنىي) مولدالار اراسىندا بىلىكتى كورىنەرسىز. بىراق سەمەيدەگى مىقتى مولدالاردان تاس-تالقان بولىپ جەڭىلەرىڭىز ءسوزسىز دەدى» دەيدى. اۆتوردىڭ ءوز سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىن: «پري ەتوم ۆ دوكازاتەلستۆو سۆويح سلوۆ ون راسسكازال، چتو ميسسيونەر يوانن نيكولسكي توجە پرەجدە ەزديل ك نيم دليا پروپوۆەدي، ا كاك پوبەسەدوۆال ۆ سەميپالاتينسكە س مۋللوي يبراگيم كولىمباەۆىم، تو وت ستىدا سوۆسەم پەرەستال پوكازىۆاتسيا ۆ ستەپ». بۇل جەردە لەونيدتىڭ: «مولدا يبراگيم كولىمباەۆ» دەپ وتىرعانى – اباي قۇنانبايۇلى! ونىڭ دالەلى تومەنىرەكتە. ازىرگە جۋرنالدىڭ №9 سانىندا باسىلعان ميسسيونەر جازباسىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن بارلاپ، بايانداۋعا ويىسايىق.

ەكى تۇلعانىڭ عىلىمي ديالوگى

جوعارىدا لەونيد پوكروۆسكيدىڭ العاشقى ساپارى ويداعى ەل-جەردى ارالاۋ بولعانىن، العاش رەت يبراگيم (اباي) ەسىمىن تاتار مولدادان ەستىگەنىن ءسوز ەتتىك. ول از-كەم تىنىققان سوڭ، 21 تامىزدا سەمەيدەن ەكىنشى ساپارىنا – قىرداعى ەلگە اتتانادى.  اتاپ ايتقاندا، قىرداعى بەس بولىس ەل (سەمەيتاۋ، شاعان، بۇعىلى، شىڭعىس جانە كوكەن) ىشىندە قىزمەتىن اتقارۋعا كىرىسەدى. بۇل جاقتا اباي ەسىمى ەستىلۋى ءتىپتى جيىلەي ءتۇستى، قاي اۋىلعا ايالداسام دا: «يبراگيم دەگەن عۇلاما بار، سوعان جولىعىڭىز دەستى» دەيدى. مىنە، قازاق اراسىندا اتاقتى كىسىمەن كەزدەسۋگە اسىققان جايى سول.

وقىرمان وسى جۇزدەسۋدى تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرعان بولار. سوندىقتان جازبانىڭ: «5 سەنتيابريا پريەحال ناكونەتس ك زنامەنيتومۋ سرەدي كيرگيز يبراگيمۋ كولىمباەۆۋ» دەپ باستالعان سوڭعى بولىگىن سايات بايمۇراتۇلى اۋدارعان نۇسقاسى بويىنشا نازارلارىڭىزعا ۇسىندىق.

«5 قىركۇيەك كۇنى مەن قىرعىزدار اراسىندا تانىمال يبراگيم كولىمباەۆقا اقىرى جەتتىم. يبراگيم مەنىمەن العاشقى سوزدەن-اق ءدىن تۋرالى پىكىرتالاسقا كىرىستى. ول بىلاي دەدى: الەم جاراتىلعاننان بەرى ادامدار اراسىندا سەنىم تۋرالى داۋ-داماي توقتاعان ەمەس، اركىم ءوز سەنىمىنىڭ عانا شىنايى ەكەنىن ايتادى، بىراق ەشكىم ەشكىمگە ناقتى دالەل كەلتىرە الماعان، سوندىقتان ءار ادامدى ءوز سەنىمىندە قالدىرعان دۇرىس ەمەس پە؟

مەن وعان قارسى پىكىر ءبىلدىردىم: سەنىم ءارتۇرلى – كەيبىرەۋى عىلىمدى مەنسىنبەيدى، باسقا ءدىن وكىلدەرىنە وشپەندىلىكتى ناسيحاتتايدى، ايەلگە جابايى، ايۋاندىق قاتىناستى ۋاعىزدايدى، ادامدى قاجەتسىز، ۇساق-تۇيەك راسىمدەردىڭ قۇلىنا اينالدىرادى، ءتىپتى وزگە سەنىمدەگىلەرگە قارسى قاسيەتتى سوعىس جۇرگىزۋدى دە ناسيحاتتايدى. مۇنداي ءدىن ادامزات ءۇشىن زۇلىمدىق شىعار، ونىمەن كۇرەسۋ كەرەك. سوندىقتان اركىمدى ءوز سەنىمىندە قالدىرۋعا بولمايدى، كەرىسىنشە، جالعان سەنىمگە ەرگەندەردى ونى تاستاۋعا سەندىرۋ قاجەت.

يبراگيم بۇعان تولىققاندى دايىن جاۋابى بار ەكەنىن ايتتى، بىراق الدىمەن باسقا ءبىر ويدى جەتكىزگىسى كەلدى. ول بىلاي دەدى: ادام ءومىرى ۇيقىعا ۇقسايدى. مىسالى، ۇيقى كەزىندە ادام بايقاۋسىزدا بالانى باسىپ كەتسە – بۇل ونىڭ كىناسى ەمەس. ول ويانادى، ار-ۇجدانى تازا، بۇل قاتەلىك ءۇشىن قۇداي دا جازالامايدى. جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادام دا ۇيقىداعىداي بەيسانا كۇيدە بولادى، ول ولەدى، كەيىن قاتتى قاتەلەسكەنىن تۇسىنەدى، بىراق بۇل قاتەلىگى بىلمەستىكتەن بولعاندىقتان، ار-ۇجدانى مازالامايدى، قۇداي دا جازالامايدى. سوندىقتان ادامنىڭ جالعان دىنگە سەنۋى ماڭىزدى ەمەس – ول ءۇشىن جازالانبايدى.

مەن مولداعا قارسى شىعىپ: ادام ءومىرىن ۇيقىداعى ادامنىڭ بەيسانالىق كۇيىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ادام ءومىرىنىڭ ءمانى – ونىڭ سانالى جانە ەركىن بولۋىندا. ادام تۋا بىتكەن ار-ۇيات سەزىمى ارقىلى جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اجىراتا الادى، ءاربىر ارەكەتى ءۇشىن الدىمەن ار-ۇجدانى الدىندا جاۋاپ بەرەدى. جامان ارەكەتتىڭ سەبەبى – بىلمەستىك ەمەس، ادامنىڭ بۇزىلعان تابيعاتى. ادام – بەيسانا ماشينا ەمەس، اقىل-ويى بار، ەركىن تىرشىلىك يەسى، ءوز ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپتى. ادام ءومىرىن ۇيقىمەن، ونىڭ ارەكەتىن ۇيقىداعى قوزعالىسپەن سالىستىرۋ – ادامدى ادامدىق قادىر-قاسيەتىنەن ايىرۋ، ونى ماشينا دەڭگەيىنە ءتۇسىرۋ.

مۇمكىن بۇل كوزقاراس يسلامداعى قۇداي تۋرالى تۇسىنىكپەن — الەمدەگى جالعىز ارەكەت ەتۋشى كۇش، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جالعىز سەبەپكەرى، ادامنىڭ ءاربىر ارەكەتى مەن اقىرەتتەگى تاعدىرى قۇداي تاراپىنان الدىن الا بەلگىلەنگەن دەگەن ۇعىممەن سايكەس كەلەتىن شىعار. بىراق حريستيان ءدىنى ادامنىڭ مورالدىق ارەكەتى تۋرالى مۇلدە باسقاشا ۇيرەتەدى. مەن وعان جەردەگى ءومىرىمىز – بولاشاق ومىرگە دايىندىق ەكەنىن، اقىرەتتەگى تاعدىرىمىز وسى ومىرگە بايلانىستى ەكەنىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىردىم. سوندىقتان ءاربىر ارەكەتىمىز مۇقيات ويلاس­تىرىلۋى كەرەك، ادامنىڭ ۇستاناتىن ءدىنى دە تەرەڭ زەرتتەلۋگە ءتيىس. ەگەر ونىڭ ايتقانىنداي ويلاساق، وندا ادام جاساعان كەز كەلگەن جامان ارەكەت، قىلمىس پەن زورلىق – ەشقانداي ايىپتاۋعا نەمەسە جازاعا لايىق بولمايدى.

يبراگيم مەنىڭ ايتقانىمدى جاقسى ءتۇسىندى، بىراق ءوز تەورياسىنان باس تارتقىسى كەلمەدى. مەن حريستياندىق كوزقاراستى تۇسىندىرە وتىرىپ، يسلام ءىلىمىنىڭ ادام­گەر­شىلىك سەزىم مەن اقىلعا قايشى كەلەتىن تۇستارىن اتاپ ءوتتىم. سوندا يبراگيم يسلامدى قورعاعىسى كەلمەيتىنىن ايتتى. ول بىلاي دەدى: مەن – شىنايى مۇسىلمانمىن، بىراق ءسىز ويلاعانداي ەمەسپىن. يسلام ۇيرەتەتىن كوپ نارسەنى مويىندامايمىن. قۇران قاتتى بۇرمالانعان، وندا شىندىق پەن جالعان­دى اجىراتۋ قيىن. مۇحاممەد پايعامبار ەشقاشان قاسيەتتى سوعىس تۋرالى ۇيرەتكەن ەمەس، ول ءاردايىم عىلىممەن اينالىسۋدى قولداعان، بارلىق ادامعا ماحابباتپەن قاراۋدى ناسيحاتتاعان.

ءدىني توزىمسىزدىك – كەيىنگى مولدالاردىڭ، اسىرەسە تۇرىكتەردىڭ، ءوز بيلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان نارسەسى جانە تاتارلار – ورىس بيلىگىنە بودان بولىپ، ودان قۇتىلۋ ارمانىنان تۋعان. قازان مەدرەسەلەرى – مۇسىلمان ەمەستەرگە دەگەن وشپەندىلىكتى ناسيحاتتايتىن باستى ورتالىق. تۇركيادا، ارابيادا، پارسىدا — قازانداعىداي ءفاناتيزمدى ناسيحاتتامايدى. قازىرگى كەزدە يسلام ءىلىمى ەڭ قاتتى بۇرمالانىپ جاتقان جەر – قازان.

ورىستار يسلامدى جەتكىلىكتى بىلمەيدى، ونىڭ تەرەڭدىگىن تۇسىنبەگەن. كوپشىلىگى يسلامدى اۋدارمالار ارقىلى وقيدى، ال بارلىق اۋدارما، سونىڭ ىشىندە گ.سابلۋكوۆتىكى – وتە قاتە. مەن، – دەيدى يبراگيم، – مۇحاممەد پايعامبار قالدىرعان يسلام ءدىنىنىڭ شىنايى نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. مەن ولگەننەن كەيىن مۇسىلماندار ەڭبەكتەرىمدى وقيدى، مۇمكىن مەنىڭ ءىسىمدى جالعاستىراتىندار تابىلار.

مەن يبراگيمنىڭ ۇيىندە تۇنەدىم. كوپ­تەگەن ماسەلەنى تالقىلادىق. ول وتە كوپ وقىعان، ءتىپتى فيلوسوفتاردى دا وقىعان، بۇل ءبىلىمىن دە جاسىرعان جوق. مىسالى، گراف لەۆ تولستوي تۋرالى ۇلكەن ماقتاۋ­مەن ايتتى، ونى يسلام تۋرالى كوزقاراستى بولىسەتىن ادام دەپ سانايدى. اكەي يوانن كرونشتادتسكي تۋرالى «ءبىزدىڭ اكەي يوانن» دەپ اتايدى. حريستيان ءدىنى تۋرالى وتە ۇستامدى سويلەيدى. ال يسلامدا كوپ ءنار­سەنى سىنعا الادى. سەمەيلىك مولدالاردى – بىلىمسىزدىك پەن فاناتيزم ءۇشىن ايىپتايدى.

كەلەسى كۇنى يبراگيمنىڭ ۇيىنەن شىعىپ، تاعى بەس اۋىلعا باردىم. 12 قىركۇيەكتە امان-ەسەن ۇيگە ورالدىم.

ميسسيونەر، سۆياششەننيك لەونيد پوكروۆسكي».

مىنەكي، ەكى تۇلعا ديالوگىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىڭىزدار. اۋدارما ساپالى. سالىستىرا وقىعىسى كەلەتىن وقىرمان ءۇشىن تۇپنۇسقانى – پوكروۆسكي جازباسىنىڭ سوڭعى بەتىن دە كەلتىرە كەتەيىك.

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

سونىمەن، ەكى تۇلعا اراسىندا تەرەڭ اڭگىمە، ونى عىلىمي ديالوگ دەسەك تە ورىندى، بولعانىنىڭ كۋاسىمىز.  تۇسىنىكتەمەگە سۇرانىپ تۇرعان جايتتەر دە  بارشىلىق. لەونيد «مولدا» دەپ وتىرعان يبراگيم نەنى بۇگىپ قالدى، نەنى دىتتەدى؟ الدىمەن وسىعان نازار اۋدارايىق.

يبراگيم ءدىن تۋرالى پىكىرتالاسقا بىردەن-اق كىرىسەدى. بىراق ءتۇزۋ ءدىن مىناۋ دەپ ناقتى دالەل كەلتىرمەگەن، ەشبىرىن قورعاشتاماعان. قوناقتىڭ نازارىن: «ادام ءومىرى ۇيقىعا ۇقسايدى، ياعني ءوزى ەمەس، تاعدىرى بيلەيدى» دەگەن يدەياعا اۋدارعان (بۇل پىكىرگە: «اپىراي، اباي بۇلاي دەمەسە كەرەك ەدى» دەپ تاڭدانىپ قالاسىز). ءسويتىپ، «ءدىننىڭ اسىلى يسلام با، الدە حريستياندىق پا؟» دەگەن قابىرعادان قويىلعان سۇراققا يبراگيم: «وعان مەنىڭ تولىققاندى جاۋابىم بار» دەيدى، بىراق اڭگىمەنى مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرادى. بۇل جۇمباقتىڭ سىرى نەدە؟ ءۇي يەسىنە الدىنداعى قوناقتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ الۋ كەرەك بولعان.  «ءار ادامدى ءوز سەنىمىندە قالدىرعان دۇرىس ەمەس پە؟» دەۋى، ونان سوڭ «ادام ءومىرى ۇيقىعا ۇقسايدى» يدەياسىنا بۇرۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى دەگەن ويدامىز.

شىندىعىندا، يبراگيم فاتاليزمنەن اۋلاق، ياعني اباي ەشقاشاندا «ادام بالاسى ەرىكسىز، ونى تاعدىرى بيلەيدى» دەمەگەن. كەرىسىنشە، بۇلاي دەۋ: «ايىپتى قۇدايعا ارتىپ، ءوزىڭدى اقتاپ الۋ بولماق» دەپ ەسكەرتەدى. عۇلامانىڭ ناسيحاتىن «تاعدىرىڭ ءوز قولىڭدا، اقىلىڭ مەن قايراتىڭا سۇيەن!» دەگەن يدەيا كوكتەي وتەدى. ماسەلەن: «اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ» (4-ءسوز), سونداي-اق: «اۋرۋدى جاراتقان قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس» (28-ءسوز) دەيدى.

ءسويتىپ، يبراگيمنىڭ باستاپقى ءسوز ساپتاسى كوپ جايدى اڭعارتادى. ونان، ءسىرا دا، پوپ لەونيدتىڭ تامىرىن باسىپ، ءدىن وكىلى مە، الدە باسقا ما دەپ، تانىپ-ءبىلۋ كوزدەلگەن دەگەن تۇجىرىم تۋادى. ياعني ساقتىقتىڭ شاراسى. الدىندا جاي قوناق ەمەس، جەڭگەن ەلدىڭ رەسمي وكىلى وتىر، ول سۆياششەننيك پە، الدە تىڭشى-اگەنت پە بەيمالىم. الباتى سويلەپ «كۇيىپ» كەتۋىڭ بەك مۇمكىن ء(اسىلى، الدىمەن قوناقتى  سويلەتىپ، تەكسەرىپ الۋ، ول ءۇشىن اڭگىمەنى بۇرا تارتىپ وتىرۋ – شىعىستىق مانەر، ونىڭ كونە ءداستۇرى).

نازار اۋدارۋعا تۇراتىن كەلەسى ءجايت: سۇحبات قۇرعان ەكى تۇلعانىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، سونداي-اق، وي-تانىم تەرەڭدىگى ەكى ءتۇرلى.  لەونيد الىستان وراعىتىپ، حريستيان ءدىنى ارقاسىندا عىلىم مەن مادەنيەت وركەن جايدى، مەيىرىمدىلىك بۇلاعى اقتى دەيدى. ال يسلام جايىندا ول سوعىسقا شاقىراتىن، وشپەندىلىككە ۇندەيتىن ءدىن، سوندىقتان ونان باس تارتقان ءجون دەگەنگە ساياتىن «تەورياسىن» دالەلدەپ باعادى: «تاك كاك راسكرىۆايا حريستيانسكي ۆزگلياد نا زەمنۋيۋ جيزن چەلوۆەكا، يا پوستوياننو كاسالسيا ۋچەنيا ماگومەتانسكوگو ي ۋكازىۆال ەگو پروتيۆورەچيە نراۆستۆەننومۋ چۋۆستۆۋ چەلوۆەكا ي زدراۆومۋ سمىسلۋ» دەيدى. وسى پايىمىنان ونىڭ يسلام ىلىمىنەن حابارسىزدىعى، جالپى ءدىني ءبىلىمى تايازداۋ ەكەندىگى اڭدالسا كەرەك (قۇداي ءبىر، دەمەك، الەمدىك دىندەر ماقساتى دا ءبىر: ادامزاتتى ءبىر باۋىر قىلماقتىق. بۇل الىمساقتان ايان، عۇلامالار ءبىر اۋىزدان بەكىتەتىن اقيقات).

يبراگيم حريستيان ءدىنى تۋرالى وتە ۇستامدى سويلەگەن. حريستيان الەمى  زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ جەر-جاھاندى وتارلاپ، حالىقتاردى قان قاقساتتى. ادىلەت پەن مەيىرىمدى اياق استى ەتتى. دەمەك، بيبليا ء(ىنجىل) وزەگى بۇرمالاندى. وسىنى جاقسى ءبىلىپ وتىرسا دا ءۇي يەسى بوتەن ءدىندى سىناۋدان اۋلاق، ونىڭ سەبەبىن جوعارىدا ايتتىق. بىراق، لەونيد: «يبراگيم يسلامدى قورعاعىسى كەلمەيتىنىن ايتتى» دەمەكشى، يسلامدا كوپ نارسەنى سىنعا العان.  ماسەلەن، مۇسىلمان وقىمىستىلارى قۇراننىڭ تاۋليىنە جەتە المادى. يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرا المادى. تاريحتا ورىن العان بولىنىستەر سونىڭ سالدارى. يبراگيمنىڭ: «قۇران قاتتى بۇرمالانعان» دەيتىنى سول.

وسى زامانعى ءدىني توزىمسىزدىك، دىننەن دۇسپاندىق قارۋ جاساۋ قايدان؟ وعان بەرگەن جاۋابىندا: «ءدىني توزىمسىزدىك – كەيىنگى مولدالاردىڭ، اسىرەسە تۇرىكتەردىڭ، ءوز بيلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان نارسەسى جانە تاتارلار – ورىس بيلىگىنە بودان بولىپ، ودان قۇتىلۋ ارمانىنان تۋعان» دەپ يبراگيم وندىققا ءدوپ تيگىزەدى. سوندىقتان: «قازىرگى كەزدە يسلام ءىلىمى ەڭ قاتتى بۇرمالانىپ جاتقان جەر – قازان» دەيدى. ايتا بەرسەك، استار كوپ. قىر قازاعى يبراگيمنىڭ تەلەگەي تەڭىز ءبىلىمى لەونيدتى: «كاك ۆيدنو، ون وچەن منوگو چيتال، چيتال داجە فيلوسوفوۆ» دەگىزىپ، تاڭداي قاقتىرادى.

سونىمەن، يبراگيمنىڭ انىق عۇلاما ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. وعان مىنا ءدىن جاقسى، مىنا ءدىن ناشار دەگەن داۋ-داماي توركىنى دە، ونىڭ شەشىمى دە سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايان. جەكە ادام تۇرا تۇرسىن، بۇكىل ۇلتتىڭ ءدىنى مەن سەنىمىن وزگەرتۋ كەرەك دەپ بوسقا ارام تەر بولۋ – پوكروۆسكي سياقتى قاراپايىم ءدىن ۇستازدارىنىڭ سىباعاسى. مىنە، ەكى تۇلعانىڭ ويلاۋ دەڭگەيى، ءبىلىم تەرەڭدىگى ەكى باسقا دەۋىمىزدىڭ جاۋابى وسى ارادا.

مولدا يبراگيم كولىمباەۆ – اباي ما؟

لەونيدتىڭ ەستەلىك جازباسىندا: «بولشينستۆو يزۋچاەت ماگومەتانستۆو پو پەرەۆودام، ي ۆسە پەرەۆودى، ۆ توم چيسلە ي گ. سابلۋكوۆا، ۆەسما نە پراۆيلنى. يا، گوۆوريل، يبراگيم، رابوتايۋ ناد ۆوسستانوۆلەنيەم يستيننوي رەليگي ماگومەتانسكوي ۆ توم ۆيدە، ۆ كاكوم دال ەە ماگومەت» دەگەن سياقتى قۇندى دەرەكتەر كوپ. ءبىلىم دەڭگەيى مۇنداي كىسىڭ كانە، ابايدان وزگە ويدا دا، قىردا دا جوق. تاعى يبراگيم: «ماگومەت، مەجدۋ پروچيم، نيكوگدا نە ۋچيل و سۆياششەننوي ۆوينە، ون ۆسەگدا پووششريال زانياتيا ناۋكوي، پروپوۆەدىۆال ليۋبوۆ كو ۆسەم ليۋديام» دەيدى. ياعني «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» وتىر. ابايدان باسقا وسىناۋ التىن قاعيدانى ايتقان دانىشپانىڭ قايسى؟! حاكىمنىڭ: «مەن يسلام ءدىنىنىڭ شىنايى نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن» دەگەنىنە قاراڭىز! سونىڭ ناتيجەسى – «تولىق ادام»، «ءۇش ءسۇيۋ» ىلىمدەرى ەمەس پە.

ءسويتىپ، يبراگيم دەگەن كىسى – اباي! بۇل – تالاسسىز اقيقات.

ابايمەن ءبىر تاۋلىك جۇزدەسكەن ميسسيونەر: «ۋ يبراگيما يا نوچەۆال. منوگو پودنيمالي س نيم رازليچنىح ۆوپروسوۆ. ...و حريستيانستۆە گوۆوريت ۆەسما سدەرجاننو. نو ۆ ماگومەتانستۆە وچەن منوگو وسۋجداەت. وسۋجداەت ي سەميپالاتينسكيح مۋلل زا مالووبرازوۆاننوست ي فاناتيزم» دەپ كەلەدى دە، جازباسى سوڭىن: «ۆىەحالي نا درۋگوي دەن وت يبراگيما، يا پوبىۆال ەششە ۆ پياتي اۋلاح ي 12 سەنتيابريا بلاگوپولۋچنو ۆوزۆراتيلسيا دوموي» دەپ ساباقتاپتى. سايات بايمۇراتۇلى تاپقان قۇندى جازباعا جاساعان شولۋىمىز وسىمەن ءتامام.

تۇسىنىكتەمەلەر

وسىدان 129 جىل بۇرىن قاعاز بەتىنە تۇسكەن پوكروۆسكي جازباسى مۇقيات زەرتتەلسە يگى. ازىرگە بىرەر دالسىزدىككە توقتالايىن. وكىنىشتىسى، ابايدىڭ قونىسى اتالماعان. جيدەباي ما، الدە اقشوقى ما؟ اقشوقى قيسىندىراق بولىپ كورىنەدى ماعان. سەبەبى، ميسسيونەردىڭ ساپارى سەمەيتاۋ، شاعان، بۇعىلى، ونان سوڭ شىڭعىس بولىسى دەگەن مارشرۋتپەن وتكەن عوي. ەندى اۆتور اباي اۋىلىنا 5 قىركۇيەكتە ات باسىن تىرەدىم دەگەن ناقتى داتاعا نازار اۋدارايىق. بۇل توبىقتى ەلى جاز جايلاۋدان كۇزەۋگە، ياعني باۋىرعا ورالاتىن شاق. ءارحام ىسقاقوۆ اقساقال: «توبىقتى ەلى ماي ايىنىڭ ون-ون بەسىندە جونعا، جايلاۋعا كوشەمىز دەپ ابىگەر بولىپ جاتادى. ...ءۇش اي جايلاۋدان سوڭ باۋىرعا قايتا كوشەدى. بۇل باۋىردا بوس سۋ، اققان بۇلاق جوققا ەسەپ. سوندىقتان ۇدەرە كوشۋگە سالادى. ۇدەرە كوشۋ دەگەن ەرتە سالقىندا مالىن سۋلاتىپ، سارىقتاتىپ، ادامى شاي قايناتىپ ءىشىپ دامىلدايدى دا، تۇستەن كەيىن تاعى كوشەدى. سونداي قالىپپەن كوشكەن اۋىلدار قاسقابۇلاق دەگەن بوس سۋلى قونىسقا كەلىپ قونادى» دەپ جازادى.

جيدەباي – باۋىردىڭ باسى، ال اقشوقى – اياق جاعى. سوندىقتان ابايدىڭ دا «ەرتە بارسام جەرىمدى جەپ قويام دەپ» قىركۇيەكتىڭ باسىندا جيدەبايدى ەمەس، اقشوقىنى مەكەندەۋى كوكەيگە قونىمدى قيسىن. سەمەي بازارىنا ساتۋعا ىرىكتەلگەن مالدىڭ وسى اۋماقتان ايدالاتىنىن دا ەسكەرۋ كەرەك.

جازبا يەسى سەمەيگە قايتار جولىندا: «يا پوبىۆال ەششە ۆ پياتي اۋلاح» دەپتى. اقشوقىدان سەمەيگە جول ەكى تاراپ: ميسسيونەر اقشوقىدان ەڭ جاقىن تاۋ – كوكەن ىشىندەگى ەلگە يا بولماسا قازىرگى كۇرە جولعا ات باسىن بۇردى ما؟ سوڭعىنىڭ بويىندا ىسقاقتىڭ، ماعاۋيانىڭ، اۋەز قوجانىڭ قونىستارى، سونداي-اق، كۇشىكباي ەتەگىندەگى قونىس پەن بالتاتاراق اۋىلى ورنالاسقانى بارشاعا ايان. ءبىر انىعى، ىسىنە تياناقتى، ونى اسىقپاي تىندىراتىن ميسسيونەر سەمەي باعىتىنداعى بەس اۋىلدىڭ اربىرىنە تۇنەپ، 12 قىركۇيەكتە قالاعا جەتەدى.

ەندى جازبادا نەلىكتەن «اباي قۇنانباەۆ» ەمەس، «يبراگيم كولۋمباەۆ» دەلىنگەن دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋدىڭ كەزەگى كەلدى. بۇل دالسىزدىك دجورد كەنناننىڭ «كونوباي» دەپ جازعانىن ەسكە سالادى. ەكى اۆتور دا ەستىپ قالۋى بويىنشا جازعان، بۇل ءشۇباسىز نارسە. ول كۇندە قازاقتار ابايدى كوبىنە-كوپ «ىبىراي» (جازىلۋى – يبراگيم) دەپ ازان اتىمەن اتاعانى تاعى بار.

جەر-سۋ اتاۋىنا قاتىستى دالسىزدىكتەر قايسى؟ وبلىس ورتالىعى – سەمەيگە ەڭ جاقىن تۇرعان تاۋ بار، ونى حالقىمىز الىمساقتان «سەمەيتاۋ» دەيدى.  پوكروۆسكي جازباسىندا «سەميتاۆ» دەلىنگەن، سوندىقتان سايات مىرزا ونى «جەتىتاۋ» دەپ قاتە قازاقشالاعان ەكەن. كوكەن بولىسىن لەونيد «كوكولسكايا ۆولوست» دەپ جازعان. سول سەبەپتى ساكەڭدە «كوككول» دەپ جاڭساق اۋدارىلعان ەكەن.

ارحيۆتىك دەرەكتىڭ قۇندىلىعى نەدە؟

بۇعان دەيىن ابايعا قاتىستى ەكى جازبا دەرەكتى عانا بىلەتىنبىز: 1885 جىلى سەمەي قالاسىنا كەلگەن امەريكاندىق جازۋشى دجورد كەنناننىڭ «سيبير ي سسىلكا» اتتى كىتابى جانە «سەناتقا حات» دەگەن ابايدىڭ ءوز جازباسى. مىنە، ەندى ءۇشىنشى جازبا دەرەك قوسىلىپ وتىر، اعايىن.

سەمەيلىك سۆياششەننيك پوكروۆسكيدىڭ جازباسى اباي – ميسسيونەرلىك بەلسەندى قوزعالىسقا توسقاۋىل قويا بىلگەن، ءدىنىمىز يسلامدى قورعاپ قالعان تۇلعانىڭ ءبىرى ەكەنىنە ايعاق. قۇندىلىعى مۇنان دا جوعارىراق نارسە بار. 1895-1896 جج. بەرىدە «يا رابوتايۋ ۆوسستانوۆلەنيەم يستيننوي رەليگي» دەپ ءوزى ايتقانداي،  اباي حاكىمدىك شىڭعا شىقتى: ادامنىڭ جانە اللانىڭ بولمىسىن تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەدى. وعان پالساپالىق ولەڭدەرى، اسىرەسە، «تاسديق» تراكتاتى (قازىرگىشە 38-ءشى قاراسوز) دالەل. وسىلاي تۇجىرىپ-اق ءجۇرمىز. بىراق ونى بەكىتە تۇسۋگە ارحيۆتىك دەرەك جاعى جەتىسپەدى (ماسەلەن، 1898 جىلى اباي مەن ميسسيونەر سەرگي سۇحبات قۇرعانىن بىلەمىز، بىراق ول اۋىزشا اڭگىمە بولعان سوڭ، عىلىمي اينالىمعا ەنبەدى). مىنەكي، سول ولقىلىقتىڭ ورنى تولدى، حالايىق!

ايتا وتەر تاعى ءبىر تىڭ مالىمەت: سەمەي شاھارىندا اباي مەن سۆياششەننيك نيكولسكي اراسىندا بولعان ءدىني ايتىس جايلى العاش قۇلاقتانىپ وتىرمىز.

سونىمەن، ادام اتا ناسىلىنەن ءالى ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپاعان الەمدىك رۋحانيات تۇيتكىلدەرى بار. ولار: اللانى تانۋ، تولىق ادام، ءۇش ءسۇيۋ ىلىمدەرى. دانا اباي ولارعا قاي كەزدەن، قانداي جاعدايدا كىرىسكەن ەدى؟ ياعني جاھاندىق تۇلعا – حاكىم ساتىسىنا كوتەرىلگەنى انىق 1895-96 جىلدار ما؟ مىنە، جاڭادان تابىلعان دەرەكتىڭ ايىرىقشا قۇندىلىعى – وسى ساۋالداردىڭ ناقتىلى جاۋابىن بەرۋىندە دەگىمىز كەلەدى.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz