"حابار" ارناسىنىڭ تەلەجۇرگىزۋشىسى الەكساندر ترۋحاچيوۆ جۇرگىزەتىن الەۋمەتتىك جەلىگە ارنالعان "اشىق ديالوگ 2.0" ("وتكرىتىي ديالوگ") باعدارلاماسى سۇحباتىنىڭ كەزەكتى سانىندا پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ بىرقاتار سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ، قوعامدىق ماسەلەلەر بويىنشا وي قوزعاعان ەدى. سۇحباتقا قاتىستى بەلگىلى اقىن مارالتاي رايىمبەكۇلى ارنايى سۇراقتار جولداعان بولاتىن. 

"داۋرەن اسكەربەكۇلى، قوعام ءوزىڭىزدى مەملەكەتتىك يدەولوگياعا جاۋاپتى تۇلعا رەتىندە بىلەدى. ەل دامۋى جولىنداعى قايراتكەرلىك قىزمەتىڭىزدەن دە حاباردارمىز. بىراق كەشە عانا الەكساندر ترۋحاچەۆ ەسىمدى جۋرناليسكە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا قازاق تىلىنە قاتىستى ايتقانىڭىزدى كورىپ، قولعا قالام الۋعا بەكىندىم. سۇحباتتا ايتىلعان جايتتاردى تۇيىندەي كەلە، مەندە مىناداي ءۇش سۇراق تۋىنداپ وتىر:

1. ەل ازاماتتارىنىڭ 20 پايىزى عانا ورىس بولعانىمەن، ءوزىڭىز ايتقانداي، ەل ازاماتتارىنىڭ 90 پايىزى ءالى دە ورىسشا ءبىلۋى جانە بالالاردىڭ 30 پايىزى ورىسشا وقۋى ماسقارا ەمەس پە؟ كەرىسىنشە، بۇل ەگەمەندىك العانىمىزعا 30 جىل وتسە دە، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن مارتەبەلى تۇعىرىنا قونا الماي وتىرعانىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟

2. داۋكە، سۇحباتتا ايتىلعان «پەششەرنىي ناتسيوناليزم» دەگەن انىقتامانى جەتە تۇسىنبەدىم. انا تىلگە دەگەن جاناشىرلىق، ونىڭ بولاشاعىنا دەگەن الاڭداۋشىلىق بارىمىزدە دە بار. سوندا ءبارىمىز دە وسى ساناتقا جاتامىز با؟

3. بۇگىندە قوعامدا قازاق ءتىلى – ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تىلىنە اينالۋى كەرەك دەگەن پىكىر ورنىعىپ كەلەدى. الايدا قازىرگىدەي قالپىمىزبەن ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىن قالاي، قايتىپ جانە قاشان دۇرىستايمىز؟ بۇعان قاتىستى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ نە ويلاعانى بار؟

مۇنداي سۇراقتار جالعىز مەندە ەمەس، قازاق ءتىلى مەن ءتول رۋحانياتىمىزعا جانى اشيتىن ءار ازاماتتا تۋىندادى عوي دەگەن سەنىمدەمىن. قالىڭ قازاقتىڭ اتىنان جولداعان ساۋال دەپ قابىلداعايسىز" دەگەن بولاتىن مارالتاي رايىمبەكۇلى.

پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ اتالمىش ساۋالدارعا جاۋاپ جازىپ، ءوزىنىڭ فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە جاريالادى.

"اعايىنعا ارناۋ نەمەسە انا ءتىلىمىزدىڭ ەرتەڭى تۋرالى پايىم
بەلگىلى اقىن مارالتاي ىبىراەۆقا
قۇرمەتتى مارالتاي رايىمبەكۇلى !
الەۋمەتتىك جەلىدە ماعان ارناپ جولداعان جازباڭىز بەن قويعان ساۋالدارىڭىزدى مۇقيات وقىپ شىقتىم.

وسى رەتتە، ءوزىم ەرەكشە سىيلايتىن زياتكەر زامانداسىم، انا ءتىلدىڭ بىلگىرى، سونداي-اق، قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىمەن ەتەنە تانىس ادام رەتىندە سىزگە تارقاتا تۇسىندىرگەندى ءجون سانادىم. سونىمەن بىرگە ەموتسياسىز، ەشكىمنىڭ جەكە باسىنا تيىسپەي، سىندارلى ءارى جۇيەلى سۇراق قويعانىڭىز ءۇشىن دە وزىڭىزگە جاۋاپ بەرگىم كەلەدى. سەبەبى سەزىمگە ەرىك بەرۋ وڭاي بولعانىمەن، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، پاراساتتى ۇستانىمعا ۇمتىلۋ ءاردايىم ماڭىزدى.

ءبىرىنشى. ءسىز العاشقى ساۋالىڭىزدا ەگەمەندىك العانىمىزعا 30 جىل وتسە دە ەل ازاماتتارىنىڭ 90 پايىزى ءالى دە ورىسشا ءبىلۋى جانە بالالاردىڭ 30 پايىزى ورىسشا وقۋى ماسقارا ەمەس پە دەدىڭىز.

قازاقتار 2-3 ءتىل بىلسە ونىڭ نەسى ايىپ؟ حالقىمىز «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل، جەتى ءتۇرلى ءبىلىم ءبىل» دەمەۋشى مە ەدى؟ كەشەگى ءال-فارابي 70-كە تارتا ءتىل بىلسە، ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانبايۇلى اراب، پارسى، شاعاتاي، ورىس تىلدەرىن بىلگەندىكتەن دە ادامزات رۋحانياتىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلدى ەمەس پە؟ ەلباسى ەكى تىلدە ەمىن-ەركىن سويلەگەسىن، حالىقتى ۇيىستىرىپ، شەكارامىزدى شەگەندەپ، اۋمالى-توكپەلى ۋاقىتتان امان-ەسەن وتكەن جوق پا ەدى؟ مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ بۇۇ رەسمي التى ءتىلىنىڭ تورتەۋىن جەتىك مەڭگەرۋى مەيمانامىزدى تاسىتىپ، تالاي كەلىسسوزدىڭ ەل پايداسىنا شەشىلۋىنە جول اشپاي ما؟ ءتىل – ادام مەن ادامدى بايلانىستىراتىن، ءورىسىمىزدى كەڭەيتەتىن، ورەمىزدى ارتتىراتىن قۇرال.

قازىر ءبىز جاھاندانۋ داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بۇگىنگىنىڭ باستى كاپيتالى – اقپارات. اقپارات – ءتىل بىلەتىن ادامنىڭ قولىندا. وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ، ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەۋى ءۇشىن دە قازاق بالاسى كوپ ءتىل بىلگەنى ءجون دەپ ەسەپتەيمىن.

الايدا ورىس نەمەسە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە كەدەرگى بولماۋعا ءتيىس. سەبەبى ءبىز «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەپ، مادەنيەتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى انا تىلىمىزگە سىيعىزعان حالىقپىز. رۋحاني بايلىعىمىز بەن ۇلتتىق كودىمىز دا تىلىمىزدەن كورىنىس تابادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتى تانۋ ءۇشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەك.

سوندىقتان دا ەگەمەندىك جىلدارى قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعىتىندا جۇيەلى، وتە اۋقىمدى جۇمىستار جاسالدى. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى.
ءالى ەسىمدە، اۋىلدان كەلىپ، الماتىعا وقۋعا تۇسكەنىمدە ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتەگى سەگىز توپتىڭ جەتەۋى – ورىسشا، بىرەۋى عانا قازاقشا بولدى. ال قازىرگى جاعداي كەرىسىنشە، ياعني اينالاسى جيىرما شاقتى جىل ىشىندە تۇبەگەيلى وزگەرگەنىن كوز كورىپ وتىر.

ەلىمىزدە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 10% عانا بولعان ۋاقىتتى ۇمىتقان جوقپىز. بۇگىندە ول 70% قۇرايدى. الايدا، بۇل ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە وزىنەن-ءوزى وپ-وڭاي بولا سالعان دۇنيە ەمەس.

جاڭا وقۋلىقتار مەن ادىستەمەلىك قۇرالدار جازىپ، فيزيكا، ماتەماتيكا جانە باسقا دا پاندەردى قازاق تىلىندە وقىتاتىن مۇعالىم تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن قانشاما تەر توگىلىپ، كۇش جۇمسالدى.

ءبىر كەزدەرى بالامىزدى بەرەتىن قازاق بالاباقشاسىن تاپپايتىنبىز. بۇگىندە ەلىمىزدە 6 مىڭنان استام قازاق بالاباقشاسى بار.

ەگەر انا سۇتىمەن سىڭگەن تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە بەي-جاي قارايتىن بولساق، الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن، وقۋلىقتارىن قازاقشاعا اۋدارامىز با؟ قازاق ءتىلىن تەلەۆيدەنيە مەن راديونىڭ تىلىنە اينالدىرار ما ەدىك؟ ەڭ اقىرى، بالالارىمىزعا «الىپپەنى» قايتارۋدىڭ وزەگىندە دە انا تىلىمىزگە دەگەن جاناشىرلىق جاتقان جوق پا؟

ەكىنشى. وسى تۇستا قازاق ءتىلىن قانداي ءادىس ارقىلى ۇيرەتىپ، قالاي دامىتامىز دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. مەن نەگە كەيبىر بەلسەندىلەردى «پەششەرنىي ناتسيوناليست» دەپ ايتتىم؟

مەن قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىن ادامنىڭ ءبارىن سىيلايمىن. اسىرەسە، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقىتاتىن ءار مۇعالىمدى، رەپەتيتوردى، بالالارعا ارناپ مەملەكەتتىك تىلدە كىتاپ شىعارىپ، مۋلتفيلم، كينو، سەريال ءتۇسىرىپ جۇرگەن ءاربىر اۆتوردى ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن.

الايدا، ءتىل سياقتى نازىك ءارى سەزىمتال ماسەلەنى بايىپپەن ەمەس، حايپپەن جانە لايكپەن شەشكىسى كەلەتىندەرگە قارسىمىن. قوعامعا جىك سالىپ، قاقتىعىس تۋعىزۋدى كوزدەيتىندەردىڭ ارەكەتىن قۇپتامايمىن. بۇل – مەنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىم!

ماكە، دورەكىلىككە تاپ بولعان سول ساتۋشى ازاماتتار كەشىرىم سۇراعان سوڭ قازاق ءتىلىن وقۋعا كىرىسەدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق. كەرىسىنشە، ءبىز قانداي دا ءبىر قىسىم قارسىلىق تۋىنداتادى، قازاق ءتىلىن جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتىپ، ادامدى ۇيرەنۋگە دەگەن نيەتىنەن ايىرادى.

وسى رەتتە ءبىر عانا ديماش باۋىرىمىزدىڭ قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن جاساپ جۇرگەن قىزمەتىنە كوز سالايىقشى. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ونىڭ ونەرىن باعالايتىن جۇزدەگەن، ءتىپتى، مىڭداعان فاناتتارى قازاق اندەرىن ۇيرەنىپ ءجۇر، ءبىزدىڭ ءتىلىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى زەرتتەۋدە، ەلىمىزدىڭ تاڭعاجايىپ قىرلارىمەن تانىسۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلىپ جاتىر.

سول ءۇشىن انا ءتىلىمىزدى دامىتۋ ءىسىنىڭ كوشباسىندا مادەنيەتىمىز بەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەمىزدى ناسيحاتتايتىن «جۇمساق كۇش» بولۋعا ءتيىس.

جەر مەن ءتىل – حالقىمىزدىڭ ەڭ باستى قوس قۇندىلىعى. بۇلاردى قازاقتىڭ جانى مەن بارى دەۋگە دە بولادى. الايدا، وسى ەكى تاقىرىپ ارقىلى قوعامداعى الاۋىزدىقتى قولدان قوزدىرىپ، ءتۇرلى ايلا-شارعى ارقىلى بىرەۋدى ساتقىن، ەندى بىرەۋدى حالىق جاۋى جاساۋ وڭاي.

كەشە عانا بيلىك جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتىپ جىبەرەدى دەپ شۋلاعاندار كوپ بولدى ەمەس پە؟ ال قازىر جاعداي قالاي بولدى؟ بيلىك قانداي زاڭ قابىلدادى؟ ءبىز بىرەۋگە سۇيەمدەي جەر بەردىك پە؟ جوق. وتانىن سۇيەتىن، ەلىنە جانى اشيتىن پاتريوتتار تەك فەيسبۋكتا ەمەس ەكەنىنە سەندىرگىم كەلەدى.
ەندى ءۇشىنشى ماسەلەگە كەلسەك. قازاق ءتىلى مىندەتتى تۇردە ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تىلىنە اينالادى. ءبىزدىڭ بۇعان قاتىستى العان باعىتىمىز ايقىن، قادامىمىز نىق. الايدا، تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەتىنى، ءبارى ءبىر ساتتە بولمايدى. بىرەۋدى كامەرا الدىندا كەشىرىم سۇراتىپ، ءوز ازاماتتارىمىزدى ءوز ەلىندە شەتتەتۋ ارقىلى بۇعان مۇلدە قول جەتكىزە المايمىز.

ءبىز دانا حالىقپىز. بىراق ءبىزدىڭ بويىمىزداعى توزىمدىلىك، سانالىلىق پەن سابىرلىلىق سياقتى قاسيەتتەردى السىزدىككە بالاۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، بۇل – مىقتىلار عانا كورسەتە الاتىن ۇلى كۇش. ءبىزدىڭ ۇمتىلىسىمىز بەن جىگەرىمىز تاۋدى تەسكەن سۋداي دىتتەگەن جەرىنە جەتەتىنى انىق.

ەسىڭىزدە بولسا، وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن، اشتىق ناۋبەتىنەن كەيىن حالىق سانى ميلليون ادامعا دەيىن ازايىپ كەتكەن ەدى. بۇگىن، شۇكىر، ون توعىز ميلليونعا جەتتىك. الماتىنىڭ حالقى 2 ميلليون بولسا، ەلوردامىز بەن شىمكەنتتىڭ حالقى ميلليوننان استى. مۇنىڭ ءبارى – بەيبىتشىلىك پەن امانشىلىقتىڭ ارقاسى. ەگەر جىك-جىككە ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن قىرقىسساق مۇنداي كۇيگە جەتەر مە ەدىك؟ سول ءۇشىن بەرەكەلى تىرلىكتىڭ كىلتى – تاتۋلىقتا. اعايىن مۇنى جاقسى تۇسىنەدى دەگەن سەنىمدەمىن" دەدى ول.

Abai.kz